سيريادا بيلىكتەن قۋىلعان رەجيمنىڭ باسشىسى باشار اساد پەن ونىڭ وتباسى رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير ءپۋتيننىڭ تىكەلەي نۇسقاۋىمەنرەسەيدەن ساياسي باسپانا الدى. ونىڭ ەلدەن كەتكەنىنە دە ەكى اپتاداي بولدى. بۇدان كىم، نە ۇتتى؟ رەسەيدىڭ دىتتەگەنى نە؟ ساراپشىلار پايىمداۋى.
سيرياداعى مەملەكەتتىك توڭكەرىستەن كەيىن ماسكەۋدى پانالاعان باشار اساد اۋلەتى بۇعان دەيىن كرەمل «قامقور» بولعان ديكتاتورلار قاتارىن مولايتا ءتۇستى. رەسەي وسى ارقىلى «بيلىكتەن قۋىلعان پرەزيدەنتتەردىڭ كلۋبىنا» اينالىپ كەلەدى. باشار اسادقا دەيىن ورىس جەرىندە ۋكراينانىڭ بۇرىنعى باسشىسى ۆيكتور يانۋكوۆيچ جانە قىرعىزستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى بولعان اسقار اقاەۆ تۇرىپ جاتقان. ماسكەۋ كەزىندە يراك پرەزيدەنتى بولعان ساددام حۋسەينگە دە بەلگىلى ساياساتككەر، سادداممەن جەكە بايلانىس قالىپتاستىرعان ەۆگەني پريماكوۆتى بىرنەشە رەت جۇمساپ، «قامقور» بولۋعا تىرىسقان. سيريانى جارتى عاسىردان اسا بيلەگەن اساد اۋلەتىنىڭ داۋرەنى اياقتالعان كەزدە ءوز ماماندىعى وفتالمولوگ، كوز دارىگەرى باشار اسادتىڭ دا ماسكەۋدەن اس ءىشىپ وتىرعان جايى بار. ول سونىڭ الدىندا عانا پۋتين استانادا بولىپ ۇقشۇ سامميتىنە قاتىسقان كەزدە ماسكەۋگە بارىپ، قازاقستاننان بارعان پۋتينمەن ءبىر كەزدەسىپ كەتكەن. ونىڭ بيلىكتەن كەتۋىنەن كىم ۇتادى؟ «امەريكا داۋىسى» وسى ورايدا ساراپشىلاردى سويلەتكەن.
كەتەر پرەزيدەنت پەن كەلەر پرەزتيدەنت نە دەيدى؟
بۇعان دەيىن باق حابارلاعانداي، وپپوزيتسيانىڭ بىرىككەن جاساقتارىنىڭ شابۋىلى ءورشىپ كەتكەننەن كەيىن، اساد قاراشا ايىنىڭ سوڭىندا ماسكەۋدە بولىپ، رەسەيدەن اسكەري كومەك سۇراۋعا تىرىسقان. ول پۋتينمەن كەزدەسكەن بولۋى مۇمكىن دەگەن بولجام بار. الايدا، كرەمل بۇل تۋرالى ەشقانداي مالىمدەمە جاساعان جوق.
بۇل ۋاقىتتا اقش-تاعى قىزمەتتەن كەتىپ جاتقان بايدەن اكىمشىلىگى مەن جاڭا سايلانعان پرەزيدەنت دونالد ترامپ سيرياداعى سوڭعى وقيعالارعا بايلانىستى تاياۋ شىعىستاعى جاڭا مۇمكىندىكتەر مەن قاۋىپتەردى تالداپ جاتتى.
اقش پرەزيدەنتى دجو بايدەن باشار اساد باسقارعان سيريا ۇكىمەتىنىڭ كۇتپەگەن جەردەن قۇلاۋىن «ونجىلدىقتار بويى جۇرگىزىلگەن رەپرەسسيالاردان كەيىنگى ادىلەتتىڭ نەگىزى اكتىسى» دەپ اتادى. سونىمەن بىرگە، ول بۇل وقيعانى تاياۋ شىعىس ءۇشىن «قاۋىپ-قاتەر مەن بۇلعاق كەزەڭى» دەپ سيپاتتادى.
