ءحىح عاسىردىڭ بەل ورتاسىنا تامان قازاق دالاسىن دۇبىرگە تولتىرىپ وتكەن قوعامدىق-ساياسي وقيعالاردىڭ ءبىرى – كەنەسارى حان قاسىمۇلى باستاعان ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس (1837-47). ەندى ەكى جىلدان سوڭ وسى تاريحي وقيعانىڭ باستاۋ العانىنا 185 جىل تولادى ەكەن.
كەنەسارى كوتەرىلىسى جايلى جان-جاقتى جازىلىپ ءجۇر. جانە وعان بايلانىستى اڭگىمەلەردە حانعا قولداۋشى بولعان ءوزىنىڭ ءىنىسى ناۋرىزباي باتىر، شۇبىرتپالى اعىباي باتىر، ءتورتۋىل جانايدار باتىر، قىپشاق يمان باتىر، تاما تاناش باتىر، بۇعىباي باتىر، قىپشاق باسىقارا باتىر، نىسانباي جىراۋ ت.ب. ادامداردىڭ اتتارى اتالىپ جاتادى. بىراق وسى كوتەرىلىسكە بارىنشا قولداۋ جاساپ، باياناۋىلداعى سۇيىندىك-قارجاس ەلىنىڭ كەنەسارى قولىنا قوسىلۋىنا مۇرىندىق بولعان سەيتەن جانە تايجان ازىناباي بالالارىنىڭ ەسىمدەرى بۇگىندە ەل جادىنان ءوشىپ بارادى. شىندىعىندا سول زاماندا ۇلت تاۋەلسىزدىگىن اڭساپ، سونىڭ جولىندا قولدا بار داۋلەتى مەن رەسەي بيلىگى بەرگەن لاۋازىمدى تارىك ەتىپ، اقىرىندا ءبىرى مىلتىقتىڭ اۋزىنا بايلانىپ، ءبىرى سىبىردە قالعان سەيتەن مەن تايجان سىندى قوس قابىلاننىڭ بۇگىنگى تاۋەلسىزدىك زاماندا ۇمىت قالۋى وكىنىشتى-اق.
سەيتەن مەن تايجان كىم دەسەڭىز، كۇنى بۇگىنگە دەيىن باياناۋلانى جايلاپ جاتقان قالىڭ سۇيىندىك-قارجاستان شىققان باتىرلار. قارجاس ىشىندەگى مىرزاعۇلدان اقمىرزا، ودان ازىناباي تۋادى. بۇلارعا ەجەلدەن داۋلەت ءبىتىپ، قۇت دارىعان تۇقىم. قازىر اقمولا وبلىسىنىڭ ەرەيمەنتاۋ اۋدانىندا سىلەتىگە بارىپ قۇياتىن اقمىرزا دەگەن شاعىن وزەن بار. سول تۇستاعى اۋىلدىق وكرۋگتىڭ دە اتاۋى – اقمىرزا. ونىڭ سەبەبى، سول ۋاقىتتاردا بايانداعى سۇيىندىك ەلى جاز جايلاۋعا – ەرەيمەن تاۋلارى، سىلەتى بويى، ءتىپتى ودان ءارى كوكشەتاۋعا، تەرىسكەي بەتتەگى دومبىرالى-مونشاقتى، ەسىل-نۇرا بويىنا دەيىن شىعىپ جۇرگەن. وسى وڭىرلەردە سۇيىندىك ەلىنە بايلانىستى ساقتالىپ قالعان توپونيمدەر سونىڭ كۋاسى.
ۇلت تاريحىنىڭ بىلگىرى ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلى ءوز جازبالارىندا: «قارجاس اقمىرزا باتىردى اباق كەرەي جانىبەك باتىر جايلاۋعا تالاسىن ءولتىرىپتى» – دەيدى. ولاي بولسا، اقمىرزانىڭ سۇيەگى وسى وزەننىڭ بويىندا جاتقانى انىق.
