بۇدان الدىن پروفەسسور ءادىل احمەتوۆتىڭ «ۆيكينگدەردىڭ ىزىمەن». (عىلىمي گيپوتەزالىق تۋىندى) كىتابىنان «Cكانديناۆيا عالىمدارى بايىرعى ۇندىەۋروپالىقتاردىڭ ءتۇپتامىرىن قازاقستاننان ىزدەۋدە» دەپ اتالاتىن بولىگى وقىرمان نازارىنا ۇسىنىلعان. وسى كىتاپتان ءۇزىندى جاريالاۋدى ودان ءارى جالعاستىرامىز. بىرگە وقيىق.
وسى تاقىرىپتى جان-جاقتى زەرتتەپ-زەردەلەگەن رەسەي عىلىم
اكادەمياسىنىڭ كوررەسپوندەنت-مۇشەسى، فيلولوگيا
عىلىمدارىنىڭ دوكتورى فەدور ۋسپەنسكي ورتاعاسىرداعى
سكانديناۆيالىق ۆيكينگدەردىڭ كۇندەلىكتى ءومىر-سالتىندا گەنەالوگيا
مەن شەجىرەنىڭ الاتىن ورنى مەن ءمانى تۋرالى بىلاي دەيدى: «...ۆ
سرەدنەۆەكوۆوم وبششەستۆە ي سرەدنەۆەكوۆوي كۋلتۋرنوي
ليتەرەتۋرنوي تراديتسي، كونەچنو، ۆەليكا نە تولكو ۆ سكانديناۆي،
نو ۆ سكانديناۆي گەنەالوگيا، رودوسلوۆنايا پريوبرەلي كاكوە-تو، يا
بى سكازال، گيپەرتروفيروۆاننوە زناچەنيە. تو، چتو چاستو
سوۆرەمەننىم چيتاتەلەم پروپۋسكاەتسيا ۆ تەكستاح ساگ، - وگرومنىە
ۆەرەنيتسى سلوجنەشيح رودوسلوۆنىح، - كاك ني ستاننو، يمەلو
پەرۆوستەپەننوە زناچەنيە دليا يسلاندتسەۆ يلي سكانديناۆوۆ توگو
ۆرەمەني. كاك راز نە تو، كاك زۆالي گەرويا، بىلو ۆاجنو يم، ا گورازدو
ۆاجنەە يم بىل ەگو رودوۆوي بەكگراۋند، كوتورىي زا نيم ستويال: تام
كرىلاس وسنوۆنايا، ۆاجنەيشايا ينفورماتسيا» (كۋرسيۆ بىزدىكى – ءادىل
احمەتوۆ).
عالىمنىڭ پىكىرىنشە، بايىرعى اتا-بابالارىنا بارىنشا ءمان
بەرۋ نەمەسە تۇپكى تەگىنىڭ كىم بولعانىن انىق ءبىلۋ تەك ورتاعاسىرلىق
ۆيكينگدەرگە عانا ەمەس، بۇگىنگى سكانديناۆيالىقتارعا دا، ونىڭ
ىشىندە، وتە-موتە يسلانديالىقتارعا ەتەنە جاقىن سيپات. [سوسىن،
دانا حالقىمىزدىڭ «جەتى اتاسىن بىلمەگەن - جەتەسىز» دەگەن ساقالدى
ناقىلى ايتىپ تۇرعانداي، گەنەالوگيا مەن شەجىرەنىڭ قازاق
اراسىندا دا وتە ماڭىزدى ەكەنى ەرىكسىز ويعا ورالادى.] سەبەبى،
حالقىنىڭ سانى تىم از بولعاندىقتان بولۋى كەرەك، بۇگىنگى
يسلانديالىقتاردىڭ كوپشىلىگى وزدەرىنىڭ تۇپكى اتا-تەگى مەن
گەنەالوگيالىق تامىرىن ح عاسىردا ءومىر سۇرگەن ايگىلى يسلانديالىق
تەرمەشى ءارى قيسساشى ەگيل سكاللاگريمسسوننان (Egill
Skallagrímsson) نەمەسە ەسكى زامانداردا ءومىر سۇرگەن بەلگىلى ءبىر
ايتۋلى تۇلعادان تاراتۋدى ءجون سانايتىنى ايقىن بايقالادى.
