عالىم امانقوس مەكتەپ-تەگىنىڭ «جىگىت» ءسوزىنىڭ ءتۇپ-توركىنى» اتتى زەرتتەۋ ماقالاسى تىلىمىزدەگى ەتنومادەني ءسوزدىڭ شىعۋ تەگى حاقىنداعى الۋان ءتۇرلى بولجامدار مەن تۇسپالدارعا تۇزەتۋ جاساپ، عىلىمي دايەك، بۇلتارتپايتىن ۋاجبەن دالەلدەگەن. اتاق-دارەجەسى جەر جارعان وقىمىستىلاردىڭ ايتقانى بولعان، ءامىرى جۇرگەن كەڭەستىك داۋىردەگى ادىستەمەلىك عىلىمي ۇدەرىس تىلىمىزدەگى بايىرعى اتاۋلاردى قايتكەندە دە وزگە مادەنيەتتىڭ ىقپالىنان تۋدىرۋعا نەگىز بولاتىن پىكىر قالىپتاستىردى. ءدال وسى ءۇردىس بويىنشا ءتولتۋما «جىگىت» اتاۋىنىڭ ەتيمولوگياسىنا بايلانىستى دا سان-ساققا جۇگىرتكەن قيسىندار بەدەلدى لەكسيكوگرافيكالىق ەڭبەكتەردە ورىن الىپ كەلدى. «سوقىر كورگەنىنەن جازبايدى» دەگەندەي، «دۋالى اۋىزداردىڭ» تۇجىرىمى كىتاپتان كىتاپقا كوشىپ، قوعامدىق ساناعا جاۋىنداي ءسىڭدى. وسى رەتتە بۇل ماقالاداعى جاڭالىقتىڭ عىلىمي ءمانى ەرەكشە زور. ويتكەنى عالىمنىڭ ەجەلگى رۋنيكالىق مۇرانى تۇپنۇسقادان زەردەلەۋى «جىگىت» ءسوزىنىڭ سىر-سيپاتىن ايقىنداپ، قالىپتاسقان قاعيدانى بۇزدى دەگەن ويدامىز. عىلىمي ماقالا بولعاندىقتان اۆتور ءستيلىن قاز-قالپىندا ساقتاعاندى ءجون سانادىق. [رەداكتسيا اتىنان].
«جىگىتتى شەشەنسىگەن داۋدا سىنا،
ماقتاعان قىران قۇستى اۋدا سىنا.
قارىن توقتا اركىم-اق ۇيدە باتىر،
جىگىتتى باتىرسىنعان جاۋدا سىنا».
اقانسەرى قورامساۇلى
قازاق ءتىل ءبىلىمى عىلىمىندا ەڭ كەنجە دامىعان سالا – ءسوزدىڭ ءتۇپ-توركىنىن زەردەلەۋ، ياكي ەتيمولوگيالىق تالداۋ جاساۋ. جالپى، تورۇك تىلدەرىنىڭ لەكسيكالىق قورىنداعى سوزدەردى توركىندەتكەن زەرتتەۋلەر از ەمەس. الايدا تورۇكتىڭ ۇلىتتىق بولمىس تابيعاتىنا ءتان سىر-سيپاتىن ءدال اشاتىن، عىلىمي ءمان-ماڭىزىن تانىتاتىن ساپالىق دەڭگەيى ءماز ەمەس. ويتكەنى تورۇكتانۋ عىلىمىنا ەلەۋلى دە ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان وزگە ۇلىتتىڭ وكىلدەرى جەتكىلىكتى بولا تۇرا، ولاردىڭ جات ەتنيكالىق ءتىلدىڭ تابيعي بايلىعىن قامتيتىن سوزدىك قورىنىڭ قىر-سىرىن تەرەڭ دە، تولىق توركىنىن تاراتىپ، تالداپ بەرۋى ەكىتالاي. ول تۇگىل قانى-جانى تورۇكتەكتى قازاق، ەتيمولوگيا سالاسىمەن شۇعىلداناتىن قانشاما لينگۆيست-عالىم بولا تۇرا، «جىگىت» ءسوزىنىڭ ءتۇپ-توركىنىن بۇگىنگى تاڭعا دەيىن تاپقان جوق.
