-
ۇلىتتىڭ رۋحاني كەلبەتI
بiز كازiرگi جازۋ ۇلگiمiزدi قازاقشا دەگەنمەن كيريلشە تاڭبانىڭ اۋراسىنان شىعا الماي، سانامىزدىڭ بiر شەتiندە وگەيسiنiپ تۇرامىز. لاتىن الفاۆيتiن قولدانساق تا جازۋىمىز انا تiلiندە بولعانمەن ءارiپ كەسكiنi وزگەنiكi ەكەنi بiزگە تاڭبا تابيعاتىنا دەندەپ ءۇڭiلiپ، iڭكار سەزiمiمiز بەن قۇشتار كوڭiلiمiزدi تولقىتپايدى. ونىڭ سەبەبi بەلگiلi, ءتۇبi بiزگە ەش قاتىسى جوقتىعىن تۇيسiنگەندiكتەن ءسوزدi بەينەلەيتiن سۋرەتi تۋرالى ويلاۋ ميىمىزعا مۇلدەم كiرiپ-شىقپايدى. سوسىن، ءالiپبيدiڭ سىرتقى پiشiنi مەن iشكi مازمۇن استارىندا سايكەستiك، تۇتاستىق بولاتىنىن ۇمىتىپ، تەك دىبىس ماعىناسىن بەلگiلەۋ ءۇشiن الىناتىن جيىنتىق شارتتى بەلگi رەتiندە عانا قابىلدايمىز. ال، ەگەر ءتولتۋما رۋنيكا جازۋىمىزدى قوعامدىق ءومiردiڭ بارلىق سالاسىندا قاتىناس قۇرالىنا اينالدىرساق، ءاربiر دىبىستى جەكە-دارا الiپتەيتiن تاڭبانىڭ تۇرقىنا قاراپ بيولوگيالىق سويلەۋ تiلi مەن گرافيكالىق نۇسقاسىنىڭ باعزى تورۇك دۇنيەتانىمىن تەرەڭiرەك يگەرۋگە مۇمكiندiك وزiنەن-ءوزi تۋار ەدi. ەڭ باستىسى تابيعي تiل مەن ونىڭ ۋاجدەلگەن سىزباسى اراسىنداعى مىزعىماس ۇندەستiكتiڭ زاڭدىلىعى كوشپەلiلەر الەمiنەن، اتا-بابامىزدىڭ بiزگە بەيمالiم قادىم زامانداعى قۇپيا سىر-سيپاتىنان مالiمەت الۋعا يتەرمەلەيتiن iشكi قىزىعۋشىلىق ينستينكتi وياتادى. بايىرعى تورۇك رۋنيكاسىنىڭ گرافيكالىق كونسترۋكتسياسىنان حابارى جوق لينگۆيستiڭ قازاق تiلiنە بايلانىستى زەرتتەۋلەردە ورەسكەل قاتەگە ۇرىنىپ، ءسوزدiڭ قاراپايىم ەتيمولوگياسىن انىقتاۋدا اداساتىنى سوندىقتان.
ەجەلگi تورۇك رۋنا جازۋىنىڭ جەتiلگەندiگi سونداي، جارىق دۇنيەنi تارىنىڭ قاۋىزىنا سىيعىزعانداي گەومەتريالىق كونفيگۋراتسياسى، ديزايندىق كوركەمدiگi, سيممەتريالىق ولشەمi, دىبىستىق، گرافيكالىق ۇيلەسiمi ەرەكشە جۇيەلi كونتسەپتسياعا قۇرىلعان. تەڭرiنiڭ سىيعا تارتقان جازۋى – ويلاۋ قابiلەتiن شىنىقتىرىپ، شىڭدايتىن، iزگiلiك پەن دانالىققا باۋليتىن، تاعلىمى ايىرىقشا تاڭباتانۋ iلiمiنە نەگiزدەلگەن. وسى يدەولوگيانىڭ تالاپتارى بويىنشا تورۇك ۇلىسىنىڭ ورتاق مۇددەسi ءۇشiن جاقسىسى مەن جايساڭدارى ءدۇيiم ەلدiڭ الدىندا وزدەرiنiڭ اقىل-پاراساتى مەن قابiلەت ورەسiنiڭ دەڭگەيiن ءادiل سىننان وتكiزiپ، سوعان لايىق قوعامداعى ورنى مەن قىزمەتiن ايقىندايتىن رۋ-تايپالىق، ەتنيكالىق تاڭبا بەلگiلەرگە [وردەندەرگە] يەلiك ەتكەن.