بايدەن بۇل مالىمدەمەسىن اق ۇيدە، كوتەرىلىسشىلەر توبى سيريا استاناسىن باسىپ العاننان بىرنەشە ساعات وتكەن سوڭ جاسادى. بۇل وقيعالار ون جىلدان استام ۋاقىتقا سوزىلعان قاندى ازاماتتىق سوعىستان جانە اساد پەن ونىڭ وتباسىنىڭ ونداعان جىلدار بويعى بيلىگىنەن كەيىن ءورىس الىپ وتىر.
پرەزيدەنت بايدەن اقش پەن ونىڭ وداقتاستارىنىڭ ارەكەتتەرىن اتاپ ءوتىپ، بۇل قادامداردىڭ سيريانىڭ وداقتاستارى — رەسەي، يران جانە «حەزبوللانىڭ» پوزيتسيالارىن السىرەتكەنىن ايتتى. ول ولاردىڭ العاش رەت اساد رەجيمىن قورعاۋدا دارمەنسىز بولعانىن باسا ايتتى.
- ءبىءزدىڭ ۇستانىمىمىز تاياۋ شىعىستاعى كۇشتەردىڭ تەپە-تەڭدىگىن وزگەرتتى، - دەدى بايدەن اق ۇيدە ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك بويىنشا كەڭەسشىلەرىمەن وتكەن كەزدەسۋدەن كەيىن.
سايلانعان پرەزيدەنت دونالد ترامپ باشار اسادتىڭ، وتباسى بىرنەشە ونداعان جىلدار بويى بيلىك ەتكەن ەلىن تاستاپ كەتۋىن، ونىڭ جاقىن وداقتاسى رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير ءپۋتيننىڭ «ونى قورعاۋعا مۇددەلى ەمەستىگىمەن» تۇسىندىرگەن.
ديكتاتورلاردىڭ «كورپوراتيۆتى ىنتىماقتاستىعى»
الەۋمەتتانۋشى جانە پۋبليتسيست يگور ەيدمان ۆلاديمير ءپۋتيننىڭ باشار اسادقا باسپانا بەرۋ شەشىمى پراگماتيكالىق موتيۆتەرمەن قاتارديكتاتورلار اراسىنداعى «كورپوراتيۆتىك ىنتىماقتاستىق» سەزىمىمەن بايلانىستى دەپ ەسەپتەيدى. ونىڭ پىكىرىنشە، پۋتين وسىلايشا قيىن جاعدايدا «ءوز ادامدارىن تاستامايتىنىن» ادەيى كورسەتىپ وتىر.
- رەسەي پرەزيدەنتى ماسكەۋدىڭ بارلىق جوسپارىن بۇزىپ، ءساتسىزدىككە ۇشىراپ، بيلىكتەن كەتكەندەرىنە قاراماستان، ولارعا قولداۋ كورسەتەدى. مىسالى، ۆيكتور يانۋكوۆيچتى ەسكە الايىق. يانۋكوۆيچتى رەسەي باق-تارى قاتتى سىنعا الدى. ال ءپۋتيننىڭ ءوزى ونىڭ ۋكراينادان قاشىپ كەتۋىنە قاتتى نارازى بولدى. كرەمل يانۋكوۆيچتىڭ بەلارۋستەگى لۋكاشەنكو سياقتى وپپوزيتسيانى اياۋسىز باسۋى كەرەك دەپ ساناعانعا ۇقسايدى. سوعان قاراماستان، ونى ماسكەۋ پانالاتىپ وتىر - دەدى ول «امەريكا داۋىسى» راديوسىنىڭ ورىس قىزمەتىنە بەرگەن سۇحباتىندا.
باشار اسادقا قاتىستى جاعدايدا دا وسىنى ايتۋعا بولادى دەپ سانايدى يگور ەيدمان.