«جىگىت» ءسوزىنىڭ تارالعان گەوگرافيالىق ارەال ايماعى ساياسي كارتادا وتە كەڭ اۋماقتى قامتيدى. اتالعان اتاۋدىڭ شىعۋ تەگىن زەرتتەگەن ەڭبەكتەر دە از ەمەس. الايدا قيلى-قيلى عىلىمي بولجامدار مەن توپشىلاۋلار ەتنومادەني اتاۋدىڭ ناقتى تابيعاتىن ءالى اشقان جوق.
قىرعىز عالىمى ك.سەيداكماتوۆ: «قىرعىزشا جىگىت سوزى ەرجەتكەن ۇلاندارعا قاراتا ايتىلادى. بايىرعى تورۇكشە يەتيك سوزىندەگى — ت جانە — ك دىبىستارى ورىن اۋىستىرىپ يەتيك > يەكيت مەتاتەزالانعان. جىگىت بولعاندا ادام بالالىق ءداۋىردى وتكەرىپ، جەتىلەدى. ەسەيىپ قالعان ۇلدارعا قاراتا «جىگىت بولىپ قالىپتى» دەپ ايتاتىنىمىز بەكەر ەمەس، جىگىت سوزىنىڭ ءوزى «جەت+يك» مورفەمالارىنان قۇرالعان. ەرجەتكەن، بويجەتكەن كەز بالانىڭ جەتىلگەنى بولادى…» (ك.سەيداكماتوۆ. كىرگىز تيلينين كىسكاچا ەتيمولوگيالىك سوزدۇگۇ. «يليم» باسپاسى، فرۋنزە، 1988. 95-بەت), – دەگەن تۇجىرىم جاسايدى.
قازاق دالاسىن ەرتەدەن شارلاپ، زەرتتەۋ جۇمىسىمەن شۇعىلدانعان ورىس وريەنتاليست عالىمدارى، جيھانكەزدەرىنىڭ جازىپ قالدىرعان ەڭبەكتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ، كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى ە.ۆ.سەۆورتياننىڭ باسشىلىعىمەن، كەيىنگى تومدارىنا ل.س.ليۆيتسكايانىڭ جاۋاپتى رەداكتورلىعىمەن جارىق كورگەن «تورۇك تىلدەرىنىڭ ەتيمولوگيالىق سوزدىگىندە» «يعيت» اتاۋىنىڭ تاس بىتىگتەن باستاپ كۇللى تورۇك مۇرالارىندا جانە تىلدەرىندە تۇتىنۋ ءپىشىنىن، ماعىنالىق بىلدىرەتىن رەڭكتەرىن ءتىزىپ شىعىپ، سول بويىنشا باستاپقى سەماسىن تابۋعا ىزدەنىس جۇرگىزگەن. ءسويتىپ تورۇك تىلدەرىنىڭ قولدانىسىندا «يعيت» ءسوزى ءتورت ءتۇرلى ماعىنا ۇستەيتىندىگىن ايقىنداعان:
- ەرجەتكەن، ۇلان، ءجاسوسپىرىم، ورىمدەي جاس;
- ازامات;
- باتىل، شاباندوز، ەرەن، ەر;
- جاۋىنگەر، سولدات، باتىل.
سونداي-اق «يگىت» اتاۋىنىڭ ل.بۋداگوۆ سوزدىگىندە «ءجاسوسپىرىمنىڭ بەلگىلى جاس ەرەكشەلىگى (20-30 جاس ارالىعى) مولشەرىن بىلدىرەتىنىن، ە.ك.پەكارسكيدىڭ جاقۇتتاردا «ەر جەتۋ، ەسەيگەندىك، ساقايعاندىق، بوزبالالىق شاق» ۇعىمىندا تۇتىناتىنىنا سىلتەمە جاساعان. موڭعول تىلىندەگى «ىدە» ء(ىشۋ، جەۋ), «ىدە» (باتىلدىق، كۇشتىلىك، فيزيكالىق ەپتىلىك), «ىدەر» (ەتى ءتىرى، جىگەرلى، وتتى، ءجاسوسپىرىم) سوزدەرىمەن قىزىقتى سەمانتيكالىق پارالەل جاساپ، وي وربىتەدى. ۆ.كوتۆيچتىڭ پايىمداۋى بويىنشا، «yigit» «تەگىن» ءسوزىنىڭ ترانسفورماتسياسى»، الايدا بۇل پىكىرىن نەگىزدەپ، بەكىتەتىن تايانىش دايەگى جوق (ەتيمولوگيچەسكي سلوۆار تيۋركسكيح يازىكوۆ. م., «ناۋكا»، 1989 ج.، 198-199-بەتتەر).