سوسىن، بۇل ءۇردىس بۇگىنگى يسلانديادا ەشقانداي ءمىن بولىپ
سانالمايتىنى دا نازاردا بولعانى ءجون. كەرىسىنشە، مۇنداي ءداستۇر
يسسلانديالىق قيسسا ايتۋشىلار مەن تەرمەشىلەر ءۇشىن دە، ولاردىڭ
تىڭدارماندارى ءۇشىن دە وتە باعالى ءارى وتكەن تاريحتى قايتا
ءتىرىلتىپ، ونى بۇگىنگى كۇنمەن جالعاستىراتىن ەڭ وڭتايلى قۇرالعا
اينالىپ كەتكەنى كورىنىپ تۇر جانە بۇل ءۇردىستىڭ ءوز حالقىمىزدىڭ
اراسىندا دا ءدال سولاي باعالاناتىنى جاسىرىن ەمەس.
ارينە، بل ءۇردىس، ياعني ءار ازاماتتىڭ تۇپكى گنەالوگياسى مەن اتا-
بابا شەجىرەسىن ۇلىقتاۋى سكانديناۆيادا، اسىرەسە، ورتا عاسىرلاردا
ۇلكەن باسىمدىققا يە بولعان. ءبىر دە ءبىر باس قوسۋ نەمەسە جيىن
قيسساسىز نەمەسە شەجىرەسىز وتپەگەنگە ۇقسايدى. سەبەبى ونداي باس
قوسۋلار مەن جيىندارعا حالىق بىرىنشىدەن، قيسسالارداعى
كەيىپكەرلەر مەن ەستە جوق ەسكى زامانداردا ورىن العان ەلەۋلى
ۋاقيعالار ارقىلى ءوز تاريحى مەن سالت-داستۇرلەرىنەن قۇندى
دەرەكتەر مەن مالىمەت الۋ ءۇشىن، ەكىنشى جاعىنان وزدەرىنىڭ تۇپكى
گەنەالوگيالىق تەگىن تانىپ-ءبىلۋ ءۇشىن جانە سونداي مالىمەتتەر
ارقىلى وزدەرىن دە وزگە جۇرتقا تانىتۋ ءۇشىن باراتىن بولعان. ءبىر
سوزبەن ايتقاندا، گەنەاوگيالىق جەلى مەن حالىق شەجىرەسى سول كەزدەگى
قوعامنىڭ ەڭ باستى ۇيتقىسى مەن تەمىرقازىعى بولعان. سوندىقتان
دا، قيسساشىلار مەن تەرمەشىلەر ەشبىر قاتە جىبەرمەۋە تىرىسقان.
ويتكەنى حالىق جادىندا ساقتالىپ قالعان تاريحي قۇندىلىقتار ەش
بۇرمالانباي، ءباز قالپىندا جەتسە، تىڭداۋشىلار دا ماقتانىش
سەزىمگە بولەنىپ، تەرمەشىلەر مەن قيسساشىلارعا دا ءوز
ارامىزداعىداي، ۇلكەن قۇرمەت كورسەتىلەتىن بولعان.