ءجا..، ودان بەرi دالا توسiندە تالاي-تالاي دۇبiرگە تولى ۋاقيعالار ءوتiپ، قيلى-قيلى قاعاندىق الماسىپ، سان مارتە مەملەكەتتiك قۇرىلىستىڭ ساپالىق پiشiنi مەن جۇيەسi وزگەرiپ، بيلiك تiزگiنi اۋىستى. وتانعا تونگەن قاۋiپ-قاتەردە، ناۋبەت پەن زۇلماتتاردا شەيiت كەتكەن، «قورعان بولام» دەپ قۇرباندىققا شالىنعان، ناقاق جالامەن جەر-كوككە سيعىزباي، قۋعىن-سۇرگiنگە ۇشىراعان التى الاشتىڭ ارداقتاعان نەبiر ەڭiرەگەن ەرجۇرەك، داۋىلپاز ۇلدارى مەن زيالى پەرزەنتتەرiنiڭ قانى مەن تەرi توگiلدi. سان عاسىرلارعا سوزىلعان قالىپتاسقان تاريحي جاعداي باباتورۇكتiڭ دiني سەنiمi مەن ءتولتۋما جازۋىنان ايىردى، سونىمەن بiرگە رۋحاني جادى ءوشۋ مەن ءداستۇر جالعاستىعىنىڭ تiنi ءۇزiلiپ، ساياسي تۇتاستىعىنا سىزات ءتۇستi. بۇگiنگi تورۇكتانۋ عىلىمىندا ەجەلگi رۋنيكا جازۋىنداعى ەسكەرتكiشتەردەن گورi ورتا عاسىرداعى مۇرانىڭ ءمانiن جوعارى قويۋ تەندەنتسياسى – ارعى ءتۇپ تامىرىمىزدان قيىلىپ، ەداۋiر اجىراپ قالعان تانىم بiلiگiمiزدiڭ وتە تايازدىعى. امال نە، بۇل ۇلىتتىڭ اسىلىن باعالاۋدىڭ باعىنا بiتكەن تەكتiلiگi – مارتتiك مiنەز-قۇلقىن دۇرىس ۇستاي الماۋىنىڭ تيگiزگەن سالدارى. كەز كەلگەن ويدى وبرازعا اينالدىرىپ، قاسيەتi, ساپاسى، سيپاتى سىندى بەلگiلەرiن ۇعىندىرىپ، كوڭiل سارايىنا بار بولمىس-بوياۋى، كۇللi نازiك يiرiمدەرiمەن قوندىراتىن – ءسوز، ال، سول تiرi ءسوز ءلامiن كوديفيكاتسيالاۋ گرافيكالىق سۋرەتپەن ايشىقتالادى. وكiنiشتiسi, سول ءتولتۋما جازۋ تاڭبالارىنان تورۇك اتاۋلىنىڭ دۋالاپ قويعانداي بەزiنۋi – عاسىرلار بويى جۇعىستى بولعان جات جۇرتتىق يدەولوگيانىڭ دەرتiنەن ءالi قۇلانتازا ارىلماعاندىعىنىڭ نىشانى. «قۇدايدىڭ بەرگەنiن شايتان قىزعانادى»، – دەۋ دە گاپ بار. ويتكەنi جازۋ اتاۋلىنىڭ iشiندە «كوك تەڭرiنiڭ تۇرپاتىن تiرi پەندەنiڭ كوز الدىنا ەلەستەتە الاتىن تاڭبا مۇمكiندiگiنiڭ تىلسىم جۇمباعى» (ت.دوسانوۆ. وب وشيبكاح ۆ پەرەۆودە پامياتنيكا كۋل-تەگينۋ. «مەگاپوليس»، N24(134), 19 يۋنيا 2003) – ەجەلگi تورۇك رۋنيكاسىنىڭ قانشالىقتى قۇدiرەتتi ەكەندiگiن دالەلدەپ تۇر ەمەس پە؟! دەمەك، بۇل «تەڭرiنiڭ ادامزاتقا بەرگەن بiرiنشi جازۋ ۇلگiسi بولارعا كەرەك» دەگەن قيسىندى جوققا شىعارمايدى.
«…جەر ۇستiندە جوق
Iرiلiك نەتكەن!