ەندى كەيبىر تىلدىك ماسەلەگە بارىنشا تۇسىنىك بەرىپ وتەلىك. نەگە تىلىمىزدەگى «جىگىت» ءسوزىنىڭ تۇلعالانۋى «يگىت» پىشىنىندە؟ سەبەبى قازاق تىلىندەگى «ج» دىبىسى X عاسىرعا دەيىن دىبىستىق جۇيەمىزدە مۇلدەم بولعان ەمەس. سوندىقتان سوزدىك قورىمىزداعى ج-دان باستالاتىن «جەر»، «جۇرت»، «جىگىت» سوزدەرى X عاسىرعا دەيىن تىلىمىزدە «يەر»، «يۋرت»، «يگىت» لەكسيكالىق تۇلعاسىندا قولدانىلعانىن ەستەن شىعارماعانىمىز ءجون. ورايى كەلگەندە عىلىمي ادەبيەتتەردە جانە عالىمدار ەڭبەكتەرىندە موڭعول مەن تورۇكتەكتى ۇلىت تىلدەرىن تۋىستىق تابيعاتىن تىم جاقىنداتىپ زەرتتەۋ، «تۇرۇك-موڭعول تىلدەرى» دەپ قوسارلاۋدىڭ استارىندا ساياسي ءمان بار سىڭايلى. شىنىنا كەلگەندە، موڭعول مەن تورۇكتەكتى ۇلىت پەن ۇلىس گەنەتيكالىق ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن، ەكى باسقا ەتنيكالىق توپ ەكەنى تايعا تاڭبا باسقانداي اپ-انىق. تىلدەردىڭ ءبىر-بىرىنە تۋىس، تۋىس ەمەستىگى ولاردىڭ سان ەسىمىنەن ايقىن كورىنىس تابادى. بۇل رەتتە موڭعول ءتىلى مەن تورۇك ءتىلىنىڭ سان ەسىمى بىرىمەن-ءبىرى جۋىسپايتىن، مۇلدەم ەكى بولەك. مىسالى: ءبىر — نەگ، ەكى – حويور، ءۇش – گۋراۆ، ءتورت – ءدوروۆ، بەس – تاۆ، التى – زۋرگاا، جەتى – دولوو، سەگىز – نايم، توعىز – ەس، ون – اراۆ. ەكىنشىدەن، موڭعول ءتىلى دىبىستىق جۇيەسىندەگى سوزىلىڭعى داۋىستى دىبىس قىرعىز تىلىنە عانا ءتان بولعانمەن وزگە تورۇكتەكتى تىلدەردە جوق قۇبىلىس. ۇشىنشىدەن، بىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان بۇرىنعى 209 جىلى قۇن ءۇيىنىڭ قاعانى مودەنىڭ تۇسىندا موڭعولداردىڭ ارعى بابالارى دۋنحۋ ءۇيىن تاس-تالقان قىپ جەڭىپ، سول داۋىردەن تورۇكلەندىرىلە باستاعاندىعى ءمالىم. (سوبرانيە سۆەدەني و ناروداح، وبيتاۆشيح ۆ سرەدنەي ازي ۆ درەۆنيە ۆرەمەنا. الماتى، 1998, ت. 1. س. 46-58.). تورۇكتەكتى ۇلىتتىڭ ەجەلگى ساياسي-مادەني، جاۋىنگەرلىك قۋاتىنىڭ جويقىن داۋىرلەگەن شاعىندا قورشاعان كورشىلەرىنە ىقپالى ءجۇرىپ، ول ءوز كەزەگىندە تىلدەرىنەن كورىنىس تاپتى. بىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدىڭ VIII عاسىرىنان باستالعان اراب شاپقىنشىلىعى ورتا ازيا، قازاقستان اۋماعىنداعى تاڭىرلىك ءدىني سەنىممەن ۇلىتتىق رۋحاني ەرەكشەلىكتى جويۋعا الاپات كۇش سالدى. جات جۇرتتىق باسقىنشىلار