ҚХР, Ішкі Моңғолия педагогикалық университеті, Этнология және антропология мектебінің оқытушысы, PhD докторы Ұрғымыл халқының дәстүрлі мәдениетін зерттеп жүрген шетелдік жас ғалымдардың бірі. Ұрғымыл ханым «Адырна» Ұлттық порталына берген сұхбатында қазақ – монғол мәдениетін салыстырмалы саралауға қатысты ойларымен бөлісті.
- Ұрығмұл ханым, қазақ тілін үйренуге қызығушылық танытуыңыздың себебі неде?
– Мен Қытай Халық Республикасының Шыңжаң Ұйғыр автономиялық ауданындағы Іле өзенінің жағасында дүниеге келдім. Онда хан, қазақ, ұйғыр, хуэй, моңғол және басқа да көптеген ұлттар бірге тұрады. Сондықтан менің туған жерімдегі моңғолдардың көпшілігі қазақша сөйлейді. Бірақ мен қазақ тілін өте кеш үйрендім, бастауыш мектепте моңғол тілінде оқыдым. Орта мектептен кейін Шыңжаңнан шығып, Ішкі Моңғолияға келдім. Дегенмен, жас кезімде қазақ тілін үйренуге мүмкіндігім болмаса да, қазақ маған табиғи таныс сияқты.
Қазақтың ұлттық мәдениетін зерттеуге қызығушылық танытып, мен Ішкі Моңғолия университетінде этнология бойынша PhD докторантурада оқып жүргенде далалық жұмысымды өткізу орны ретінде Қазақстанды таңдадым.
Негізі, Қазақстанға келген алғашқы айларда мен қазақ тілін білмедім, Ресейде орыс тілін үйренгендіктен, үнемі орысша сөйлесетінмін. Бір ғажабы, қазақ тіліне жақындығым маған Әл-Фараби атындағы Ұлттық университеттің қазақ тілі курсында оқып жүргенде қазақ тілін тез үйренуге мүмкіндік берді. Сонымен қатар, күнде қайта-қайта қазақ жаңалықтары мен теледидарын тыңдау, қазақтармен қазақ тілінде сөйлесу, қазақтың дәстүрлі мәдениетін үйрену барысында мен қазақ тілінде тыңдау қабілетімді жетілдіріп қана қоймай, қазақ тілінде мақалалар жаза бастадым. Бірақ салыстырмалы түрде қазақ тілінде енді еркін сөйлей бастағандаймын. Тұтастай алғанда, бүгінде мен қазақтармен еш кедергісіз араласа аламын, мені моңғол емес, қазақ деп санайды.
- Қазақтың салт-дәстүрлерін зерттеп жүр екенсіз. Қазақ және моңғол дәстүрлерінде қандай ұқсастықтар бар екен?
– Баршамызға белгілі, қазақтар мен моңғолдар да Еуразия құрлығындағы көшпелі халықтар. Сондықтан екеуінің мәдениеті мен дәстүрлері ұқсас. Жақында Қазақстандағы бір журналда «Қытайдың Ілі өзені алабындағы мәдени әралуандылығын этникалық алмасу және интеграция тұрғысынан зерттеу» атты мақаламды жариялаймын. Мақалада осы мәселенің көптеген аспектілері қамтылады.
Бұл Іле алқабындағы қазақтар мен моңғолдардың нақты бір мысалы ғана. Кеңірек мағынада қазақтар мен моңғолдар келесі аспектілері бойынша ұқсас. Біріншіден, физикалық антропология тұрғысынан қазақтардың тарихы Шыңғыс ханның үлкен ұлы Жошы Ұлысымен тығыз байланысты және бәріміздің физикалық ерекшеліктеріміз ұқсас болса, екіншіден, лингвистикалық антропология тұрғысынан түркі және Моңғол тілінде сөйлейтіндер Алтай тілдерінің семьясына жататын, кейбір ортақ орыс тіліндегі сөздермен және басқа да шетел сөздерімен қосылып, қазақ және моңғол тілдеріне ортақ сөздер көп, үшіншіден, діни антропология тұрғысынан буддизм мен исламға дейін көшпелі халықтар табиғатқа сенген. Табыну және шамандық, сондықтан бәріміз аспаннан, жерден, судан және оттан қорқамыз, қасқырларды құрметтейміз және табиғаттың кек алуынан қорқамыз...; сайып келгенде, мәдени антропология тұрғысынан алғанда, бәрімізде көшпелілердің өмір сүру даналығы бар. Мысалы, азық-түліктің бәрі малымыздан, біз ет жеп, сүт ішкенді жақсы көреміз, барлық малдың жүнін тұрмыстық заттар жасауға пайдаланамыз, ал күнделікті тұрмысқа қажетті заттарымыз бен ыдыс-аяқтарымыз ағаштан, сүйектен, теріден, т.б.
- Ұрғымыл өзіңіз тұратын Қытайдың Ішкі Моңғолия автономиялық ауданының астанасы Хох-хот қаласы туралы айтсаңыз?
– Хоххот Қытайдың солтүстік шекаралас аудандарындағы маңызды орталық қала болып табылады. Моңғол тілінде «хох» көк, ал «хот» қала деген мағынаны білдіреді, сондықтан Хоххот «Көк қала» деп аталады. Хоххоттың тарихы біздің дәуірімізге дейінгі 3000 жылдардан басталады. Тарихқа көз жүгіртсек, Хоххот синну, сяньби, кидан, моңғол және басқа да этникалық топтардың қонысы болған. Таң әулетінде Хоххот түріктер үшін әрекет ету аймағы болды. Мин әулеті кезінде осында Шыңғыс ханның 17-ші немересі Алатан хан Гуйхуа қаласын салды. Кейін Цин әулеті Хоххотта Суйюань қаласын салды. Цин патшалығының соңында Гуйхуа мен Суйюань қосылып, Гуйсуй деп аталып, ол 1954 жылға дейін қолданылған. 1954 жылы ол Хоххот қаласы болып өзгертіліп, Ішкі Моңғолия автономиялық ауданының астанасы болды.
Хоххот қаласының ұзақ мәдени және тарихи дәстүрі бар, олардың арасында моңғол көшпелі мәдени дәстүрі жақсы сақталған және көрініс тапқан. Хоххотта моңғол тілінде оқытатын мектептер, университеттер мен ғылыми орталықтар, сондай-ақ моңғол мәдени және өнер мекемелері бар. Мысалы, Хоххот аз ұлттардың мәдени қызметі орталығы, Ішкі Моңғолия кітапханасы, Ішкі Моңғолия мұражайы және т.б. Қытайдағы этникалық азшылықтардың мәдениеті мен тарихы.
Сұхбат жүргізген:
«Адырна» Ұлттық порталын құрушы Арман Әубәкір