اقمىرزا بالاسى ازىناباي مىڭداپ جىلقى بىتكەن سول زامانداعى دالا الپاۋىتتارىنىڭ ءبىرى. ء(بىر دەرەكتەردە 17 مىڭ جىلقىسى بولىپتى دەيدى). باياناۋلادا اقمىرزانىڭ قاراقۋىسى دەگەن جەر بار. جىلقىسىن سول جەرگە قاماپ تۇگەندەيدى ەكەن ازىناباي جارىقتىق. قاراقۋىستىڭ ءىشى تولسا، جىلقىسى تۇگەل دەگەن ءسوز.
وسى ازىنابايدان كەنەسارى كوتەرىلىسىنىڭ بەل ورتاسىندا بولعان سەيتەن مەن تايجان تۋادى. ەكەۋى دە ءوز زامانىنىڭ ەرەن تۇلعالارى. قولدارىندا اتادان قالعان باق پەن داۋلەت بار. ەرەيمەن مەن باياندى قاتارىنان جايلاپ-قىستاپ، نە ءىشىپ، نە كيەم دەگەن كىسىلەر ەمەس. ونىڭ ۇستىنە پاتشا بيلىگى سەيتەنگە باياناۋىل سىرتقى وكۋرگىنىڭ قازىسى (زاسەداتەل) دەگەن قىزمەت تە بەرەدى. قىسقاشا ايتساق، جالعاندى جالپاعىنان باساپ جۇرەتىن جاعدايلارى بولعان.
بىراق بۇلار وسىنىڭ بارىنەن ەلدىڭ نامىسىن، حالىقتىڭ بوستاندىعىن جوعارى قويعان. ءوز باستارىنىڭ بايلىعى مەن باعىن ەمەس، ەلدىڭ مۇڭى مەن مۇقتاجىن، قاسىرەتى مەن قايعىسىن ويلاعان شىن مانىندەگى ۇلت جاناشىرلارى ەدى.
سەيتەن مەن تايجان جايلى اڭگىمەلەمەس بۇرىن، مىنا ءبىر جايتتى ايتىپ كەتكىمىز كەلەدى. 2005 جىلى «ءومىر شەجىرەسى» دەپ اتالاتىن شاعىن كىتاپ باسىلىپ شىققان بولاتىن. وسى كىتاپتىڭ ىشىندە «سەيتەن-تايجان وقيعاسى» دەپ اتالاتىن اجەپتاۋىر ۇزاق حيكايا بار. قازىر بۇنى كوپ ادامدار ءوز ەڭبەكتەرىنە پايدالانىپ، عالامتور جەلىلەرىنە سالىپ ءجۇر. اتالمىش حيكايا قانجىعالى بوگەنباي باتىردىڭ شوبەرەسى ساققۇلاق ءبيدىڭ اتىنان باياندالادى. ولاي دەيتىنىمىز، بۇل دۇنيەلەردى قاعازعا ءتۇسىرۋشى ساققۇلاق ءبيدىڭ بالاسى ەرالى بولىس اڭگىمەنى «اكەم ايتۋشى ەدى» دەپ باستايدى. كەيىن بۇل جازبالاردى ەرالىنىڭ بالاسى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى مارقۇم تۇرسىنباي ەرعاليەۆ وڭدەپ، ءبىر جۇيەگە كەلتىرگەن سەكىلدى. سەبەبى، كىتاپتىڭ اۆتورلارى رەتىندە ەرالى ساقۇلاقۇلى مەن ونىڭ بالاسى تۇرسىنباي كورسەتىلەدى.
بۇل ەڭبەكتىڭ قۇندىلىعى – كەنەسارى كوتىرىلىسى جانە ونىڭ اقمولا بەكىنىسىن شابۋى جايلى ناقتى دەرەكتەر بەرەدى. باياندالاتىن اڭگىمەنىڭ ءبىرازى كەنەسارى قولىنىڭ ىشىندە بولعان قانجىعالىنىڭ ساعىر اتتى ءبيىنىڭ اۋزىمەن باياندالادى. بۇل ساعىر بي دە بوگەنباي باتىردىڭ تاسىبەك (تاسباقا) اتتى بالاسىنان تۋعان نەمەرەسى.