اسىرەسە تاسبىتىكتەن تۇراتىن ەشبىر ەلدە سالىستىرارلىق ۇلگىسى جوق دالالىق دەموكراتيانىڭ شىنايى بەلگىسى ءتولتۋما مادەنيەتىن اسا قاتىگەزدىك تاعىلىقپەن ونداعان جىل بويى مىڭداعان اسكەري كۇشپەن جەرمەن جەكسەن ەتتى. ءبىزدىڭ باعىمىزعا سول داۋىردەگى تورۇك جەرىنىڭ ءبىر پۇشپاعى سانالعان بۇگىنگى موڭعوليا اۋماعىنداعى رۋحاني يگىلىكتەرىمىز ارابتىڭ ارام پيعىلىنان امان قالدى. اراب باسقىنشىلىعى تورۇك مادەنيەتىن قيراتىپ قانا قويعان جوق، سونىمەن بىرگە ەجەلگى رۋنيكالىق جازۋ داستۇرىمىزگە تيىم سالىپ، اراب گرافيكاسىنا كوشۋگە ماجبۇرلەدى. اكىمشىلىك بيلىك تاراپىنان ۇلىتىمىزعا جاسالعان قاتاڭ قىسىم تىلىمىزدەگى قوعامدىق-ساياسي، مادەني-رۋحاني سوزدىك قورىمىزدىڭ قۇرامىن وزگەرتتى. پارادوكس سوندا -– موڭعول تىلىنە سىڭگەن تورۇكتەكتى اتاۋلار سول كۇيى ساقتالىپ قالدى. ماسەلەن، قۇرىلتاي – سەزد، ءتور – ۇكىمەت، بيچيك – جازۋ، بيتيك – كىتاپ، تاعىسىن تاعى. سوندىقتان رۋحاني مادەنيەتىمىزدى، ءسوز قازىنامىزدى قاز-قالپىندا ساقتاپ قالعان موڭعول حالقىنا قۇرمەتىمىز شەكسىز. سونىمەن موڭعول تىلىندەگى تورۇكيزمدەردىڭ قالاي ەنگەندىگى باسى اشىق ماسەلە ەكەندىگى جوعارىداعى ءسوز توركىنىن تارقاتۋشىلاردىڭ توپشىلاۋ نۇسقاسىن مۇلدەم جوققا شىعارادى. داعدىعا اينالعان ادەت بويىنشا كەڭەستىك لەكسيكوگرافتار يعيت سوزىن ide = يدەە «جەيتىن (نارسە); تاماق، ide = [دۇرىسى] يدەر «جاس»، يدەرحەگ = يدەرحەگ «1.بالاڭداۋ، بالعىنداۋ; 2. قۋاتتى، كۇشتى»، يدەرشيح = [دۇرىسى] يدەرشي-ح>يدەرجي-ح «جاسايۋ، جاسارۋ، اجارلانۋ» (ب. بازىلحان. موڭعولشا – قازاقشا سوزدىك. ۋلاانبااتار-ولگي، 1984, 276-277-بەتتەر) سەمانتيكالىق موڭعول تىلىمەن بايلانىستىرۋدى كوزدەگەن. زادى، ەجەلگى تورۇك رۋنيكالىق تاس بىتىگىندەگى «ىدە» مەن موڭعول تىلىندەگى «يدەە» اتاۋىنىڭ سەماسى جەر مەن كوكتەي ءبىر-بىرىمەن قيىسپايتىن ەكى بولەك ۇعىم. تورۇك تىلىندەگى ىدە «يە، مىرزا»، ال موڭعول تىلىندەگى يدەە «جەۋ، ءىشۋ» ماعىناسىن بىلدىرەدى. دەمەك، بۇل ەكى اتاۋدىڭ لەكسيكالىق سىرتقى ۇقساستىعى بولماسا، سەمانتيكالىق ماعىناسى بىرىمەن-ءبىرى مۇلدەم جاناسپايدى. موڭعول تىلىندە «جىگىت» اتاۋى «زالۋ ەر، زالۋ ءحۇن» (ب.بازىلحان. قازاقشا-موڭعولشا سوزدىك. ۋلانباتىر، 1977, 13-ب.) لەكسيكالىق پىشىنىندە قولدانىلادى.
