Abaı bolashaqty boljap, durys jolǵa baǵyt bere bildi. Al búgingiler onyń aıtqanyn uǵyna aldy ma? Bul týraly belgili abaıtanýshy, ǵalym Dosym Omarov “Adyrna” ulttyq portalyna bergen suhbatynda aıtyp berdi.
— Dosym myrza, 30 jyldan beri Abaıdyń rýhanı murasyn júıeleýmen shuǵyldanyp kelesiz. Qanshama zertteýler jasadyńyz. Degenmen, alǵashqy mamandyǵyńyz ınjener eken. Nelikten Abaıtaný ilimin zertteýdi qolǵa aldyńyz?
— Iá, meniń eń birinshi mamandyǵym - ınjener. Men Abaı oblysy Besqaraǵaı aýdany Bódeneli aýylynda dúnıege kelip, orta mektepti sonda bitirdim. Mektepten keıin Barnaýldaǵy Altaıdyń polıtehnıkalyq ınstıtýtyna oqýǵa túsip, ınjener-mehanık mamandyǵyn aldym. Keıin 1979 jyly Máskeýdiń aýylsharýashylyq ınjenerleri ınstıtýty aspırantýrasyna túsip, tehnıka ǵylymdarynyń kandıdaty ataǵyn qorǵadym. 1984-1991 jyldary Almatynyń aýyl sharýashylyq ǵylymı-zertteý ınstıtýtynda ǵylymı jumystarmen shuǵyldanyp, Almatynyń zooveterınarlyq ınstıtýtynda dáris berdim.
Keıinnen 1991 jyldan bastap QR Ǵylym Akademııasy Fılosofııa ınstıtýtynda izdenýshi bolyp «Abaı dúnıetanymy» atty taqyrypqa fılosofııa ǵylymdarynyń doktory dárejesin alý úshin dıssertaııalyq jumys jazdym. «Abaı» jýrnalynda jýrnalıst retinde Abaıdyń rýhanı murasyn nasıhattaýǵa at salystym. Osylaısha, Abaıtaný salasyna bet burdym.
Men rýhanı jolǵa túsip, Abaıdyń rýhanı ilimin túsinip, rýhanı ilimdi alǵannan keıin, maǵan ómirdiń barlyq syrlary ashyla bastady.Abaıdy oqı túse, barlyq suraq Abaı iliminde turǵanyn kórdim. Abaı arqyly ómirdiń barlyq kúrdeli suraqtaryna jaýap taýyp, qandaı másele bolsa da, sheshýge bolatynyna kózim jetti. Birinshiden, mende Abaıdyń bilimin halyqqa jetkizeıin degen oı boldy. Ekinshiden, Abaıdyń rýhanı deńgeıin halyqqa taratý boldy. Abaıdyń rýhanı deńgeıin halyq túsinse, onyń murasyn da qabyldaı alady. Osy oımen Abaıtanýdy zertteýge kiristim.
“ABAITANÝ SALASY TYǴYRYQTA TUR”
— Bir suhbatyńyzda “Abaı murasyn zerttep, ony halyqqa taratý úzilmeıtin nárse bolýǵa tıis” deısiz. Qazir Abaıtanýshylar saýsaqpen sanarlyq. Bul ilimge qyzyǵýshy, zertteýshi jastar bar ma?
— Abaı murasyn zerttep, ony halyqqa taratý qazaq halqynyń tarıhynda úzdiksiz bolýy tıis. Sebebi, qazaq qansha ómir súrse, Abaı sonsha kerek bolady. Ókinishke qaraı, zaman aǵymyna baılanysty abaıtanýda jańa kózqaras qalyptaspaı, eski sarynda kele jatyr. Kóbinese, Abaıdy aqyn retinde qarap júr. Kóbine fılolog, ádebıetshiler zerttedi. Olar 70 jyldaı zerttep, aıtatyn sózin aıtyp, endi olarǵa jańa oı aıtý qıyn. Sondyqtan qazir abaıtaný salasy tyǵyryqta tur. Al ony zertteýge umtylǵan jastar joqtyń qasy. Onyń sebebi, qazir mektepte abaıtaný sabaǵy jóndep ótkizilmeıdi. Ony tek qana aqyn retinde kórsetip, bir-eki óleńin jattatqyzyp, qosymsha sabaq retinde júrgizip, birde bar, birde joq ótýde. Sapasy óte tómen. Sonyń nátıjesinde qazir abaıtaný salasynda jumys óte mardymsyz. Árıne, bireń-sarań jastar bar. Olardyń ishinde Abylaıhan jáne Shalqar Ahanovtar aǵaıyndylardy aıryqsha aıtar edim. Ekeýi Semeıden. Abylaıhan Abaıdyń sózderin jatqa bilip, onyń rýhanı murasyn tereń túsnýge tyrysady. Abaı oǵan ashylyp, kúnnen kúnge rýhanı deńgeıin kóterip, kele jatyr. Al Shalqar bedeldi sýretshilerdiń biri, Abaı týraly kitaby da shyqqan. Ol da Abaıdy zerttep, ómirin soǵan arnamaq oıy bar. Menińshe, ekeýi de Abaıdy alǵa alyp shyǵatyn jastar, olarǵa artar úmitim kóp.
