Qarjy pıramıdasy — bul ınvestıııalyq jobalardyń bir túri bolyp tabylatyn alaıaqtyqtyń bir túri. Munda alǵashqy salymshylarǵa paıda tóleý úshin jańa qatysýshylardyń aqshasy tartylady, biraq bul model uzaq merzimge sozylmaıdy, sebebi sońynda kiristerdi alý múmkindigi bolmaıdy. Qazaqstanda da qarjy pıramıdalarynyń qurbany bolǵan azamattar sany jyldan-jylǵa artyp keledi.
Qazaqstanda qarjy pıramıdasynyń paıda bolý tarıhy
Qarjy pıramıdalary Qazaqstanda 1990 jyldardyń ortasynda keń tarala bastady. Jeke tulǵalar men kásipkerler qarjy salymdary arqyly úlken paıda alýǵa ýáde beretin alaıaqtyq shemalar qura bastady. Mundaı shemalardyń tanymal bolý sebepteri halyqtyń qarjylyq saýattylyǵynyń tómendigi men jańa ekonomıkalyq júıege beıimdelý proesiniń qıyndyǵy edi. Mysaly, «Qazaqınvest», «BankArt» sııaqty qarjy uıymdary alǵashqy jyldary ınvestıııalardyń úlken tabys ákeletinine sendirip, kóptegen azamattardy ózderine tartqan bolatyn.
Qarjy pıramıdalarynyń erekshelikteri
Qarjy pıramıdasynyń negizgi belgisi — jańa qatysýshylardyń aqshasynan eski qatysýshylarǵa tólem jasaý. Mundaı júıe eshqandaı naqty ınvestıııalyq qyzmetke negizdelmeıdi, tek jańa adamdardyń qarjy salymdarymen jumys isteıdi. Qarjy pıramıdasy ádette tómendegi sıpattamalarmen erekshelenedi:
1. Úlken paıda ýáde etý: Alaıaqtar az ýaqyt ishinde joǵary paıyzdyq mólsherleme usyný arqyly adamdardy ózderine tartady.
2. Turaqty emes tabys kózi: Shyndyǵynda, júıeniń ózinde naqty qyzmet kórsetý nemese ónim óndirý joq.
3. Tez arada aqsha alý: Qarjy pıramıdasyna qatysýshylarǵa birden úlken paıda nemese qaıtarym kútiledi, alaıda bul ýaqyt óte kele óz kúshin joıady.
4. Qupııalylyq pen kúmándilik: Qarjy pıramıdasyna qatysýshylarǵa onyń naqty jumysy men qurylymy týraly tolyq aqparat berilmeıdi.
Qazaqstandaǵy qarjy pıramıdalarynyń qazirgi jaǵdaıy
Qazaqstanda qarjy pıramıdasyn uıymdastyrý men oǵan qatysý zańsyz bolyp tabylady. Degenmen, bul alaıaqtyq shemalardan saqtaný óte qıyn, sebebi olar únemi jańaryp, jasyryn túrde áreket etedi. Osy sońǵy jyldary birneshe iri qarjy pıramıdalarynyń ashylýy men joıylýy baıqaldy. Mysaly, 2018 jyly «Keshbek» qarjy pıramıdasy men «Emelıanov» pıramıdasy azamattardy aldap, iri somadaǵy qarjyny ıemdengen bolatyn.
Qazaqstan Respýblıkasynda qarjy pıramıdalarynyń qurbany bolǵan adamdardyń sany artyp otyr, al bul azamattardyń quqyqtaryn qorǵaý máselesi de ózekti bolyp otyr. Alaıda, ulttyq ekonomıkanyń damýy men naryqtyq júıeniń qaıta qurylýy qarjy pıramıdalarynyń kóbeıip ketýine yqpal etetin faktorlardyń biri bolyp tabylady.
Qarjy pıramıdalarynyń aldyn alý sharalary
Qazaqstanda qarjy pıramıdasynyń áreketin toqtatý jáne olardy boldyrmaý úshin birqatar zańdyq jáne aqparattyq sharalar qoldanylyp keledi:
1. Qarjylyq saýattylyqty arttyrý: Halyqty qarjylyq saýattylyqqa tárbıeleý, onyń ishinde qarjy salasynda alaıaqtyqtyń qandaı túrleri bar ekenin túsindirý mańyzdy.
2. Quqyq qorǵaý organdarynyń jumysyn kúsheıtý: Qarjy pıramıdalaryn uıymdastyrýshylar men oǵan qatysýshylardy jaýapkershilikke tartý úshin quqyq qorǵaý organdarynyń jumysy únemi jetildirilip otyrýy kerek.
3. Jańa zańdardy qabyldaý: Qarjy naryǵyn retteıtin zańdardy jetildirý jáne qarjy pıramıdasynyń áreketine qatysty jańa sankııalar engizý mańyzdy.
4. Qarjylyq retteýshi organdardyń baqylaýy: Qarjylyq uıymdar men kompanııalar arasynda monıtorıng júrgizý, ásirese ınvestıııalyq qyzmetti júzege asyratyn kompanııalarǵa qatysty qatań baqylaý júrgizý qajet.
Qarjy pıramıdalary — bul qoǵamǵa zor zalal keltiretin alaıaqtyq shemalar. Qazaqstanda olarmen kúresý úshin halyqtyń qarjylyq saýattylyǵyn arttyrý, quqyq qorǵaý organdary men qarjylyq retteýshilerdiń kúshin biriktirý qajet. Sonymen qatar, azamattar árdaıym qarjylyq usynystardyń zańdylyǵyn tekserip, kúmándi shemalardan aýlaq bolýǵa tyrysýy tıis. Qarjy pıramıdasyna qarsy kúreste barsha qoǵam men memleket birlese otyryp áreket etýi mańyzdy.