اكادەميك ءابدۋالي قايدار ىلگەرىدەگى «جىگىت» اتاۋىنا قاتىستى زەرتتەۋشىلەردىڭ ەڭبەكتەرىن وي سۇزگىسىنەن وتكىزە كەلىپ، «بالاڭ جىگىت//بوز بالا <كامەلەتتىك جاسقا جاڭا تولعان جاس بالا. ار-ۇياتى بەتىندە ويناعان، بالالىعى كەتپەگەن سەرى دە سىرباز، كورگەنىنەن كورمەگەنى كوپ ادال دا اققكوڭىل. بالالىقتىڭ ۋىتى قايتپاعان جىگىت> (295-ب.), – دەپ كۇندەلىكتى اۋىزەكى قالىپتاسقان تۇسىنىكتى بەينەلەگەن. «جىگىت//جاس جىگىت <كامەلەتتىك جاسقا جەتكەن، اقىلى مەن وي-ءورىسى تولىسقان، پاراساتى بيىك جان> (قايدار ءا. قازاقتار انا ءتىلى الەمىندە. (ەتنولينگۆيستيكالىق سوزدىك) ءى توم. ادام. – الماتى: «دايك-پرەسس»، 2009.، 296) دەگەن انىقتاما بەرەدى. عالىمنىڭ ەتنولينگۆيستيكالىق ەڭبەگىندە «جىگىت» ءسوزىنىڭ شىعۋ تەگى، ەتيمولوگياسى عىلىمي-ادىستەمەلىك اناليتيكالىق مۇلدەم تالداۋ جاسالماعان. اكادەميكتىڭ «كامەلەتتىك جاسى» – قاي جاس؟ عالىم «اقىلى مەن وي-ءورىسى تولىسقان، پاراساتى بيىك جان» دەپ ناقتى جاس شاماسىن ايقىنداماعان. XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى ل.بۋداگوۆتىڭ كۋالىگىنشە «جىگىتتىك شاق 20 مەن 30 جاس ارالىعىن قامتىعان». قازاقتىڭ كوشپەلى ءومىر سالتىندا ۇل بالا 13 جاستا وتاۋ يەسى اتانىپ، ەل شەتىنە جاۋ تيسە، اتقا قونىپ، وتانىن قورعاۋعا اتتاناتىن. بۇگىنگى ولشەممەن الساق «كامەلەتتىك جاس» مولشەرى 18 جاس. كوشپەلى جاۋگەرشىلىك داۋىردە ەركەك كىندىك 13 جاستا ات جالىن تارتىپ ءمىنىپ، ەرتە ەسەيگەندىگىنە ادەبي مۇرالاردان ۇلىتىمىزعا ەتەنە تانىس. حالقىمىز «قورعان بۇزاتىن» قىرىق جاسىندا ەرلىگىمەن تانىلعاندى دا جىگىت دەيتىنى بارشاعا ءمالىم. دەمەك، وسى ءتارىزدى لوگيكالىق الا-قۇلالىق پەن قايشىلىق عالىم انىقتاماسىنىڭ دۇدامالدىعىن، نەگىزسىزدىگىن اڭعارتادى.
«ۋيكيپەديا – اشىق ەنتسيكلوپەدياسىنان الىنعان مالىمەت:
بۇگىنگى تۇسىنىگىمىزدە – ەر جەتكەن، كامەلەتكە تولعان ەر ازامات، بوزبالا. «ەلەمەس – اۋزىنان مايەگى شىعىپ تۇرعان جاس جىگىت» (س.وماروۆ، قايىرلى.). «جىگىت» ءسوزىنىڭ ەرتەدەگى، العاشقى ماعىناسى وزگەشەرەك بولعان. ورحون-ەنيسەي جازبا ەسكەرتكىشتەرىندەگى كۇلتەگىن نەمەسە تونىكوك جازۋلارىنا كوڭىل اۋدارساق، «ىگىد» ءسوزىن وقىپ، «قولداۋ، كوتەرمەلەۋ» دەگەن تۇسىنىك الامىز. ال يۋسۋپ بالاساعۇننىڭ «حۇداتقۋ بىلىگى» ەڭبەگىندە «ىگىد» – تاربيەلەۋ، داعدىلاندىرۋ، ونەگە بەرۋ ماعىنالارىنا يە (دتس، 204). وسى دەرەكتەرگە قاراعاندا، قازىرگى قولدانىلىپ جۇرگەن «جىگىت» دەگەن ءسوزىمىزدىڭ العاشقى ماعىناسى «قولداۋ، كوتەرمەلەۋ», ودان بەرى كەلە «ونەگە بەرۋ، تاربيەلەۋ» ماعىناسىنا دەيىن جەتىپ، ەڭ سوڭىندا، ءبىزدىڭ كەزىمىزدە، – ونەگە كورگەن، تاربيە العان، وي-ءورىسى قالىپتاسا باستاعان ادامعا ايتىلاتىندىعىن كورىپ وتىرمىز» (https://kk.wikipedia.org/wiki/). امبەباپ انىقتامالىق ەڭبەككە دە تۇزەتۋ جاساپ، «جىگىت» ءسوزىنىڭ ءتۇپ-توركىنىن تاراتىپ، ءۋاجدى دالەلمەن عىلىمي تۇجىرىم جاسالۋى شارت. رۋنيكالىق تاس بىتىكتە «ىگىد» ءسوزىنىڭ «قولداۋ، كوتەرمەلەۋ» ماعىناسىندا قولدانعان ارحايزم ءسوز ەكەنى راس. بىراق بۇل جىگىت سوزىنىڭ شىعۋ تەگىنە قاتىسى جوق.