كەنەسارى بايانداعى قارجاس ەلىن اۋدارىپ اكەتۋگە كەلە جاتىر دەگەندى ەستىگەسىن، حاننىڭ ودان كەيىنگى بەتى قالاي بولارىن بىلمەككە باپان بي (ساققۇلاقتىڭ اكەسى) وسى ساعىردى كوتەرىلىسشىلەردىڭ ىشىنە جانسىز ەتىپ جىبەرەدى. ءسويتىپ، قارجاس ىشىنە بارعان ساعىر بي كەنسارىنىڭ بۇل ەلدى اۋدارىپ اكەتۋىن كوزبەن كورىپ، اقمولا بەكىنىسىن شاپقاندا ساربازداردىڭ ىشىندە بولىپ، كەيىن كورگەن-بىلگەنىنىڭ ءبارىن باپان مەن ساققۇلاق بيلەرگە بايانداعان.
وسىلاي باپان ءبيدىڭ تاپسىرۋىمەن قارجاس ىشىنە ءبىر داۋلى جۇمىسپەن بارعان بولىپ، ساعىر بي سەيتەن-تايجان اۋىلدارى مەن شورمان اۋىلىنا كەزەك قونىپ جاتا بەرەدى. (شورمان بي ول كەزدە قايتىس بولعان – س.ب.). سول جەردە ول سەيتەن، تايجاندارمەن تانىسىپ، ابدەن سىر اقتارىسىپ اڭگىمەلەسەدى.
بىلاي دەپ ەسكە الادى ساعىر: «ءبىر بوس ۋاقىتتا سەيتەن ماعان سىرىن ايتتى: اۋىپ كەتۋگە (كەنەسارىعا ەرىپ – س.ب.) بەل بايلاپ تۇرمىز. كەتپەسكە ەندى شارا جوق. بىراق باستاپ بارا جاتقان قولباسىمىزدىڭ ماقساتى بەلگىسىز. ەگەر ول ۇلتتىڭ تاۋەلسىزدىگى بولسا، تىلەك سول عوي. ال، ءوز باسىنىڭ حاندىعى بولسا، قايتىپ كەلىپ، ۇيىرگە قوسىلارمىز دەدى» – دەيدى.
مىنە، سەيتەن مەن تايجاننىڭ دا اڭساعانى تەك ۇلتتىڭ تاۋەلسىزدىگى، ەلدىڭ بوستاندىعى ەكەن. بىراق ماقساتىنا جەتە الماعان قوس بوزداق وسى جولدا جاندارىن پيدا ەتىپ، ارماندا كەتە بارادى.
اتالمىش كىتاپتا: «سەيتەن بايقۇس ەرەكشە ادام ەدى» دەي كەلىپ، ساعىر بي بىلاي جىرلاپ كەتەتىن» دەپ جازادى:
اقىلىنا توقتاسام،
اسىپ تۋعان دانىشپان.
ونەرىنە توقتاسام،
حاكىمدەرمەن جارىسقان.
كەلبەتىنە قاراسام،
اي مەن كۇندەي توعىسقان.
شەشەندىگىن ايتسام،
نەلەر بيمەن سوعىسقان.
باتىرلىعىن ايتسام،
اجداھامەن الىسقان.
قاجىرىنا قاراسام،
قارااعاشتاي جاۋىنا،
قاجىماي قارسى بارىسقان.
سابىرىنا توقتاسام،
قانداي جەردە بولسا دا،
سەرتتەن قايتپاي قارىسقان!
مىنە، ساعىر بي سەيتەن باتىردى وسىلاي سۋرەتتەيدى.
ەندى كەنەسارى قولىنىڭ اقمولا بەكىنىسەن شابۋى، سەيتەن مەن تايجاننىڭ ەرلىك قيمىلدارى جايلى تاعى دا ساعىر ءبيدىڭ اڭگىمەسىنە ۇڭىلەلىك.
«...ءبىر مەزگىلدە «ابىلايلاپ» ۇران سالىپ، قول توبىن جازباستان لاپ قويدى. قولباسى – تايجان. ىشىندە كەنەسارىنىڭ ءوزى دە بار. بۇعىباي دا بار. مەن تاعى كەتتىم. سولداتتار قولدىڭ باسىپ كىرۋگە اينالعانىن كورگەن سوڭ، كەيىن شەگىنە باستادى. بىراق توبىن جازعان جوق. اتىپ وتىرىپ قالاعا كىردى. ارتىنان ىلەسە ساداقتى ۇزبەي تارتىپ، «ابىلايلاعان» ۇرانمەن جەر جاڭعىرىقتىرىپ قول دا كىردى.
