قازاقستانداعى بالالار ادەبيەتى — جاسوسپىرىمدەردىڭ تانىم كوكجيەگىن كەڭەيتىپ، مادەني دامۋىن قالىپتاستىراتىن ماڭىزدى قۇرالداردىڭ ءبىرى. قازاقستاندا بالالار ادەبيەتى عاسىرلار بويى قالىپتاسىپ، دامىپ كەلەدى. ول قازاق حالقىنىڭ اۋىز ادەبيەتىمەن تىعىز بايلانىستى باستاۋىن الادى. بۇگىنگى تاڭدا بۇل سالا كەڭەيۋدە جانە ءارتۇرلى باعىتتا دامۋ ۇستىندە.
بالالار ادەبيەتىنىڭ تاريحي دامۋى
قازاق بالالار ادەبيەتىنىڭ باستاۋى حالىق اۋىز ادەبيەتىندە جاتىر. قوبىلاندى باتىر، الپامىس باتىر، ەر تارعىن سياقتى ەپوستار مەن ەرتەگىلەر، ماقال-ماتەلدەر، جۇمباقتار جانە اڭىز-اڭگىمەلەر بالالاردىڭ ساناسىنا حالىقتىق دۇنيەتانىمدى سىڭىرگەن. ولاردىڭ نەگىزگى ماقساتى – بالالاردى باتىرلىققا، ادامگەرشىلىككە، ەلىن، جەرىن سۇيۋگە تاربيەلەۋ.
سوۆەت كەزەڭىندە بالالار ادەبيەتى ەرەكشە قارقىنمەن دامىدى. جازۋشىلار وسى باعىتقا ارناپ كوپتەگەن شىعارمالار جازدى. ءسابيت مۇقانوۆ، عابيت مۇسىرەپوۆ، مۇزافار الىمباەۆ سياقتى كلاسسيكتەر بالالارعا ارنالعان ولەڭدەر مەن اڭگىمەلەردى جارىققا شىعاردى. بۇل شىعارمالار نەگىزىنەن ءپاتريوتيزمدى، ەلگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتى جانە ەڭبەكقورلىقتى ناسيحاتتادى.
تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندەگى بالالار ادەبيەتى
قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن بالالار ادەبيەتىنە جاڭا باعىتتار مەن تاقىرىپتار ەندى. بۇل كەزەڭدە ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى قايتا جاڭعىرتۋعا، قازاق حالقىنىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىنەن شابىت الۋعا باسا نازار اۋدارىلا باستادى. جاس ۇرپاقتىڭ تانىمىن كەڭەيتۋ ءۇشىن جاڭاشىلدىققا ۇمتىلعان شىعارمالار پايدا بولدى.
بالالار ادەبيەتىندە جاڭا ەسىمدەر تانىلىپ، جانرلار دا ءارتاراپتاندى. بۇگىندە قازاق تىلىندەگى بالالار شىعارمالارىندا فانتاستيكا، عىلىمي-كوپشىلىك ادەبيەت، شىتىرمان وقيعالى جانرلار كەڭىنەن تارالۋدا. اۆتورلار بالالاردىڭ قىزىعۋشىلىقتارىن ەسكەرىپ، ولاردىڭ زامان تالابىنا ساي بولۋىن قامتاماسىز ەتۋدە.
بالالار ادەبيەتىنىڭ قازىرگى كورىنىسى مەن كەلەشەگى
قازاقستاندا بالالار ادەبيەتىن دامىتۋعا باعىتتالعان بىرقاتار باعدارلامالار جۇزەگە اسىرىلىپ كەلەدى. مەملەكەتتىك جانە قوعامدىق ۇيىمدار بالالار ادەبيەتىنىڭ دامۋىنا قولداۋ كورسەتىپ، جاس اۆتورلاردىڭ شىعارمالارىن باسىپ شىعارۋعا مۇمكىندىك تۋعىزۋدا. مىسالى، «مەكتەپ» باسپاسى، «جالىن» جۋرنالى، باسقا دا باسپا ۇيلەرى بالالار ادەبيەتىن كەڭىنەن ناسيحاتتاپ كەلەدى.