ەسكى ءسوز جاڭا ءسوزدىڭ قازىعى. ءتىل-ءتىلدىڭ بارىنە ءتان ءسوزجاسامنىڭ ەڭ ءونىمدى ءادىسى – ەكى ءسوزدىڭ بىرىگۋىنەن تۋعان دەربەس لەكسيكالىق اتاۋ. VIII عاسىرعا دەيىنگى تاس بىتىككە بادىزدەلگەن مۇرالارىمىزدا «جىگىت» اتاۋىنىڭ ورنىنا «ءىدى» ءسوزى قولدانىلدى. البەتتە، ءتىرى ءتىل تۇتىنۋ بارىسىندا ۇشتالىپ، ۋاقىتپەن بىرگە فونەتيكالىق قۇرامى، لەكسيكالىق ءپىشىنى وزگەرىپ، سەمالىق ماعىناسى تولىعۋى تابيعي قۇبىلىس. – ءىدى – يە، مىرزا، قوجايىن، وكىم جۇرگىزۋشى (كتك.، 4; تون.، 11, 47). وتۇكەن يىشدا يىگ ءىدى ەرمىس… – وتۇكەن قويناۋىندا يگى يە جوق ەدى… (كتك.، 4). كۇلتەگىن ەسكەرتكىشىنەن بۇل اۋدارمانى جاساعاندا عالىم عۇبايدوللا ايداروۆ (كۇلتەگىن ەسكەرتكىشى. – الماتى «انا ءتىلى» باسپاسى، 1995, 168-ب.) بۇگىنگى وقىرمانعا تۇسىنىكتى بولۋىن ەسكەرىپ، ۋاقىتپەن كەڭىستىك اراسىنداعى «ءىدى» ءسوزىنىڭ لەكسيكالىق تۇلعاسى مەن دىبىستىق قۇرامى وزگەرگەن «يە» ەۆوليۋتسياسىن اڭعارتادى. ەجەلگى رۋنيكالىق جازۋ ەرەجەمىزدە – «د» تاڭباسىنىڭ يدەوگرافيالىق ماعىناسى ود ءىدى, ياعني وت ەسى سەماسىن بىلدىرەدى (ت.س.دوسانوۆ. تاينا رۋنيكي. – ا.، «ولكە»، 2009, 32-ب.). جالپى، «د» مەن «ت»، سول سياقتى «س» مەن «ز»، «ب/پ» مەن «م» باعزى تىلىمىزدە ءبىر دىبىستىڭ فونەتيكالىق ەكى ۆاريانتى ەكەنىنە مىسال جەتەرلىك. ەكىنشىدەن، تىلدىك بۇل زاڭدىلىق اقپاراتتىق قۇپيانى ساقتاۋ بارىسىنداعى حالىقتىق تابۋلاۋ، ياكي جۇمباقتاۋىنان تۋى دا ىقتيمال. ماسەلەن، قازاق تۇشكىرگەندە «اق قاس!» دەيدى. ەتنومادەني سوزدەگى «قاس» تابۋلانعان «قاز» ۇعىمىن بىلدىرەدى. ماعىناسى: ەستە جوق ەسكى زاماندا «ىشتەن بۋلىعىپ كۇشپەن شىعاتىن تۇشكىرىك كەزىندە ادام جانى دا قوسا اۋىزدان ۇشىپ كەتەدى» دەگەن قورقىنىشتى سەنىم بولعان. سوندىقتان حالقىمىز توتەمدىك قاز-انامىزدىڭ اتىن اتاپ، رۋحىن كومەككە شاقىرعان. وكىنىشتىسى، بۇل دىبىس جۇيەسىندەگى ەرەكشەلىككە ءتىلتانۋشى عالىمدار تاراپىنان تەرەڭ زەردەلەنبەۋى ءسوزجاسامنىڭ بايىرعى تابيعي قالىپتاسۋ، ماعىنالىق دەربەستەلۋ ۇدەرىسى عىلىمي نازاردان تىس قالعان.