...بىزبەن بىرگە شىعىس جاقتان – ناۋرىزبايدىڭ، سولتۇستىكتەن – اعىبايدىڭ قولى كەلىپ كىردى. كەلسەك، قالا وپىر-توپىر. قاتىن-قالاش، بالا-شاعا شۋلاپ جۇگىرىپ ءجۇر. دۇكەن بىتكەن اشۋلى قالپىمەن قالىپتى. بۇلى شاشىلىپ جاتىر. كەڭسە بىتكەن تاعى سونداي. بار ەركەك قاشىپ كەتكەن. ءبىراز سولدات قالانىڭ ورتاسىنداعى كازارما دەگەن تەسىك ۇيگە تىعىلىپ، سودان كۇرس-كۇرس مىلتىق اتىپ تۇر. قوڭىرقۇلجانىڭ ءوزى دە سولارمەن بىرگە سوندا تىعىلىپتى. كەلگەن بەتتە قول كازارماعا قاراي بەت قويىپ ەدى، الدىنان ءبىر-ەكى كىسى وققا ۇشىپ جىعىلعان سوڭ، تايىپ شىعا بەردى. سەيتەن مەن تايجان ەكەۋى قولىنا ەكى ءشيتى مىلتىقتى كولدەنەڭ ۇستاعان، ەكەۋىنىڭ دە بەلىندە شاشاقتى اق نايزا. استارىندا اۋزىمەن قۇس تىستەرلىك سەمىزدەن قاتىرىپ تاستاعان ەكى بوز ات. «ابىلايلاپ» ۇران سالىپ، شەگىنگەن قولدى قايتا سەرپىپ، كازارماعا ايدادى. وزدەرى قولدىڭ بىرەسە الدىنا، بىرەسە ارتىنا شىعادى. ءبىر كەزدە قول بەت قويىپ، كازارماعا ەسىك پەن توردەي جەر قالدى. سول كەزدە تەسىكتەن اتقان مىلتىق كۇرس ەتە ءتۇسىپ ەدى، قولدىڭ الدىنا ءتۇسىپ باستاپ جۇرگەن تايجاننىڭ اتىنا وق ءتيىپ مۇرتتاي ۇشتى، الدىڭعى قاتاردان 4-5 كىسى جىعىلدى. قول قايتا سەرپىلدى. تايجان بىرەۋدىڭ اتىنىڭ قۇيرىعىنان ۇستاپ، ىلەسىپ امان شىعىپ كەتتى» – دەيدى.
ەندى وسى وقيعانى تۇگەل كوشىرە بەرمەي، قىسقاشا مازمۇنىنا توقتاساق، كەنەسارى قولى اقمولانى شاۋىپ، قوڭىرقۇلجا تورەنىڭ 12 مىڭ جىلقىسىن تىك كوتەرىپ ايداپ الادى. وسىدان سوڭ ءبىراز ۋاقىت وتكەننەن كەيىن توبىل بويىنداعى قىپشاقتار – بالقوجا، حانقوجالاردىڭ اۋىلىن شابۋعا اتتانادى. اۋىلدا قالعان قاتىن-قالاش، بالا-شاعا، مالشى-قوسشىعا ءوزىنىڭ جاعىپار دەگەن بالاسىن باس-كوز قىلىپ قالدىرادى. وسى كەزدە بۇلاردى پاتشا اسكەرى كەلىپ شاۋىپ، ءبىراز ادامدى ءولتىرىپ، حاننىڭ بايبىشەسى كۇنىمجاندى تۇتقىنداپ اكەتەدى. وسىدان سوڭ كەنە حان: «دۇشپانعا تۇراق-جايىمىز بەلگىلى بولىپ قالدى، بۇل جەردەن اۋىپ كەتەيىك» – دەيدى. جانە ءوزىنىڭ حاندىعىن نىعايتپاي تىنبايتىنىن، ماقساتى ابىلايداي ءامىر جۇرگىزەتىن حاندىق ەكەنىن، وڭتۇستىككە بارىپ كۇش جيناپ، قايتا ورالاتىنىن ايتادى. بىراق سەيتەن مەن تايجان باستاعان قارجاس توبى بۇعان قارسى بولىپ، اقىرى ولار وسى جەردەن ەكىگە ايىرىلادى.