ال كەيدە گەنەالوگيا مەن شەجىرەنىڭ ادەبي ءداستۇر شەڭبەرىنەن
شىعىپ كەتەتىن كەزدەرى دە ورىن العانى بايقالادى. ماسەلەن، ءبىر
قيسسادا نورۆەگيالىق سۆەررير ەسىمدى كورولدىڭ نورۆەگيا تاعى
ءۇشىن سايىسقا تۇسكەن كەزىندە، ايماقتاردى ارالاپ، حالىقپەن
جۇزدەسۋ بارىسىندا ەلەكتوراتتى ءوز جاعىنا تارتۋ ماقساتىندا الگى
جيىندا بولاشاقتا حالىقتىڭ پايداسى ءۇشىن ءوزى ىسكە اسىراتىن ءىس-
جوسارلارى تۋرالى تىڭداۋشىلاردىڭ جۇرەكتەرىنە قوزعاۋ سالاتىن
نەمەسە جىلۋ سىيلايتىن جالىندى ءسوز سويلەۋدىڭ ورنىنا ءوزىنىڭ
گۋنحيلد ەسىمدى اناسىنىڭ گەنەاوگيالىق شەجىرەسىن تاپىشتەپ ايتىپ
بەرۋگە تىرىسقان كورىنەدى. ونىڭ سوزىنە قۇلاق تۇرگەن ەلەكتورات
بولسا، ءسوز سويلەگەن ادامنىڭ اناسىمەن قاي جاعىنان تۋىس
بولاتىنىن نەمەسە ونىڭ قادىر-قاسيەتىنىڭ قاي تۇستارى وزدەرىنە
جاقىن كەلەتىنىن توپشىلاپ، بولاشاق كورولدىڭ گەنەالوگياسى مەن
اتا-بابا شەجىرەسىنىڭ وزدەرىمەن قانشالىقتى الىس-جاقىن ەكەنىن
باجايلاۋمەن بولعان.
عالىم كەلتىرگەن ەكىنشى مىسالدان دا يسلانديا قوعامىندا
گەنەالوگيالىق شەجرىرەنىڭ قانشالىقتى ۇلكەن قۇندىلىق بولىپ
سانالاتىنىن انىق كورۋە بولادى. ماسەلەن، ەندى بىردە يسلانديا
تاريحىنىڭ اتاسى سانالاتىن «يسلانديالىقتار تۋرالى كىتاپ» اتتى
تۋىندىنىڭ اۆتورى - سۆياششەننيك اري تورگيلسون الگى
شىعارماسىندا يسلانديا ارالىنا حالىقتاردىڭ و باستا قالاي كەلىپ
قونىستانعانى، حريستيان ءدىنىنىڭ قالاي ەنگەنى، شىركەۋ ينستيتۋتتارى
جانە ەپيسكوتاردىڭ كەلۋى جايىندا جان-جاقتى مالىمەت بەرە كەلىپ،
كىتابىن “كىتاپ وسىمەن ءتامام بولدى” دەگەن سوزدەرمەن اياقتاعان
كورىنەدى. ال شىن مانىندە، اۆتور كىتابىن سولاي اياقادىم دەگەنىمەن،
جازۋىن ارى قاراي جالعاستىرىپ، ەكى گەنەالوگيالىق شەجىرەگە كوسىلە
توقتالعان كورىنەدى. ولاردىڭ ءبىرىنشىسى ءتورت يسلانديالىق
ەپيسكوپتىڭ گەنەالوگياسى جايىنداعى مالىمەت. بىراق الگىلەردىڭ
ەكەۋى ول كەزدە ومىردەن ءوتىپ كەتكەن ەپيسكوپتار بولسا، قالعان ەكەۋى
اري تورگيلسونعا كىتاپ جازۋ كەزىندە ءارتۇرلى اقىل-كەڭەس بەرگەن
باستىقتارى ەكەن. ال شىن مانىندە، انري تورگيلسون الگى ەكى
ەپيسكوپقا ولار تاراپىنان بەرىلگەن كومەكتەرىنە جاي عانا راحمەت
ايتسا دا نەمەسە كىتاپ سولارعا باعىشتالادى دەسە دە جەتكىلىكتى
بولار ەدى عوي. بىراق ولاي ەتۋدىڭ ورنىنا انري تورگيلسون ولاردىڭ
گەنەالوگياسىن تارقاتۋ ارقىلى ولاردى يسلاندياعا ەڭ العاش كەلىپ
قونىستانعان ەڭ داڭقتى تۇلعالار رەتىندە تىم اسقاقتاتىپ جىبەرگەن
كورىنەدى.