- سيريا ديكتاتورىنىڭ وتباسى ماسكەۋمەن، كەڭەستىك كەزەڭدى قوسا العاندا شامامەن 50 جىل بويى ارىپتەستىك قارىم-قاتىناستا بولدى. سوندىقتان پۋتين اسادتى تاعدىر تالكەگىنە تاستامادى. سونىمەن قاتار، كرەمل ونى قانداي دا ءبىر ماقساتتا پايدالانۋ مۇمكىندىگىنەن ءۇمىتىن ءالى دە ۇزبەگەن شىعار. قازىر ماسكەۋ ءۇشىن نەگىزگى ينتريگا سيرياداعى تارتۋس پەن حمەيميمدەگى رەسەي اسكەري بازالارىنىڭ توڭىرەگىندە ءوربىپ جاتىر. حمەيميم لاتاكيا پروۆينتسياسىندا ورنالاسقان. ول جەردە اساد وتباسىنا بۇرىن كۇشتى ىقپال ەتكەن. ارينە، بازالار ماسەلەسىن جاڭا بيلىك شەشەتىن بولادى. بىراق، دەگەنمەن... دەگەنمەن، بۇل جەردە ەڭ الدىمەن ماسكەۋدىڭ ازعانتاي وداقتاستارىنىڭ ءبىرىن ساقتاپ قالۋعا دەگەن ىنتاسى باسىم. بۇل كسرو داستۇرىندە جانە ماسكەۋدىڭ باسقا قولداۋشىلارى كەنەتتەن بوگدە جاققا كەتىپ قالماۋى ءۇشىن قاجەت. ولار كرەملدىڭ قيىن ساتتە كومەككە كەلەتىنىنە سەنىمدى بولۋى كەرەك. بۇل نيكاراگۋادان – دانيەل ورتەگا، ۆەنەسۋەلانىڭ ديكتاتورى نيكولاس مادۋرو جانە باسقالار سياقتى تۇلعالارعا قاتىستى. ارينە، جاقىندا ماسكەۋدەگى “بيلىكتەن قۋىلعانپرەزيدەنتتەر كلۋبى” جاڭا مۇشەلەرمەن تولىعادى. يدەال جاعدايدا، ارينە، سولاردىڭ قاتارىنا ءپۋتيننىڭ ءوزى دە كىرسە جاقسى بولار ەدى، بىراق ءبارىنىڭ ءوز ۋاقىتى بار, - دەپ تۇيىندەدى يگور ەيدمان.
«كرەمل ساياساتى ساتسىزدىككە ۇشىرادى»
بولجام بويىنشا، قاشقىن ديكتاتور الدىن الا شەگىنۋ جولدارىن دايىنداپ قويعان سيياقتى. زەرتتەۋشىلەر اندرەي سولداتوۆ پەن يرينا بوروگان 2022 جىلدىڭ كوكتەمىندە پۋتين باشار اسادتىڭ رەجيمى قۇلاعان جاعدايدا وعان باسپانا بەرەتىنىنە ەشكىمنىڭ كۇمانى بولماعانىن جازدى. ولار وزدەرىنىڭ ماسكەۋدە 2019 جىلى جۋرناليستەردىڭ سيريا پرەزيدەنتءى وتباسىنىڭ مۇشەلەرىنە تيەسىلى بولۋى مۇمكىن 19 پاتەردى انىقتاعانىن اتاپ ءوتتى.
- رەسەي ءوزىن اقش، فرانتسيا نەمەسە ۇلىبريتانيا سياقتى «سۋپەرپاۋەر» - قۋاتتى كۇش ورتالىعى رەتىندە كورىپ، بيلىكتەن قۋىلعان پرەزيدەنتتەرگە باسپانا بەرەتىن «سۋپەردەرجاۆا» ءرولىن ويناپ وتىر - دەدى پراگاداعى كارل ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ الەۋمەتتىك عىلىمدار فاكۋلتەتىنىڭ وقىتۋشىسى دميتري دۋبروۆسكي «امەريكا داۋىسىنا» بەرگەن پىكىرىندە.
- ءپۋتيننىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى ول جەكە كەلىسىمدەردەن باسقا كەز كەلگەن كەلىسىمدى ەلەمەۋى مۇمكىن. مەنىڭ ويىمشا، ونىڭ اساد الدىندا دا، باسقا دا قاشقىن باسشىلار الدىندا جەكە مىندەتتەمەلەرى بار. مىسالى، كەزىندە بىشكەكتەن قاشقان اسقار اقاەۆ، كيەۆتەن قۋىلعان ۆيكتور يانۋكوۆيچ جانە باسقالار ماسكەۋدەن ورىن تاپتى. سوندىقتان بۇل جاعدايدا پۋتين ءوز لوگيكاسىنا ساي ارەكەت ەتىپ وتىر دەپ ويلايمىن - دەپ ءتۇسىندىردى ول «امەريكا داۋىسىنا».