وسىلاي كەنسارىدان ءبولىنىپ قايتىپ كەلە جاتقان قارجاس-تالاس اتاسىنىڭ ءبىر اۋىلىنا ساققۇلاق بي تاپ بولىپ، ماسەلەنىڭ انىعىن سۇراپ بىلگەنىن ايتادى اتالمىش كىتاپتا. بۇل اۋىلدىڭ ايتۋىنشا، سودان بىرەر كۇن بۇرىن قوڭىرقۇلجا تورەنىڭ بالاسى بەگالى كەلىپتى، قاسىندا ونشاقتى ورىسى، يۆان سەمەنوۆيچ دەگەن دوكەيى بار. سەيتەن مەن تايجانعا «كەلىپ جولىقسىن، كىناسىن سۇراپ الامىز» دەپ سالەم ايتادى. وسى سوزگە سەنىپ كەلىپ قالعان اعايىندى قوس باتىردى دەرەۋ تۇتقىنداپ، تايجانعا سول ارادا ەلدىڭ الدىندا ءبىر بيە ساۋىمى ۋاقىت دۇرە سالىپ، ەكەۋىن دە اقمولاعا الىپ كەتكەن ەكەن.
كەنەسارى مەن ناۋرىزباي قازا بولىپ، كوتەرىلىس باسىلعان سوڭ، وعان قاتىسى بولعان ادامداردى اقمولاعا شاقىرىپ، تەرگەۋ جۇرەدى. ولاردىڭ ىشىندە – قارجاس مۇسا مىرزا، قانجىعالى باپان بي، ساعىر بي، بوگەنبايدىڭ تاعى ءبىر نەمەرەسى جىلقىبايدىڭ تولەگەنى بار. تەرگەۋگە سول جەردە تۇتقىندا جاتقان سەيتەن مەن تايجان دا اكەلىنەدى.
ەندى وسىنىڭ ءبارىن تەرگەۋ ۇستىندە كوزىمەن كورگەن ساعىر ءبيدىڭ ەستەلىگىنەن قىسقاشا: «...كوزىم ءبىر ءتۇسىپ كەتكەندە، سەيتەن مەن تايجاننىڭ وڭىنەن شوشىپ كەتتىم. شاشتارى ءوسىپ ۇرپيگەن، مۇرتى دا ءوسىپ تومەن تۇسكەن. بەتتەرى ابدەن ارىقتاپ سولعان، شالبار-شالبار. مۇرىندارى قوڭقايىپ شىعىپ كەتكەن، قاباق-جاق سۇيەكتەرى شودىرايىپ بولەكتەنىپ كەتكەن، تامىرلارى كوكپەڭبەك بولىپ بىلەۋلەنىپ تۇر. بەتى مەن موينىندا كوگەرگەن تاڭبا بار، نە تاياقتان، نە جىعىلعاننان تۇسكەن سياقتى» – دەيدى.
وسى تەرگەۋدەن سوڭ سەيتەن مەن تايجاننان باسقاسىنىڭ ءبارى بوساتىلادى. كەيىن اقمولاعا تاعى دا بارعان ساعىر سول جەردەگى ىسقاق حازىرەت دەگەن تاتار موللانىڭ ۇيىنە توقتاپ، شاي ۇستىندە سەيتەن مەن تايجاننىڭ جاعدايىن سۇرايدى.
«موللا كوزىن توڭكەرىپ از وتىردى دا: «تايجان دارىلباقايا راحلات ايلادى، دۇعا قىلىڭىز دەدى. «دارلىباقايا دەگەن سوزىنە تۇسىنگەم جوق، بىراق «دۇعا قىلىڭىز» دەگەنىنەن و دۇنيەلىك بولعانىن ءبىلدىم» – دەيدى ساعىر.