سونىمەن قاتار، بالالار كىتاپتارىنا ارنالعان فەستيۆالدەر مەن بايقاۋلار ۇيىمداستىرىلۋدا. بۇل ادەبيەت سالاسىنا جاڭا ەسىمدەردى اكەلىپ، بالالار مەن جاسوسپىرىمدەرگە ارناپ جازاتىن اۆتورلاردىڭ كوبەيۋىنە سەپتىگىن تيگىزۋدە.
بۇگىنگى بالالار نە وقيدى؟
قازاقستاندا سوڭعى جىلدارى بالالارعا ارنالعان جاڭا ادەبي شىعارمالار پايدا بولىپ، ادەبيەت سالاسىنا جاس اۆتورلار قوسىلىپ كەلەدى. بۇل شىعارمالار قازىرگى زامانعى بالالاردىڭ سۇرانىستارىنا ساي جانە قازاق مادەنيەتىن، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى دارىپتەۋگە باعىتتالعان. مىنە، سوڭعى جىلدارى جارىق كورگەن بىرنەشە كىتاپ:
- "اپاتاي، مەن ۇيدەمىن" – ءاسيا باعداۋلەتقىزى: بۇل كىتاپ كىشكەنتاي بالالارعا ارنالعان جانە وتباسى قۇندىلىقتارىن دارىپتەيدى. اڭگىمە COVID-19 پاندەمياسى كەزىندە وقشاۋلانعان وتباسىلاردىڭ بىرلىگى مەن بالالاردىڭ ۇيدە وتكىزگەن ۋاقىتتارى تۋرالى. بۇل كىتاپتىڭ ەرەكشەلىگى – قازىرگى زامانداعى وقيعالاردى نەگىزگە الا وتىرىپ، وتباسىلىق قارىم-قاتىناستاردى كورسەتۋ.
- *"تەنتەك قونجىق" – شاكەن كۇمىسبايۇلى: جاس بالالارعا ارنالعان بۇل كىتاپتا قونجىقتىڭ ءتۇرلى قىزىقتى وقيعالارى باياندالادى. اڭگىمەلەر بالالاردىڭ قورشاعان ورتاعا دەگەن قىزىعۋشىلىعىن وياتىپ، تابيعاتتى قورعاۋعا، دوستىققا جانە ءبىر-بىرىنە قامقور بولۋعا ۇيرەتەدى.
- "ايىم مەن ايشىق" – سۇلتان قاليەۆ: بۇل كىتاپتا ايىم ەسىمدى قىز بەن ايشىق اتتى مىسىقتىڭ قىزىقتى وقيعالارى سۋرەتتەلەدى. اڭگىمەلەر بالالاردىڭ جانۋارلار الەمىنە قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرىپ، ولاردى قورعاۋ، قامقور بولۋ سياقتى قۇندىلىقتاردى دارىپتەيدى.
- ء"سابي ساۋلە" – باقىتجان قاناپيانوۆ: بۇل بالالارعا ارنالعان پوەزيالىق كىتاپ. باقىتجان قاناپيانوۆ كىشكەنتاي وقىرماندارعا ارناپ جازعان ولەڭدەرى ارقىلى مەيىرىمدىلىك پەن دوستىق، تابيعات سۇلۋلىعى تۋرالى اسەرلى جىرلار ۇسىنادى.
- "سيقىرلى كىتاپتار" – نۇرداۋلەت اقىش: نۇرداۋلەت اقىشتىڭ بۇل كىتابى قازىرگى زامانداعى بالالاردىڭ جاڭا تەحنولوگيالار مەن سيقىرلى كىتاپتار اراسىنداعى قىزىقتى وقيعالارىن باياندايدى. بالالاردىڭ قيالىن دامىتۋعا ارنالعان شىتىرمان وقيعالار مەن تانىمدىق سيۋجەتتەر بار.