جازۋلارىن –
قارا تاستارعا
سiڭiرiپ كەتكەن…» (تەمiرحان مەدەتبەك. كوك تۇرiكتەر سارىنى. ا.، 2002, 242-ب.) – دەگەن ولەڭ ءورiمi بابالارىمىزدىڭ عاجايىپ جاسامپازدىق ونەرiنiڭ ناعىز كاسiبي شەبەرلiك ماشىعىن ءدوپ باسىپ، كوڭiل پەرنەمiزدiڭ سيقىر قىلىن ەرiكسiز شەرتكiزەدi. ءاسiلi, كەڭiستiك پەن ۋاقىت ارالىعىنداعى وقيعا مەن قۇبىلىستىڭ ءمان-جايىنان تولىمدى اقپاراتتاندىرۋ ماقساتىندا، قۇندى دەرەكتiڭ iز-ءتۇزسiز جوعالىپ كەتۋiنەن ساقتانىپ، تاس، قىش، سۇيەك، اعاش، اسىل مەتال، تەرi, قاعاز بەتiنە ءتۇسiرiپ الۋ – باعزىدان جەتكەن ترانسفورماتورلىق ءادiس. سول ارقىلى سالىستىرمالى تۇردە تiل بايلىعىن، سوزدiك قورىن شامالاپ، وي قۇنارىنىڭ قۋاتىن توپشىلاۋعا ابدەن بولادى.
تiلiمiزدەگi وي – 1.اقىل، ەس; 2.بiر نارسەگە ويمىشتاپ تاڭبالاۋ، بەدەرلەۋ دەگەن كوپ ماعىنالى اتاۋدان ويۋ تۋعان. ياعني، وي مەن ويۋ ۇعىمىنىڭ iشتەي فۋنكتسيونالدىق قىزمەتi مەن سەمانتيكالىق ماعىناسىندا ساباقتاستىق بار. كوشپەلi قازاقتىڭ تۇرمىسىنداعى ساكرالدىق مانگە يە قۇتحاناسى – كيiز ۇيگە اسەمدiك كورiك بەرەتiن ويۋ-ورنەكتەرمەن بەزەندiرiلگەن باسقۇر، جەل باۋ، اياق باۋ، كiلەم، الاشا سياقتى تۇتىناتىن بۇيىمدارىنا توقىلعان رۋنيكالىق ناقىش ادەمi اشەكەيلەنiپ، كورگەن جاننىڭ ەستەتيكالىق تالعامىن، سۇلۋلىققا قۇشتارلىق تانىمىن تاربيەلەپ، قيالىن ۇشتايتىن، ۇلىتتىق يدەيانى بويعا شىم-شىمداپ دارىتاتىن ستيليزاتسياعا تۇسكەن جازۋدىڭ بiر پاراسى.
ەجەلگi تورۇك رۋنيكا جازۋىنىڭ بiر ەرەكشەلiگi – گرافيكالىق كەسكiنiنiڭ ورنالاسۋ قالپىن وزگەرتسە، يەروگليفتiڭ ماعىنالىق مازمۇنى دا قوسا وزگەرەدi. مىسالى: ۆەرتيكال كۇيiندە، تiكە تۇرعاندا [ب]، ەگەر جانتايعان، ياكي گوريزونتالدى قالىپتا [م] ارiپتiك ماعىناسىن بiلدiرەدi. نەمەسە ، [ك] تاڭباسى ءسوز iشiندە ءدال وسى قايقيعان كەيپiن ساقتاپ قولدانىلادى، ايتالىق، پiشiن بiتiمi وزگەرگەن تۇرلەردە جۇمسالسا، ءارiپتiڭ وزiنە ءتان بiلدiرەتiن دىبىستىق ماعىناسىن جويادى.
تمد اۋماعىندا، بۇرىنعى كەڭەس وداعى قۇرامىنا ەنگەن رەسپۋبليكالار اراسىندا قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق iلگەرi وزعان از-ماز ارتىقشىلىعى بولسا، ول اتا-بابانىڭ ميراس قىپ قالدىرعان ۇلان-عايىر جەر قويناۋىنداعى قازبا بايلىق شيكiزات ونiمدەرiن شەتەلدiك كومپانيالارعا يگەرتۋگە بەرiپ، ونان تۇسەتiن پايدانىڭ بولماشى پايىزىنىڭ ناتيجەسiندە قول جەتiپ وتىر. بالكiم، داناگوي ابىزداردىڭ «جاقسى اكە جامان بالاعا قىرىق جىل ازىق» دەگەن ءسوزi وسىندايدان قالعان. ال، سول ۇلىتتىڭ ۋىزدانىپ، ەمiپ اياقتانعان رۋحاني قورەگi – ەجەلگi جازۋ مادەنيەتiنە كورسەتكەن قۇرمەتiمiز شامالى. ەلiمiزدiڭ باس قالاسى استانا مەن الماتى كوشەلەرiندەگi سىڭسىعان اعىلشىن، ورىس، قىتاي، ت.ت. جازۋ ۇلگiلەرiنiڭ اراسىنان قازاقتىڭ ءتولتۋما رۋنيكاسىمەن تۇرلەنگەن جازۋىنا ورىن تيمەۋi نەنi بiلدiرەدi!؟ دەمەك، بابالار ارۋاعىنا شىنايى قۇرمەتتiڭ جوقتىعىن كوزگە شۇقىپ كورسەتەدi. بۇل ساياسي تاۋەلسiزدiگiن الدى دەگەنi بولماسا، قازاقستاندا مەرەيi ۇستەم اعىلشىن، ورىس، قىتاي، ت.ت. الىپتاردىڭ ۇرەيiنەن ءوز رۋحانياتىن جارنامالاۋعا جاسقاناتىن جەلباعارلىق، كەمباعالدىق پسيحولوگيالىق احۋالمەن، مەشەۋ قالعان ماڭگۇرتتiك سانانىڭ سەڭi بۇزىلا قويماعاندىعىنىڭ ايعاعى.
