جات اعىمدى جادىنا توقىپ، جالعاندا جازا باسقانداردىڭ قاراسى قالىڭ. ايتسەدە، بيلىك قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرعان جوق. ويتكەنى، جاھانداعى اجداھاعا اينالعان ۇلكەن قاۋىپپەن كۇرەسۋ قاجەت. ونسىز بۇگىنىڭ نە بولاشاعىڭ جوق. ويتكەنى، ول ۇلتتى تامىرىمەن جوياتىن قاتەر.
تىلىمىزگە تيەك بولعان تاقىرىپ-ءدىني ەكسترەميزم. «اداسقاننىڭ ايىبى جوق» دەپ اقتاۋعا كەلمەيتىن، ءبىر رەت جازا باسساڭ شىڭىراۋىنا بىردەن تارتا كەتەتىن اعىم. ونىڭ كۇشى وراسان زور. ەكسترەميزم دەگەن لاتىن تىلىنەن ەنگەن تەرمين، سوڭعى نەمەسە شەتكى دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ال، ساياسي تۇرعىدا شەكتەن شىققان كوزقاراس پەن ءىس-ارەكەتتى مەڭزەيدى.
ەكسترەميزم ماسەلەسىن قاراستىراردان الدىن ونىڭ تۇرلەرىنە قىسقاشا شولۋ جاسايىق. عىلىمي ادەبيەتتەردە ەكسترەميزمنىڭ ساياسي، ءدىني، ۇلتتىق، ەكونوميكالىق، ەكولوگيالىق ەكسترەميزم، ينتەرنەتتەگى ەكسترەميزم جانە جاستار ەكسترەميزمى سىندى تۇرلەرى ءجيى كەزدەسەدى.
ساياسي يدەولوگيانىڭ شەكتەن تىس دارەجەدە قابىلدانۋى ساياسي ەسترەميزم دەپ اتالادى. كوپ جاعدايدا بەلگىلى ءبىر ەلدەگى مەملەكەتتىك جۇيەنى، ساياسي رەجيمدى تۇبەگەيلى وزگەرتۋگە باعىتتالعان. سول جانە وڭ ەكسترەميزم تۇرلەرى اتالمىش ساياسي ەكسترەميزمنىڭ تارماقتارى بولىپ تابىلادى. ەل اراسىندا كەڭ تاراعان ەكسترەميزمنىڭ تاعى ءبىر ءتۇرى ول-ءدىني ەسترەميزم. بەلگىلى ءبىر ءدىندى تۇسىندىرۋدە وتە راديكالدى جانە فۋندامەنتاليستىك كوزقاراستاردى ۇستانۋىمەن ەرەكشەلەنەتىن ءارتۇرلى ءدىني ۇيىمدار مەن كونفەسسيالارعا، توپتار مەن اعىمدارعا جاتاتىن جەكە تۇلعالارعا ءتان بەلگىلى ءبىر ءدىني يدەولوگيا مەن ءىس-ارەكەتكە نەگىزدەلگەن ەكسترەميزمنىڭ ءبىر ءتۇرى بولىپ تابىلادى.
ايتا كەتەيىك، 2004 جىلدان باستاپ قازاقستان اۋماعىندا لاڭكەستىك ۇيىمدارعا تىيىم سالىنا باستادى. الەمدە 500-گە جۋىق ءىرىلى-ۇساقتى تەرروريستىك جəنە ەكسترەميستىك ءدىني توپتار بار، ال قازاقستاندا 21 ۇيىم انىقتالىپ، تىزىمگە ەنگىزىلدى.
ماسەلەن، قازاقستاندا «تابليعي جاماعات» ەكسترەميستىك ۇيىمىمەن ونىڭ نەگىزىندە قۇرىلعان «ياقىن ينكار» ۇيىمى ەكسترەميستىك دەپ تانىلعان ەدى.
اتالمىش ۇيىمداردىڭ ماقساتى كونستيتۋتسيالىق قۇرىلىستى كۇشتەپ وزگەرتىپ، ەگەمەندىكتى بۇزۋ ارقىلى جەكەلەگەن مەملەكەتتەردە، سونىڭ ىشىندە قازاقستان اۋماعىندا «حاليفات» قۇرۋ.
جالپى ەلىمىزدە سوتتىڭ شەشىمىمەن ەكسترەميستىك ۇيىم رەتىندە تومەندە كورسەتىلگەندەر تانىلعان ەدى. ولار: «ال-كايدا»، «شىعىس تۇركىستانداعى يسلامدىق قوزعالىس»، «وزبەكستانداعى يسلامدىق قوزعالىس»، «كۇرد حالىق كونگرەسى» («كونگرا-گەل»), «اسبات ال-انسار»، «براتيا-مۋسۋلمانە»، «بوز گۋرد»، «ورتالىق ازياداعى جاماات مودجاحەدتەر»، «لاشكار-ە-تايبا»، «الەۋمەتتىك رەفورمالار قوعامى»، «اۋم سينريكيو»، «شىعىس ءتۇركىستان ازات ەتۋ ۇيىمى»، «تۇركىستان يسلام پارتياسى»، «حيزب-ۋت-تاحرير» ۇيىمى جانە ت.ب.