- "التىن ءتىس" – الىبەك اسقاروۆ: بۇل شىتىرمان وقيعالى پوۆەست جاسوسپىرىمدەرگە ارنالعان. بالالار توپ بولىپ بىرىگىپ، اۋىلداعى جۇمباق وقيعالاردى شەشۋگە تىرىسادى. كىتاپتا دوستىق، ادىلدىك، ادالدىق سەكىلدى قۇندىلىقتار كورىنىس تابادى.
- "قازاق ەرتەگىلەرى" – قازىرگى زامانعى جازۋشىلار جيناعى: قازىرگى اۆتورلار جازعان قازاق ەرتەگىلەرى قازىرگى زامانعا بەيىمدەلىپ، جاڭا كەيىپكەرلەرمەن تولىقتىرىلعان. بۇل جيناق جاس وقىرمانداردى قازاق فولكلورىنىڭ الەمىمەن تانىستىرىپ، زاماناۋي وڭدەۋ ارقىلى قىزىقتىرادى.
- "ساۋلە" – دينارا مىرزاحمەتوۆا: بۇل كىتاپ بالالارعا ارناپ جازىلعان شاعىن اڭگىمەلەردەن تۇرادى. سيۋجەتتەر وتباسى قۇندىلىقتارىنا، بالا قيالىنىڭ شەكسىز مۇمكىندىكتەرىنە، ومىردەگى كىشىگىرىم قۋانىشتاردى باعالاۋعا ارنالعان.
- "قاماجاي" – روزا قادىرجان: كىتاپتا قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءبيى «قاماجاي» تۋرالى اڭىز بەن بۇگىنگى كۇنگە بەيىمدەلگەن حيكايالار ايتىلادى. بۇل كىتاپ ارقىلى بالالار ۇلتتىق ونەر مەن مادەنيەتتى تەرەڭىرەك تۇسىنەدى.
- "ارۋجان مەن بەكجاننىڭ عاجايىپ ساپارى" – ادىلبەك كوپەنۇلى: بۇل شىعارمالار توپتاماسى كىشكەنتاي بالالاردىڭ قيال-عاجايىپ الەمگە ساپارى تۋرالى. قىزىقتى وقيعالار بالالاردىڭ شىعارماشىلىق ويلاۋ قابىلەتىن دامىتۋعا جانە ولاردىڭ تابيعاتتى تانۋىنا باعىتتالعان.
بالالار ادەبيەتىنىڭ نەگىزگى ماقساتى — جاسوسپىرىمدەردىڭ دۇنيەتانىمىن كەڭەيتىپ، ولاردى ادامگەرشىلىككە، دوستىققا، پاتريوتيزمگە تاربيەلەۋ. كىتاپ وقۋ ارقىلى بالا ءوز ويلاۋ قابىلەتىن دامىتىپ، ءتىل بايلىعىن ارتتىرادى. سوندىقتان قازىرگى زامانعى بالالار ادەبيەتى دە وسى قۇندىلىقتاردى ساقتاي وتىرىپ، جاڭا زامان تالاپتارىنا ساي بولۋعا ۇمتىلادى.
قازاقستانداعى بالالار ادەبيەتى ۇلت بولاشاعىنىڭ جارقىن بەينەسىن قالىپتاستىرۋدا ماڭىزدى ءرول اتقارادى. ونى دامىتۋ ارقىلى ءبىز جاس ۇرپاقتىڭ رۋحاني بايلىعىن ارتتىرىپ، ولاردىڭ شىعارماشىلىق الەۋەتىن اشۋعا ىقپال ەتە الامىز. بالالار ادەبيەتىنە قولداۋ كورسەتۋ — كەلەشەككە سالىنعان ماڭىزدى ينۆەستيتسيا.