ەندى تايجاندى اتىپ ولتىرەردەگى ءساتتى ىسقاق موللا بىلاي دەپ اڭگىمەلەيدى:
- ...ءبىر كامىردا تايجاننىڭ جالعىز عانا ءوزى ەكەن. اياق-قولى بۇعاۋلى. تەمىر ءبىلان بەكىتىلگەن. سۋد حۇكىم ۋتۆەرديت ەتىلگانىن جاريالادى، مەن ءتارجيما ەتتىم. ءاي، بەك ايانىش حال. ايتارعا بولمي. ءالدا بير نەني ءسويلاپ، ەسىرىك كىسىگا ۇقشاپ كەتتى. جان اشيعى شىعار دەپ ويلايمىن، سۇلتانعا قارسى ۇشىپ ۇمتىلدى. ءبىر جاساۋىل ءيتارىپ جىعىپ ءجىباردى. اندان كەيىن سۋد ءبىلان سۇلتان قايتتى. ءۇش جاساۋىل، ءبىر عاسكار رايسى مەن بەشەۋمىز حۇكىمدى ورىندارعا بايقاتتا الىپ جۇردىك. ءبارىبىز دە جاياۋبىز. شوندا مۇسافير تايجان «مولداەكەڭبىسىڭ» دەپ، ءمانى قۇشا بەرا. قاشان اتلار جارگا بارعانشا، شولاي ەتتى ءدا وتىردى. ءبىر ءمارتابا قۇشا، ءبىر ءمارتابا سۋديا، شونداي ايانىش حالدا بولدى. اياق-قولىنداعى تەمىر بۇعاۋ شونداي عازاپ ەكى قولىن ارتىنان ولارعا بولمي. بىلاكلارىنەن شەگا ءبىرلان بەكىتىپ قوشىپ تاشلاعان. اياقلارىنىڭ اراسىندا بەكتار قىلىپ قوشقان، قادام سايىن ءسۇرىنىپ جىعىلا بەرا ءحام اياق ءبىرلان قولدىڭ اراسىن تاعى قوشىپ بۇعاۋلاعان. الاردى ارقاسى ءوزىرا بايلانىستىرعان، جۇرەرگا ءحالى يوعلىقتان جىعىلعان شاقتا، جاساۋىللار مىلتىقتىڭ ارتى ءبىلان ساباپ جابىرە، حاي، بەك ايانىش حال. بايتاققا بارعاش، جەرا تىكەلاي ورناتقان ستولبا تۇردى. قارا، اق بوياۋ ءبىلان الالاپ بوياعان. جاساۋىلدار تايجاندى سونا تاڭىپ باعلادى. باعلاعان جەردە بەك قىشىرىپ باقىردى، ھاي، ھەش ماھلۇق شىداپ تۇرارعا مۇمكىندىك تۇگىل. مەن جانىندا يمان ايتىپ تۇردىم. ءمۇسافير اتار الدىندا: «ەل-جۇرتقا سالەم دەگىن» – دەدى. اندان سوڭىرا رايىستىڭ كومانداسى ءبىلان ءبىر جاساۋىل اتىپ ءجىباردى. قولىن ءبىر عانا قوزعارعا ءھالى بولدى، جانى ۇشتى. شولاي مارقۇم دارىلھۋننان دارىلباقايا راھلات ايلادى. وق ءدال قالىبىنان تيگەن ەكەن، مارقۇمدى ستولبادان شەشىپ، شول دەرگا نامازلاپ، كەبىنلاپ دافيك ەتتىم» – دەپتى.
وسىلاي... ەل بوستاندىعى ءۇشىن اقىرىپ اتقا مىنگەن ەسىل ەر ءبىر ءتۇيىر قورعاسىنعا بايلانىپ اجال قۇشىپ كەتە بارادى. اسىل رۋحى اللانىڭ نازارىندا بولسىن دەيمىز، باسقا قولدان نە كەلەدى...
ساعىر بي سول جەردە ىسقاق حازىرەتتەن: «سەيتەندى قايتتى؟» – دەپ سۇرايدى. «سەيتەندى سيبيرگە ماڭگىلىك ايداۋعا حۇكىم بولعان ەكەن، وتكەن كۇنى ازانداعى ساعات توعىزدا جاياۋ ايداپ كەتتى» دەپتى موللا.