— Abaıdyń ilimin zertteý barysynda qandaı sırek kezdesetin derekter bile aldyńyz?
— Abaıtaný salasyndaǵy meniń mindetim — Abaıdyń rýhanı murasyn zertteý. Ol rýhanı qandaı deńgeıde boldy? Ol halyqqa qandaı rýhanı qundylyqtar bere aldy, ony qalaı túsinemiz jáne ony ómirde qalaı qoldanamyz? Men jalpy 14 kitap jazyp shyqtym. Bul kitaptar arqyly Abaıdyń murasyn bir júıege keltirdim. Sol júıe arqyly adam ómiriniń maqsaty, oǵan jetý joldary tolyǵymen berildi. Bul ásirese, “Abaıdyń rýhanı murasy”, “Aıdyń rýhanı murasyn qoldaný júıesi”, “Abaı taǵylymy” kitaptarymda tolyq berildi.
Al Abaıdyń ómiri men shyǵarmashylyǵy týraly sırek kezdesetin derekterdi inim Asan Omarov zerttep júr. Ol búginge deıin qyzyqty derekter taýyp, Abaı shyǵarmashylyǵy men ómirin bir júıege keltirdi.
“ABAI AITQAN “TOLYQ ADAM” — RÝHANI JAŃǴYRÝDYŃ ShYŃY”
— Abaıdyń “tolyq adam” konepııasy týraly kóp zerttedińiz. Osy jaıly sóz qozǵasaq. Tolyqqandy túsindirip berseńiz. Abaı aıtqan “tolyq adam” kim?
— Abaı ilimi boıynsha, áýeli «jarym adamnan» «adam» satysyna kóterilip, sonan keıin ǵana «Tolyq adam» satysyna jetýge bolady. Bul saty – kópshilik qaýym kóterile almaıtyn, tek qana umtylatyn meje, rýhanı jańǵyrýdyń nysanasy ǵana. Erekshe qasıeti bar adamdar ǵana kóteriletin óte joǵary deńgeı.
«Adam» men «tolyq adamnyń» aıyrmashylyǵy úlken. Ol aıyrmashylyq ımannyń deńgeıimen anyqtalady. Ekeýinde de ıman bar. Biraq ártúrli. «Adam» kúnáli ister jasamasa, al «tolyq adam» oǵan qosa burynǵy isterdiń kúnásin de joıady. Osylaı ol tolyq tazarý jolyna túsedi. «Adam» – fánı ómirde oıanyp, kózi ashylǵan, al «tolyq adam» – baqı álemde oıanyp, kózi ashylǵan. Ol endi áýlıelikke aıaq basty.