سايىپ كەلگەندە، تىلىمىزدەگى «جىگىت» ءسوزىنىڭ ىلكى قالىپتاسۋى VIII عاسىرداعى ورقۇن-ەنەساي تاسبىتىكتەرىنەن باستالدى. تاعى دا قايتالايىق «ج» فونەماسى قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستىق جۇيەسىنە X عاسىردان كەيىن پايدا بولدى. تاس بىتىكتە «يىگىت» اتاۋى «وتۇكەن يىشدا يىگ ءىدى ەرمىس…» (كتك.، 4) دەگەن سويلەمدە ەكى دەربەس ماعىنالى ءسوزدىڭ تىركەسۋىنەن باستاپقى كونسترۋكتسيالىق قالىپتاسۋ ۇدەرىسىنىڭ پىشىنىن انىق اڭعارامىز.
ءبىر قىزىعى، تاسقا بادىزدەلگەن – «يىگىت» (كتۇ.، 19) ءسوزى ماتىندە «كوتەر» ماعىناسىندا قولدانىلدى. ءبىرسىپىرا زەرتتەۋشىلەر لەكسيكالىق سىرتقى ۇقساستىق قۋالاپ، «يىگىت» اتاۋى تاس بىتىكتەگى «كوتەر»، «قولداۋ» ماعىناسىنان قالىپتاستى دەپ قاتە توپشىلادى.
تۇيىندەسەك، – «يگى، اسىل، ىزگى» (كتك.، 4) + – «ءىدى – يە، مىرزا» ماعىنالارىن بىلدىرەتىن دەربەس ەكى ءسوزدىڭ بىرىگۋىنەن لەكسيكالىق قورىمىزداعى بۇگىنگى «يىگىت» > «جىگىت» اتاۋى قالىپتاستى. دەمەك، «جىگىت» لەكسەماسىنىڭ باستاپقىداعى ءنوميناتيۆتى ماعىناسى «ىزگى يە، يگى مىرزا، ىزگى ءجاسوسپىرىم، يگى=ىزگى، تەكتى، اسىل، يگىلىكتى، مەيىربان، قايىرىمدى»، ياعني جان-تانىمەن كىرشىكسىز تازا، ەل-جۇرتىنىڭ ادال پەرزەنتى، ورىس تىلىندەگى «بلاگورودنىي حوزياين، بلاگورودنىي گوسپودين، بلاگورودنىي يۋنوشا، ۆەليكودۋشنىي حوزياين» دەگەندى بىلدىرەتىن بىرىككەن سوزدەن جاسالدى. ءتىلدىڭ دامۋ بارىسىندا «جىگىت» اتاۋىنىڭ لەكسيكالىق ماعىناسى تارىلۋى مەن كەڭۋى زاڭدى قۇبىلىس. قازاق ءتىلى سياقتى ورىس تىلىندەگى «جىگىت» ءسوزىنىڭ ماعىناسى باستاپقى تۇپنۇسقادان اۋىتقىپ، ەركىن بالاماسىن بەرگەن.
قىسقاسى، تورۇك مادەنيەتىنىڭ ىقپالى شارىقتاعان داڭقتى شاعىندا، جاۋىنگەرلىك دابىلى جەر جارعان تاريحي داۋىردە «جىگىت» ءاتاۋسوزى كورشىلەس مەملەكەتتەردىڭ تىلىنە ەنىپ، ەۋروازيا كەڭىستىگىنە كەڭ تاراعان.
امانقوس مەكتەپ-تەگى،
شەت تىلدەر جانە ىسكەرلىك كارەراسى
ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى،
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى
"قازاق ادەبيەتى" گازەتى.
ماقالا اۆتوردىڭ رۇقساتىمەن باسىلىمعا سىلتەمە جاساپ الىندى