جوعارىدا اتالعان «ءومىر شەجىرەسى» كىتابىندا ايدالىپ كەتكەن سەيتەن باتىر جايلى مىناداي دەرەك تاعى دا ساققۇلاق ءبيدىڭ اۋزىمەن باياندالادى:
«...سۇمبىلە ايىنىڭ باس كەزى. اۋىل ابىلايشا كولىنە جاڭادان قونعان. پاۋەسكەگە ءۇش ات جەككەن، الدىندا ەكى سالت اتتىسى بار جولاۋشىلار اۋىلدىڭ سىرتىنا كەلىپ توقتاي قالدى. ءجون سۇراسقاندارعا، «ناعاشىسى شورمان اۋىلىنا بارا جاتقان شىڭعىس تورەنىڭ بالاسى» ەكەندىگىن ايتىسىپتى (شوقان ءۋاليحانوۆتى ايتىپ وتىر – س.ب.). قارسى الىپ، ۇيگە كىرگىزدىك. تورە سىباعاسى دەپ جىلقى سويىپ، كۇتىپ جاتىرمىز. تورە 15-16 جاس شاماسىنداعى جاس بالا ەكەن. ءسوز الپەتىنە قاراعاندا قانداي ۇلكەن بولسا دا جاڭىلتقانداي، قانداي شەشەن بولسا دا تالاسقانداي ءتۇرى بار. كورمەگەندى كورگىسى كەلەدى، بىلمەگەندى بىلگىسى كەلەدى.
...تورە بالا سەيتەن ايدالىپ بارعاننان كەيىن نە بولعانى جونىندە تاعى ءبىر حابار ايتتى: «ءومىر بويىنا كەسىلىپ سەيتەن تۋرينسك دەگەن جەرگە ايدالعان ەكەن (رەسەيدەگى سۆەردلوۆ وبلىسى – س.ب). سول جەرگە ايدالىپ بارىپ كەلگەن عۇبايدوللا سۇلتان ونى كورىپتى. بۇل كىسى ءۇي ىشىمەن جىبەرىلىپ تاعايىندالعان ارناۋلى ۇيدە ەركىمەن تۇرعان ەكەن. ۇكىم ەتكەن سەگىز جىلىن بىتىرگەن سوڭ، قايتىپ كەلگەن بولاتىن. وسى كىسىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، سەيتەن وسى كۇنى تۇتقىننان بوس، سول جەردىڭ تۇرعىنى رەتىندە بولىپ، ەركىمەن جۇرەدى. ايەلىمەن بىرگە ايدالىپ كەلگەن ءبىر تاتار ءولىپ، سونىڭ ايەلىن الىپتى دا، ءۇيلى ادام رەتىندە تۇرادى-مىس. ادەتىندە بۇرىننان ساۋىرىك ءپىشۋ بار ەكەن. سونى نەگىزگى كاسىپ قىلىپ الىپتى. تۇرعان جەرى مال وسىرەتىن حالىق بولعان ەكەن. سولاردىڭ مالدارىن ءپىشىپ، تاعى باسقا جەرگىلىكتى ادامداردىڭ كاسىپتەرىمەن اينالىسىپ، كۇن كورگىش ءومىر جاسايدى-مىس».
2010 جىلى جارىق كورگەن «باياناۋىل پەرزەنتتەرى» اتتى كىتاپتاعى قارجاس اتاسىنىڭ شەجىرەسىنە ۇڭىلسەك، سەيتەن ازىنابايۇلى شامامەن 1800 جىلى تۋىپ، 1840 جىلى قازا بولدى، تايجان ازىنابايۇلى شامامەن 1802 جىلى تۋىپ، 1839 جىلى قازا بولدى دەپ جازىلادى.
ولاي بولسا، سەيتەن باتىردىڭ تۋعانىنا بيىل – 220 جىل تولادى ەكەن. ەندى ءبىر جىلدان سوڭ، ونىڭ ءىنىسى تايجاننىڭ تۋعانىنا وسىنداي جىل تولماق.
بۇگىندە ەرتىس-بايان وڭىرىنەن شىققان تالاي جاقسىلار دارىپتەلىپ جاتقاندا، شىن مانىندەگى حالىقتىڭ باتىرلارى سەيتەن مەن تايجاننىڭ ۇمىت قالۋى – بۇگىنگى ۇرپاققا جانە باياناۋىل ەلىنە ۇلكەن سىن.
سايلاۋ بايبوسىن