«Adamnyń» ımany álsiz, turaqty emes. Keıde tán qumary jeńgende adam rýhanı bolmysyn umytyp fánı ómirge berilip ketedi. Al «tolyq adamnyń» ımany berik, oǵan eshqandaı bóget joq. Ol rýhanı jańǵyrý arqyly Túp Iege qaıtýǵa tolyq berilgen. Imany tolyq. Osyǵan baılanysty «Adam» men «Tolyq adamnyń» rýhanı dárejesi ǵana emes, maqsattary men ómirge kózqarastary da bólek. «Adam» Abaıdyń ekinshi súıýine «Adamzattyń bárin súı baýyrym dep» degen adamzatty súıý qaǵıdasyna umtylady. Danyshpan olardy «Birińdi, qazaq, biriń dos kórmeseń, istiń bári – bos» dep birlikke, ózara súıispenshilikke úıretedi. Al «tolyq adam» úshinshi súıýge Allanyń Ózin súıýge umtylady. Olarǵa Abaı «Sen de súı ol Allany jannan tátti» qaǵıdasyn beredi. Bul taza rýhanı deńgeı
Adam satysy Alla Taǵalanyń jaratqandaryn súıýge umtylyp gýmanızm, adamgershilik deńgeıinde bolsa, al tolyq adam Jaratqannyń Ózin súıýge umtylyp, rýhanı jańǵyrýdyń shyńyna umtylady. Bul – taza rýhanı deńgeı. Rýhanı jańǵyrýdyń bul deńgeıindegiler álemniń yqpalynan tolyq shyǵady. Adamdar qoǵam ómirimen tyǵyz baılanysta bolsa, al ekinshiler, kerisinshe, kópshilikten bólektenýdi, ózimen-ózi jeke bolýǵa umtylady. Ol ómirdi óziniń maqsatyna jetý quraly retinde ǵana paıdalanady. Shákárim bul deńgeıge jetkende taýǵa ketip, qoǵamnan bólek ómir súrgen. Abaı da jekelenýge umtyldy, biraq qorshaǵan ortasy oǵan múmkindik bermedi. Onyń «Men bir jumbaq adammyn, ony da oıla» degen sózi onyń osy ishki syryn bildirgendeı bolady.
Tolyq adam – rýhanı jańǵyrýdyń shyńy, óziniń rýhanı bolmysyn tanýy. Ózin-ózi taný degenimiz ózin-ózi bilý emes. Abaıdyń «Aqyl men jan – men ózim, tán – meniki» degenin bilip, biz ózimizdi birden jan retinde tanı almaımyz. Ózin bilý men taný, ekeýi eki basqa, arasy jer men kókteı alys. Bilý degenimiz tek qana habar, aqparat deıtin bolsaq, taný degenimiz sol aqparatty seziný, boıǵa sińirip, túısik arqyly ózindik qasıetke aınaldyrý. Óziniń jan ekenin taný degenimiz – óziniń jan ekenin sezinip, rýhanı qasıet alyp, jansha áreket etý degen sóz, ıaǵnı adamnyń tolyq ózgerýi.
Bul onyń materııanyń yqpalynan shyǵyp, múlde basqa qasıet, rýhanı qasıet aldy degen sóz. Onyń oı-óris, sóılegen sózi, jasaǵan is-áreketi múlde basqasha. Ondaı adam bul fánı álemniń zańdylyqtarynan bosanyp, ózi osy álemde bolsa da, rýhanı álem zańdylyǵymen ómir súredi. Ózin jan ekenin taný degenimiz, mine, osy.
Ózin jan ekenin taný deńgeıine tek qana tájirıbe arqyly jetýge bolady.
—Abaıdyń zamany men qazirgi zamannyń aıyrmashylyqtaryn onyń shyǵarmalary arqyly qalaı túsindirýge bolady?
— Burynǵy qazaq kóshpendi dáýirde ómir súrdi. Kóshpeli ómir tabıǵatpen úılesimdi boldy. Adamnyń barlyq ómiri, turmys-salty, minez-qulqy, oı-órisi tabıǵat aıasynda paıda boldy. Iaǵnı, tabıǵat qazaqtyń salt-dástúrin, bolmysyn qalyptastyrdy. Qazaq tabıǵatqa tabynyp, tabıǵatpen úılesimdi ómir súrdi. Sonyń arqasynda qazaqtar jan-jaqty, án jaǵynan da, aqyl, óner jaǵynan da myqty boldy.
Al ókinishke qaraı, otyryqshy dáýirge ótkennen keıin qazaqtyń minezi tolyqtaı ózgere bastady. Qazaq tabıǵat yqpalynan shyǵyp, otyryqshy ómirde ózimen-ózi jetilmeı qaldy. Jetilgenniń ornyna quldyrap,tómendeı bastady. Áli de tómendeýi jalǵasyp kele jatyr. Al Abaı ótpeli dáýirde ómir súrdi. Ótpeli dáýrdiń basynda, reseılik patshanyń áseri bolyp, bodandyq jasap, bizdiń ulttyq bolmysymyzdy qorlap, bas bostandyǵymyzdy joıyp, neshe túrli zańdar shyǵaryp, bizdiń adamgershiligimizden aıyra bastady. Al Abaı dál sol kezde bizdiń qazaq halqynyń alda qalaı bolatynyn bilgendeı, barlyq kórinisti jazyp ketti. Máselen, “Qalyń elim, qazaǵym, qaıran jurtym”, “Baılar júr jıǵan malyn qorǵalatyp”, “Kóńilim qaıtty dostan da, dushpannan da”, “Adasqannyń aldy - jón, arty - soqpaq”, “Sabyrsyz, arsyz, erinshek”, “Ishim ólgen, syrtym saý”, “Bolys boldym, minekeı”, “Máz bolady bolysyń”, “Segizaıaq”, “Qor boldy janym”, “Zaman aqyr jastary”, “Boıybulǵan” tárizdi óleńderi arqyly qazaq halqy keleshekte qandaı bolatynyn sýrettep ketken sekildi. Biz Abaıyń shyǵarmalaryn oqı otyra, ne sebepti sondaı jaǵdaıǵa túsip, búgingi bolmysymyzdy túsine alamyz.