ايتا كەتەيىك، ەلىمىزدە تىيىم سالىنعان «تابليعي جاماعات» ەكسترەميستىك ۇيىمىنا مۇشە بولعان ەكى ازامات ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىن جۇرگىزگەن دەپ ايىپتالعان بولاتىن. سوت وكىمىمەن ءبىرى 3 جىلعا، ال ەكىنشىسى
1 جىل 3 ايعا باس بوستاندىعىنان ايىرىلعان ەدى. جالپى، جازا باسقانداردى اقتاپ الاتىن شارا دا، زاڭ دا جوق.
بۇگىنگى تاڭدا قوعامدا «ينتەرنەتتەگى ەكسترەميزم» سياقتى ەكسترەميزم ءتۇرى تانىمال بولۋدا. ول ءوزىنىڭ ءمانى بويىنشا ەكسترەميستەر ۇستاناتىن يدەيالاردى، ماقساتتاردى جانە قۇندىلىقتاردى ناسيحاتتاۋعا باعىتتالعان. ينتەرنەت جەلىسىندە حالىقتى زاڭعا قايشى ارەكەتتەرگە شاقىراتىن ەكسترەميستىك سيپاتتاعى، بىراق سونىمەن قاتار «زاڭدىلىقتىڭ» شىمىلدىعىن جامىلعان اقپارات ورنالاستىرىلادى. جاستار ەكسترەميزمدە ەڭ قاۋىپتى ەكسترەميزمنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. بۇل جاستار تاراپىنان، قولدانىستاعى قوعامدىق ەرەجەلەر مەن مىنەز-قۇلىق نورمالارىنا نەمقۇرايلىلىق تانىتۋ نەگىزىندە كورىنىس تابادى.
ءداستۇرلى ءدىندى بۇرمالاپ، ءدۇدامالاۋ دىنگە اينالدىرۋ ارقىلى زايىرلى قوعامعا قارسى ارەكەت ەتۋ تەرىس پيعىلدى ءدىني اعىمنىڭ جەتەگىندە جۇرگەندەردىڭ نەگىزگى ميسسياسى. بۇلار، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ەكسترەميستەر. ەكسترەميزمنىڭ قاي ءتۇرى بولماسىن اۋەلدە ازاماتتاردىڭ قاۋىپسىزدىگىنە قاۋىپ توندىرەدى. دىندەر اراسىندا الاۋىزدىق تۋعىزىپ، ءداستۇرلى ءدىننىڭ تۋىن جىعۋدىڭ سوڭى ۇلكەن قاقتىعىسقا اكەپ سوعاتىنى انىق.
ماماندار، ءدىني ەكسترەميزم تەررورلىق اكتىلەرگە اكەلىپ سوعاتىن توتە جول دەيدى. قازاقستاندا 2005 جىلدىڭ 18 اقپانىندا «ەكسترەميزمگە قارسى
ءىس-قيمىل تۋرالى» زاڭ قابىلداندى. وسى زاڭنىڭ 10-بابى «قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك ورگاندارىنىڭ شەت مەملەكەتتەردىڭ ورگاندارىمەن جانە حالىقارالىق ۇيىمدارمەن ەكسترەميزمنىڭ الدىن الۋ، انىقتاۋ جانە جولىن كەسۋ سالاسىنداعى ءوزارا ءىس-قيمىلى» دەپ اتالادى. وسى باپ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ورگاندارىنا ەكسترەميزم مەن تەررورلىق ارەكەتكە قاتىسى بار ادام رەتىندە بەلگىلى ازاماتتاردىڭ ەلگە كىرۋىنە تىيىم سالىنعان بولاتىن.
بۇعان قوسا، زاڭداعى جاڭا نورمالارعا سايكەس، شەتەلدەردەگى سوعىسقا اتتانعالى جاتقان قازاقستاندىقتار قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلاتىنى ايقىن كورسەتىلگەن ەدى.
قورىتىندىلايتىن بولساق، ەلىمىز ءوز تاراپىنان ايماقتىق بەيبىت ءومىردى، قاۋىپسىزدىكتى جانە تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋ، سونىمەن قاتار، دەموكراتيالىق، ءادىل جانە ۇتىمدى ساياسي، ەكونوميكالىق حالىقارالىق ءتارتىپ ورناتۋ ءۇشىن قولىنان كەلگەننىڭ ءبارىن جاساپ جاتىر.