وسىمەن عانا شەكتەلسە ءبىر ءجون عوي، الايدا انري تورگيلسون
ەندىگى جەردە ادام ءتۇسىنىپ بولمايىن قايداعى ءبىر ينگۆي كونۋنگ
تيۋركوۆ ەسىمدى جەر شارىنا بيلىك جۇرگىزەن كونۋنگ، ياعني كورول
ستاتۋسىنداعى ميفولوگيالىق كەيىپكەردىڭ گەنەالوگياسىن تۇقىم-
تۇياعىنا دەيىنگى جىلىكتەپ، ءانريدىڭ وزىنە دەيىنگى ۇزاق-سونار
شەجىرەنى شۇبىرتا جونەلەدى. بۇل گەنەالوگيا ەڭ سوڭىندا مىناداي
سوزدەرمەن اياقتالادى: “...مەنىڭ اكەم تورگيلس، ال ونىڭ ۇلى – مەن
انري بولامىن.”
قالاي بولعاندا دا، بۇل شەجىرەنى اياعىنا دەيىن تىڭداعان
نەمەسە وقىپ شىققان كەز كەلگەن ادامنىڭ جادىنا انري
تورگيلسوننىڭ اۆتوگرافى جازىلىپ قالعانى كۇمان تۋدىرمايدى.
دەمەك، ول ءوزىنىڭ الگى كىتاپتىڭ اۆتورى ەكىندىگىن دالەلدەۋ ءۇشىن باسقا
ءادىس تاپپاعان سىڭايلى. ول ول ما، ءانريدىڭ نەگىزگى نىساناسى ءوز
وقىرماندارىنا ءوزىنىڭ گەنەاوگيالىق تەگىنىڭ سونشالىقتى بيىك
نەمەسە الەۋمەتتىك ستاتۋسىنىڭ سونشالىقتى جوعارى ەكەنىن
دالەلدەۋ، ياعني اتا-بابالارىنىڭ قۇداي ەمەس، بىراق قۇدايدان بىلاي
ەمەس بولعانىن قالامىنا ەرىك بەرە وتىرىپ، فانتاستيكالىق
ەپيتەتەردى قويۋ جاعىپ، بارىنشا دارىپتەۋ بولعانىن بايقاماۋ
مۇمكىن ەمەس.
سونىمەن، سكانديناۆيالىق گەنەالوگيا تەك وتكەن تاريحقا
جاسالعان ەكسكۋرس قانا ەمەس، ول سونىمەن قاتار شەجىرە تاراتۋشى
ادامنىڭ بۇگىنگى بولمىس-بىتىمىنەن باستاپ، ۇزىن-سونار
باسپالداقتارمەن ۇرپاقتارىنان-ۇرپاقتارىنا تومەندەي وتىرىپ،
شەجىرە يەسىنىڭ وتكەن زامانارداعى اتا-بابالارىنىڭ داڭقتى
بەينەلەرى مەن ايتۋلى ءىس-ارەكەتتەرىن مونشاققا تىزگەندەي ەتىپ،
كوركەم تىلمەن ءارى ماقتانىش سەزىممەن بايانداۋ. دەمەك،
سكانديناۆيالىق گەنەالوگيا – وتكەندى تىرىلتە وتىرىپ، ونى بۇگىنگى
كۇنمەن جالعاۋ، باسقاشا ايتقاندا، كەشەگى مەن بۇگىنگىنىڭ اراسىنا
كوپىر سالۋ. سوسىن، قانداي شەجىرە بولماسىن، ەڭ ادىمەن شەجىرە
يەسىنىڭ اتا-بابالارىن بارىنشا دارىپتەيدى، الايدا ەڭ سوڭىندا ءبارى
ءبىر سول شەجىرەنى ايتىپ وتىرعان ادامنىڭ وزىنە كەلىپ تىرەلەدى.