دميتري دۋبروۆسكي بۇل كوپتەگەن ەلدەردە قالىپتاسقان تاجىريبە ەكەنىن اتاپ ءوتتى.
- مىسالى، فرانتسيادا بۇرىنعى فرانتسۋز كولونيالارىنان كەلگەن داۋلى تۇلعالار پانا تاپقان. مەنىڭشە، پۋتين دە وسىنداي ويمەن ارەكەت ەتەدى. ءيا، ول جەكە كەلىسىمدەردى قاتاڭ ساقتايدى. بۇدان بولەك، بۇل – سۋپەردەرجاۆالار باسشىلارى ءۇشىن قالىپتى تاجىريبە. ونىمەن رەسەي باسشىسى ءوزىن ءجيى سالىستىرادى. سوندىقتان ول وسىلاي ارەكەت ەتەدى – دەيدى دۋبروۆسكي.
رەسەيدىڭ سيرياداعى ىقپالىنان ايىرىلۋى ايتارلىقتاي ماڭىزدى جاعداي. بىراق بۇدان كرەمل ءۇشىن جاھاندىق تەرىس سالدار بولادى دەپ تۇيىندەۋ ەرتە.
- امەريكا اۋعانستاننان اسكەرىن شىعارعان كەزدە، ەشكىم “اقش-تىڭ كۇيرەۋى باستالدى” دەپ مالىمدەگەن جوق. ءيا، سيريادا كرەمل ساياساتىءساتسىزدىككە ۇشىرادى. بىراق بۇل بيلىكتى قارۋدىڭ كۇشىمەن ۇستاپ تۇرۋدىڭ مۇمكىن ەمەستىگىن كورسەتتى. ناپولەون ايتقانداي، قارۋدىڭ كۇشىمەن ءبارىن جاساۋعا بولادى. بىراق ونىڭ ۇستىندە وتىرۋ مۇمكىن ەمەس. نەگىزى، اساد بۇل پىكىرگە ۇزاق ۋاقىت قايشى كەلەتىنىن دالەلدەگەندەي بولدى. دەگەنمەن، بۇل شەكسءىز جالعاسا المايتىن ەدى, - دەپ سانايدى ساياساتتانۋشى
رەسەيدىڭ سيرياداعى اسكەري ارەكەتتەرىنىڭ ءمانى مەن سول جەردە بولعان شىعىنداردىڭ اقتالۋى ماسەلەسىنە كەلەر بولساق، قازىرگى كرەملدەگى باسقا دا ماسەلەلەر اياسىندا بۇل سۇراق ريتوريكالىق سيپاتقا يە دەپ ەسەپتەيدى دميتري دۋبروۆسكي.
BBC-ءدىڭ باعالاۋى بويىنشا، 2015 جىلدان باستاپ سيريادا كەم دەگەندە 543 رەسەيلىك اسكەري قىزمەتشى، ارنايى قىزمەت وكىلدەرى جانە «ۆاگنەر» كومپانياسىنىڭ جالدامالىلارى قازا تاپقان. باسىلىم بۇل ەسەپتەردى تەك اشىق دەرەككوزدەر نەگىزىندە جۇرگىزگەن. سوندىقتان بۇل شىعىندار تۋرالى مالىمەتتەر تولىق دەپ ايتۋعا بولمايدى.
«جەڭگەن – تۇركيا، جەڭىلگەن – يران مەن رەسەي»
ۆاشينگتونداعى تاياۋ شىعىس ينستيتۋتىنىڭ جەتەكشى ساراپشىسى فاتەمەح امان «امەريكا داۋىسىنىڭ» ورىس قىزمەتىنە بەرگەن سۇحباتىندا اسادتى قۇلاتقاننان كەيىنگى جاعدايعا قاتىستى ايماقتاعى انىق جەڭىمپازدار مەن جەڭىلگەندەر تۋرالى ايتتى.
- بۇل جاعدايدان جەڭىمپاز رەتىندە تۇركيا كورىنەدى. يزرايل دە مۇنداي ستسەناريدى الدىن الا بولجاعانىن مالىمدەگەن ەدى. ولار «حەزبوللانى»السىرەتۋ ارقىلى وسىنداي وقيعالاردىڭ ءوربۋىن كوزدەدى. ال نەگىزگى جەڭىلگەن تاراپ – يران يسلام رەسپۋبليكاسى. بۇل وقيعالار يراندى مۇلدە كۇتپەگەن جەردەن ۇستادى. ولار مۇنداي جاعدايدىڭ سونشالىقتى تەز جانە قىسقا مەرزىمدە بولاتىنىن ويلاعان جوق, - دەيدى ول.