قازاق تورۇك رۋنيكا جازۋىن شىن پەيiلiمەن تانىپ، قۇندىلىعى رەتiندە يگەرۋگە ءپاتۋالى شەشۋشi قادام جاساماي ۇلىتتىق رۋحتىڭ سالتانات قۇرىپ، وزگەگە جiپسiز بايلاۋلى وي-سانا تاۋەلسiزدiگi مەن مەملەكەتتiك تiل مارتەبەسiنە انا تiلiنiڭ جەتۋi ەكiتالاي.
وسى ارادا تاريحىمىزعا اسا قاجەتتi ەجەلگi داۋiردەگi ۇلىستىق ويلاۋ جۇيەمiزدiڭ كەپiلi ءتولتۋما جاۋھارلارىمىزدى عىلىمي كەمەل پايدالانا بiلۋ ءلازiم. بۇعان باعزى مادەنيەتiمiزدiڭ كۋاسi تاس بiتiكتەر مەن قىش تابليتسالارداعى، تەرi مەن سۇيەككە، اسىل مەتال مەن اعاشقا بادiزدەلگەن تاڭبالار مەن جازبالاردى، بiرiنشiدەن، بارىن مۇلدەم قۇرىپ كەتۋدەن قورعاپ، بiر ورتالىققا جيناۋ، بيبليوگرافيالىق كورسەتكiشiن ءتۇزۋ، ەكiنشiدەن، عىلىمي وڭدەپ، اينالىسقا ءتۇسiرۋدi ماقساتتى تۇردە iس جۇزiنە اسىرۋ، ارينە ول ءۇشiن ارنايى مامانداردى تاربيەلەۋگە كەشەندi دايىندىق جۇمىستارىنىڭ باعدارلاماسىن جاساۋ كەزەك كۇتتiرمەيتiن مەملەكەتتiك ماڭىزدى شارا. ازiرگە قۇزىرلى لاۋازىم يەلەرi مادەني مۇرانى ناسيحاتتاۋدى جەلەۋ ەتiپ، حالىق الدىندا ارزان بەدەل جيناۋ ءۇشiن كوز الدارقاتىپ، داعدىلى ۇرانداتقان، جالاۋلاتقان، داڭعازا ناۋقانعا اينالدىرۋدىڭ شەڭبەر اۋقىمىنان شىعا الماي ءجۇر. زادى، بۇلاي بوس قارمانعاننان مىڭ قۇبىلىپ، الەۋمەتتi مەزi ەتكەن الفاۆيت كۇيتاباعىنىڭ بەتiن بiرجولاتا اۋدارىپ سالاتىن كەز جەتتi. بiزدiڭ پايىمداۋىمىزشا، ححI عاسىرداعى عىلىمي-تەحنولوگيالىق وركەندەۋدiڭ جويقىن تاسقىنى ءيىسi تورۇك حالقىنىڭ ۇلىتتىق بولمىس-بiتiمiن جۋىپ-شايىپ كەتۋدەن امان ساقتاپ قالاتىن اتومنان دا پارمەندi ستراتەگيالىق ماڭىزدى قارۋ – ءتولتۋما رۋنيكا جازۋىمىزعا بەت بۇرۋدى جەدەلدەتۋ قاجەت-اق! بۇل تاريحي ميسسيانى باستاۋدىڭ رەتi دە ءبۇتiن تورۇكتiڭ قاراشاڭىراعى – قازاقتىڭ جاۋاپكەرشiلiك ۇلەسiنە تيiپ تۇر.
امانقوس مەكتەپتەگى