بۇل فاكتور، ياعني ەكى باعىتتاعى گەنەالوگيالىق شەجىرە
سكاندناۆيالىقتار ءۇشىن اسا ماڭىزدى، ويتكەنى ول كەشگى مەن
بۇگىنگىنى جالعايتىن دانەكەر بولعاندىقتان، اۋديتوريا ساناسىندا
كۇللى تۋىستىق بايلانىستاردى سول شەجىرەنىڭ كەيىپكەرلەرى اتالعان
سايىن ۇنەمى ءتىرىلتىپ وتىرادى. مىنە سوندىقتان دا، سكانديناۆيالىق
شەجىرەلەر ادەتتە سانسىز كوپ كەيىپكەرلەردىڭ ەسىمدەرىنە تولى
بولادى جانە تاريحي شىندىقتان حابار بەرەدى.
مىسالى، ايتالىق، تەڭىز ساپارلارى كەزىندە كەزدەسىپ قالعان ەكى
كونۋنگ ەڭ الدىمەن ءجون سۇراسۋ ارقىلى، شەجىرەلەرىنە سىلتەمە
جاساي وتىرىپ، ءبىر-بىرىنە تۋىستىعى بار-جوعىن ابدەن انىقاپ
العاننان كەيىن عانا دوستاسادى نە بولماسا جات ەكەنىن انىقتاپ، ءوز
جونىنە كەتەتىن بولعان.
دەمەك، گەنەالوگيا مەن شەجىرەنىڭ باستى ماقساتى تەك وتكەندى
تىرىلتەتىن قۇندىلىق قانا ەمەس، سونىمەن قاتار ولاردىڭ ەكىنشى
قىزمەتى ادامداردىڭ تۋىستىق قارىم-قاتىناستارىن ارتتىرىپ، ءبىر-
بىرىنە سۇيەۋ بولاتىن بەلسەندىلىگىن جانداندىراتىن وتە ماڭىزدى
مادەني-الەۋمەتتىك كىلت بولىپ تابىلادى. ءتىپتى، و باستا رەسەي
جەرىنە كەتىپ، سوندا قونىستانىپ قالعان سكانديناۆيالىقتاردىڭ
وزدەرى دا قانشالىقتى ورىستانىپ كەتكەنىنە قاراماستان، الىستاعى
وتاندارىمەن قاتىناستارىن ۇزبەي، ەگەر قيىندىق تۋا قالسا،
ۆارياگتار دەپ اتالىپ كەتكەن قانداس تۋىستارىن پانالايتىن بولعان.
ءتىپتى، اۋليە ءۆلاديميردىڭ ءوزى دە، تولىققاندى ورىس كنيازىنە اينالىپ
كەتسە دە، بايىرعى ۆيكينگتىك قاسيەتتەرىن ساقتاپ قالعانى بەلگىلى.
ءسوز سوڭىندا ەرەكشە نازار اۋداراتىن جانە ءبىر فاكتور مىناۋ:
ەستە جوق ەسكى زامانداردا سكيفيادان اتتانعان بايىرعى
سكانديناۆيالىق ۆيكنگدەردىڭ گەنەالوگيالىق شەجىرە قالىپتاستىرۋ
ءۇردىسى مەن قازاق حالقىنىڭ شەجىرە قالىپتاستىرۋ ءۇردىسىنىڭ
اراسىندا وتە ۇلكەن ۇقساستىقتاردىڭ بار ەكەنى جانە ولاردىڭ
ماقسات-مۇددەلەرى مەن اتقاراتىن قىزمەتىنىڭ ءبىر-بىرىنەن
اۋمايتىندىعى، سونداي-اق ول زامانداردان بەرى مىڭداعان جىلدار
وتسە دە، سكانديناۆياعا سكيفيادان اتتانعان حالىقتار مەن
سكيفيانىڭ بۇگىنگى مۇراگەرى بولىپ تابىلاتىن قازاق حالقىنىڭ
اراسىنداعى تاريحي، ەتنوگرافيالىق، لينگۆيستيكالىق جانە
گەنەتيكالىق بايلانىستاردى بۇرىنعىدان بەتەر نىعايتا تۇسەتىن
عاجاپ ەتنو-مادەني قۇندىلىق ەكەنىن ەسكە سالادى. دەمەك، قازاق
حالقىنىڭ «جەتى اتاسىن بىلمەگەن جەتەسىز» دەگەن قاناتتى ءسوزىنىڭ
استارى وتە تەرەڭ ەكەنى ءدال وسى تۇستا ەرەكشە بايقالادى. وسى