فاتەمەح اماننىڭ ايتۋىنشا، تاعى ءبىر جەڭىلگەن تاراپ – رەسەي.
- قازىر رەسەيدىڭ سەنىمدىلىگى كۇمان تۋدىرىپ وتىر. بولعان جاعداي ماسكەۋدىڭ اسكەري كۇشىنە قاتتى سەنگەندەر ءۇشىن اششى ساباق بولدى. سيرياداعى جاعدايدان كەيىن يران ءوزىنىڭ ۇستانىمدارىن قايتا قاراۋعا ءماجبۇر بولادى. ولار ۇزاق ۋاقىت بويى رەسەيدىڭ كۇشى كەز كەلگەن ەلدى اقش نەمەسە يزرايلدەن قورعاي الادى دەپ ويلادى. ەندى، مەنىڭشە، بۇل يران ءۇشىن ۇلكەن قايتا ويلاناتىن ماسەلە بولادى, - دەيدى ول.
ساراپشىنىڭ پىكىرىنشە، سيريادا بيلىككە كەلۋى مۇمكىن كۇشتەردىڭ بولجاۋعا كەلمەيتىن سيپاتى قازىر بۇكىل ايماقتى الاڭداتادى.
- بەرتىنگە دەيىن ولاردى «ءال-قايدانىڭ» ءبىر ءتۇرى رەتىندە قاراستىرعان ەدى. قازىر ولار بۇرىنعىعا قاراعاندا وركەنيەتتىرەك مىنەز-قۇلىق كورسەتىپ جاتقانىمەن، بۇكىل ايماق ءالى دە شوك كۇيىندە. تاياۋ شىعىس ەلدەرى سيريانىڭ ىشكى جاعدايى قالاي ءوربيتىنىن ۇلكەن الاڭداۋشىلىقپەن كۇتەتىن بولادى - دەيدى ول.
فاتەمەح اماننىڭ قورىتىندىلاۋىنشا، بۇل جاعداي سيرياعا كورشىلەس ەلدەردەگى، اسىرەسە يرانداعى ساياسي پروتسەستەرگە اسەر ەتەدى.
- باشار اساد ەلدەن قاشىپ كەتتى، سەبەبى ول ليۆياداعى كاددافي تاعدىرىن قايتالاۋدان قورىقتى. ەندى بيلىكتى باسىپ العان كۇشتەر قانداي ۇكىمەت قۇراتىنىن مۇقيات باقىلاۋىمىز كەرەك. ولاردىڭ ينكليۋزيۆتى دەموكراتيالىق بيلىك قالىپتاستىراتىنىن ەلەستەتۋ قيىن. بارلىعى تەز باقىلاۋدان شىعىپ كەتۋى مۇمكىن. سوندا، مىسالى، يراندا يراندىق رەجيمنىڭ ارەكەتتەرىن قولدامايتىن، بىراق ونىڭ كەز كەلگەن باعامەن قۇلاۋىنان قورقاتىنداردىڭ الاڭداۋشىلىعى راستالۋى مۇمكىن. ولار سيريانىڭ مىسالىندا ليۆياداعىداي رەجيمدى ناقتى اۋىستىرۋ ازاماتتىق سوعىسقا الىپ كەلۋى مۇمكىن ەكەنىن كورەتىن بولادى. ەگەر، كەرىسىنشە، سيريادا وركەنيەتتى ۇكىمەت قۇرىلسا، بۇل يراندىقتاردى دا وزگەرىستەرگە شابىتتاندىرۋى مۇمكىن. حالىقارالىق قاۋىمداستىقتىڭ قازىرگى ۋاقىتتا سيريانىڭ دە-فاكتو بيلىگىمەن بايلانىس كانالدارىن ساقتاۋى وتە ماڭىزدى. بۇۇ مەن سيريانىڭ كورشىلەس ەلدەرى بولاشاقتا سيريالىقتارعا قاتىستى ەڭ ناشار جاعدايدىڭ الدىن الۋ ءۇشىن بەلسەندى بولۋى كەرەك، -دەپ اتاپ ءوتتى فاتەمەح امان.