”ABAIDYŃ ESKERTÝIN UMYTTYQ”
— Abaıdyń ulttyq sana men mádenıetti qalyptastyrýdaǵy róli orasan zor. Sondaı-aq, onyń shyǵarmashylyǵynyń qazaq halqynyń rýhanı damýyna áseri joǵary boldy. Al qazirgi qoǵamda Abaıdyń oılary men ıdeıalary qalaı kórinis tabady?
— Ózimizdiń tarıhymyzdy Abaı ilimi arqyly tolyǵymen túsinýge bolady. Batysqa qaraıtyn ıntellıgentterdiń oıy “qazaq buryn jabaıy bolǵan” deıdi. Al Abaı buǵan kerisinshe pikir aıtady. Abaı buryn qazaq halqy eshqashan jabaıy bolmaǵanyn, olar búkil adamzat órkenıetiniń qozǵaýshy kúshi bolǵanyn aıtady. Sebebi, qazaq halqy tabıǵat aıasynda ómir súrip, tabıǵattyń bir bóligi bolǵannan keıin, onyń bolmysy joǵary bolǵan.
Abaı murasynan biz ómirdiń ne ekenin túsine alamyz. Abaı ilimi boıynsha, ómir adamǵa jetilý úshin berilgen. Iaǵnı, jetilý quraly. Sebebi, adam máńgilik, ol ólmeıdi. Óletin tek tán, ol ýaqytsha.
“Ólse óler tabıǵat, adam ólmes,
Ol biraq, qaıtyp kelip, oınap kúlmes.
Meni men menikiniń aıyrylǵanyn,
óldi dep at qoıypty óńkeı bilmes” degen óleńinde Abaı anyq túsindirip ketedi.
Otyz segizinshi qara sózinde jan tánge qonǵanda qonaq úıge kirgen sııaqty, ıaǵnı, qonaq úı janǵa ýaqytsha ekenin aıtady. Sóıtip, ol ómirdiń túpki maqsatyn kórsetedi.
Qazir kóbi “bul ýaqytsha ómir” dep, oıyn-saýyqqa umtylyp, jan-dúnıesin damytpaı jatady. Kúnnen kúnge quldyrap barady. Qazir elimizde qarapaıym zattyń ózin shet elden aldyramyz. Al úlken ushaq, mashına syndy zattardy ózimiz jasaýǵa shamamyz kelmeıdi. Munyń bárin Abaı kezinde aıtyp ketti. Abaıdyń myna bir sózin esten shyǵaramyz:
“Ómir joly-tar soqpaq, bir ıgen jaq,
Iiltip, eki basyn ustaǵan haq.
Imek jolda tııanaq, tegistik joq,
Qulap ketpe, týra shyq, kózińe baq” dep ómir jolynda qatelespeýdi kórsetip, eskertedi. Al biz qazir Abaıdyń eskertýin umyttyq. Kózsiz áreketter jasap, ómirdiń yldıyna qaraı qulap baramyz.
Onan keıin Abaı bilimniń syrlary, onyń deıńgeıleri, bilim alýdyń mańyzy men qatelikterin túsindirip ketti. Qazir oqýdy jastar dıplom men shákirtaqy úshin oqıdy. Al dıplomdy jumys úshin alady. Biraq naqty bilimdi tereń túsinip, uǵynbaıdy, ǵylymǵa umtylmaıdy, ózgege bilgenin bólispeıdi.
Abaıdyń buryn aıtqandary qazir dál kelýde. Biz Abaıdyń ilimin ómirdiń ár salasynda da qoldanyp, ár áreketimizdiń baǵytyn aıqyndap alýymyz kerek.
— Suhbattasqanyńyzǵa rahmet!
Dana Nurmuhanbet
”Adyrna” ulttyq portaly