تۇرعىدان كەلەندە، ءتىلىمىزدىڭ سوزدىك قورىندا تۇرعان «بايدالى
تۇرماق باس قايعى» دەگەن قاناتتى ءسوز تىركەسىنىڭ تۇپكى
ماعىناسىنىڭ كۇڭگىرتتەنىپ، بۇگىنگى تاڭدا ارحايزمگە اينالا
باستاعانىنىڭ سالدارىنان كەيدە اۋىز-ەكى تىلدە «بايتال تۇگىل باس
قايعى» بولىپ ايتىلىپ جۇرگەنى دە ويلاندىراتىن ماسەلە. ال
شىندىعىندا، ەستە جوق ەسكى زامانداردا قازاق اراسىندا ەلگە
ايىرىقشا قادىرلى اسكەرباسى، يا بولماسا ايگىلى كوسەم نەمەسە ابىز
نەمەسە اسا قادىرلى اقساقال دۇنيەدەن وزسا، ولاردىڭ ارتىندا قالعان
ۇرپاقتارى قايعىرىپ، ادەتتە قالىپتاسقان ءداستۇر بويىنشا،
باسىنداعى بايدالىلارىن (بۇرىمدارىن) كەسەتىن بولعان، سول سياقتى
مارقۇمداردىڭ كوزى تىرىسىندە مىنگەن اتتارىنىڭ جال-قۇيرىقتارى دا
قوسا كۇزەلەتىن بولعان. تاريحي اقپاراتتاردان بەلگىلى بولىپ
وتىرعانداي، بايىرعى ۆيكينگتەردىڭ باتىر تۇلعالارى دا بايدالى
(بۇرىم) وسىرگەنى انىق بايقالادى.
ەندى Wikipedia ەركىن ەنتسيكلوپەدياسىندا كەلتىرىلگەن بايىرعى
ۆيكينگدەرىڭ گەنەالوگياسىنا قاتىستى ‘Borr’ دەگەن ايدارمەن
ۆيكينگدەردىڭ ميفولوگياسىنا قاتىستى اعىلشىنتىلدى ماقالادا
كەلتىرىلگەن مىنا ءبىر عاجاپ فاكتورلار مەن ولاردىڭ قازاق تىلىنە
ءوزىم تارجىمەلەگەن ماتىندەرىنە نازار اۋدارىپ كورەلىك.
In Norse mythology, Borr or Burr (Old Norse: 'son'،
born; sometimes anglicized Bor, Bör or Bur) was the son of Búri. Borr
was the husband of Bestla and the father of Odin, Vili and Vé. Borr
receives mention in a poem in the Poetic Edda, compiled in the 13th
century from earlier traditional material, and in the Prose Edda,
composed in the 13th century by Icelander Snorri Sturluson. Scholars
have proposed a variety of theories about the figure. Bor is also one of
the most powerful gods even capable of surpassing Odin.
بۇل ءماتىننىڭ قازاقشا نۇسقاسى مىناداي:
سكانديناۆيا ميفولوگياسىندا بورر نەمەسە بۋرر (ەسكى نورۆەگيالىق تۋىلعان ۇل
دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. اعىلشىنشا Bor, Bör نەمەسە Bur - ءبورىنىڭ
ۇلى. بورر - بەستلانىڭ كۇيەۋى ءارى ودين، ۆيلي جانە ۆەننىڭ اكەسى
بولعان. ءبور 13-ءشى عاسىردا ءداستۇرلى جولمەن جازىلعان
"پوەتيكالىق ەددا" ولەڭىندە جانە 13-ءشى عاسىردا يسلانديالىق
سنورري ستۋرلۋسون جازعان پروزالىق ەددادا كەزدەسەدى. عالىمدار
بۇل تۇلعا تۋرالى كوپتەگەن تەوريالار ۇسىندى. سولاردىڭ بىرىندە
ءبور - وديننەن اسىپ تۇسەتىن ەڭ كۇشتى قۇدايلاردىڭ ءبىرى.
Borr is mentioned in the fourth verse of the Völuspá، a poem
contained in the Poetic Edda, and in the sixth chapter of Gylfaginning,
the second section of the Prose Edda.
Borr is not mentioned again in the Prose Edda.
In skaldic and eddaic poetry, Odin is occasionally referred to as Borr's
son. The role of Borr in Norse mythology is unclear. Nineteenth-century
German scholar Jacob Grimm proposed to equate Borr with Mannus as
related in Tacitus' Germania on the basis of the similarity in their
functions in Germanic theogeny. The 19th century Icelandic scholar and
archaeologist Finnur Magnússon hypothesized that Borr was "intended
to signify [...] the first mountain or mountain-chain, which it was
deemed by the forefathers of our race had emerged from the waters in
the same region where the first land made its appearance. This
mountain chain is probably the Caucasus, called by the
Persians Borz (the genitive of the Old Norse Borr)...
ءماتىننىڭ قازاقشا تارجىمەسى: بورر ء"ۆوليۋسپانىڭ" ءتورتىنشى
ولەڭىندە، پوەتيكالىق ەدداداعى ولەڭدە جانە پروزالىق ەددانىڭ
ەكىنشى ءبولىمى "گيلفاگينينگتىڭ" التىنشى تاراۋىندا كەزدەسەدى:
بورر پروزالىق ەددادا بۇدان بىلاي اتالمايدى. سكالديكالىق
جانە ەددالىق پوەزيادا ودين كەيدە بورردىڭ ۇلى دەپ اتالادى.
سكانديناۆيا ميفولوگياسىنداعى بورردىڭ ءرولى تۇسىنىكسىز. ءحىح
عاسىرداعى نەمىس عالىمى دجەيكوب گريمم بورردى ماننۋسپەن
تەڭەستىرۋدى ۇسىنادى. بۇل ءتاتسيتتىڭ "گەرمانياسىندا"
سيپاتتالعانداي، ولاردىڭ نەمىس تەوگەنياسىنداعى
فۋنكتسيالارىنىڭ ۇقساستىعىنا نەگىزدەلگەن. ال 19 عاسىرداعى
يسلانديالىق عالىم جانە ارحەولوگ فيننۋر ماگنۋسسون “بورر”دەگەن
اتاۋ "العاشقى تاۋ نەمەسە تاۋ تىزبەگى" دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى دەي
كەلىپ... ء“بىزدىڭ ءناسىلىمىزدىڭ اتا-بابالارى ءبىرىنشى جەر پايدا بولعان
ايماقتاعى سۋلاردان پايدا بولعان العاشقى تاۋ نەمەسە تاۋ
تىزبەگى. بۇل تاۋ سىلەمى، بالكىم، پارسىلاردىڭ Borz دەپ اتالاتىن
كاۆكاز تاۋىنىڭ اتاۋى بولۋى ىقتيمال”.
References/Cىلتەمەلەر:
The Poetic Edda. New York: The American-Scandinavian Foundation.
Finnur Magnússon (1824). Eddalaeren og dens oprindelse, Vol. I.
Grimm, Jacob (1883). Teutonic Mythology, Vol. I. London: G. Bell and
Sons.
Lindow, John (2001). Handbook of Norse Mythology. Santa Barbara:
ABC-CLIO.
Lorenz, Gottfried (1984). Gylfaginning. Darmstadt: Wissenschaftliche
Buchgesellschaft.
Mallet, M. (1847). Northern Antiquities. London: Henry G. Bohn.
Nordal, Sigurd (1980). Völuspá. Darmstadt: Wissenschaftliche
Buchgesellschaft.
Simek, Rudolf (1988). Lexikon der germanischen Mythologie. Stuttgart:
Alfred Kröner.
Simek, Rudolf (2007) translated by Angela Hall. Dictionary of Northern
Mythology. D.S. Brewer. ISBN 0-85991-513-1
Thorpe, Benjamin (1851). Northern Mythology. London: Edward
Lumley.
Brodeur, Arthur Gilchrist (transl.) (1916). The Prose Edda by Snorri
Sturluson. New York: The American-Scandinavian Foundation.
Bellows, Henry Adams (1923).
كورىپ وتىرعانىمىزداي، بايىرعى ۆيكينگدەردىڭ
ميفولوگياسىندا ولاردىڭ قۇدايى نەمەسە قولباسشىسى سانالاتىن
ودين Bör-ءدىڭ، ياعني ءبورىنىڭ ۇلى ەكەنى ايقىن كورسەتىلگەن. ەندەشە،
تەك تۇركىتىلدەس حالىقتاردىڭ توتەمى (تەگى) سانالاتىن ءبورى بايىرعى
سكيفيادان نەمەسە بۇگىنگى قازاقستان جەرىنەن ۇدەرە كوشىپ،
سكانديناۆياعا قونىستانعان ەجەلگى ۆيكينگدەردىڭ دە توتەمدىك تۇپكى
تەگى ەكەنى جوعارىداعى ەنتسيكلوپەديالىق انىقتامادان انىق
بايقالىپ تۇرعانىن جوققا شىعارۋعا بولا قويماس. ال 19 عاسىرداعى
يسلانديالىق عالىم مەن ارحەولوگ فيننۋر ماگنۋسسون بولسا، ءمۇلت
كەتىپ، “Bوrr, Bör, Bur ”دەگەن اتاۋلاردىڭ تۇپكى ماعىناسىنىڭ ءبورى
ەكەنىن اڭعارا الماعان، سوندىقتان دا ولار الگى ءسوزدى "العاشقى تاۋ
نەمەسە تاۋ تىزبەگى" دەگەن ۇعىمعا بالاپ، ونىڭ ەتيمولوگياسىن
پارسى تىلىنەن ىزدەگەن. بۇل قاتەلىكتەرى ءۇشىن ول عالىمداردى
جازعىرۋعا بولا قويماس، ويتكەنى اكادەميالىق عىلىمدا كوپتەن
قالىپتاسقان قاعيدا بويىنشا، بايىرعى سكيفيا تەك يرانمەن، ال
سكيفتەردىڭ تۇپكى تەگى پارسىلاردان تارايدى دەگەن تەرىس ۇعىممەن
بايلانىستىرىلاتىنىن ۇمىتپاعانىمىز ءجون. ال ساياساتتان ازات
بۇگىنگى عىلىم ول قاعيدانىڭ جالعان ەكەندىگىن، ياعني بايىرعى
سكيفيانىڭ بۇگىنگى قازاقستان ەكەنىن دە، سول تەرريتوريانى
الىمساقتان بەرى مەكەندەپ كەلە جاتقان حالىقتىڭ قازاقتار ەكەنىن دە
تولىق مويىندايدى.
بايىرعى سكانديناۆيانىڭ ميفولوگيالىق
كەيىپكەرلەرىنىڭ گەنەالوگيالىق شەجىرەسىنەن ولاردىڭ كەيبىرىنىڭ
تۇپكى تەگى بورىدەن (Buri) باستالاتىنى تايعا تاڭبا باسقانداي، ايقىن
كورىنىپ تۇر. سونىمەن قاتار جوعارىداعى گەنەالوگيالىق شەجىرەدە
بورىدەن (Bor, Buri) بولەك ءتۇبى تۇركى Jord (جۇرت), Thor (كۇننىڭ
كۇركۇرەۋىن بىلدىرەتىن ءدۇر دەگەن ءسوز), سول سياقتى تۇركى كىسى
اتاۋلارىنا ۇقساس Balder (Baldr), Gymir, Vidar, Vali, Ull سياقتى
ميفولوگيالىق كەيىپكەرلەردىڭ بايىرعى ەسىمدەرى دە كەزدەسەدى.
(جالعاسى بار)
ءادىل احمەتوۆ
