Bul mereke óte yqylym zamandardan bastaý alady. Naýryz zoroastrızm dininiń resmı merekesi retinde Ahemen derjavasynda resmı statýsqa ıe bolady. Búgingi tańda Parsy ımperııasy men parsy mádenıetiniń yqpalynda bolǵan Aldyńǵy Azııa men Ortalyq Azııa halyqtarynda Naýryz merekesin toılaý dástúri qalyptasqan. 21 naýryz – BUU-nyń arnaıy qabyldaǵan qarary boıynsha halyqaralyq Naýryz kúni, Iran men Aýǵanstanda astronomııalyq kúntizbe boıynsha resmı túrde jańa jyldyń birinshi kúni bolyp tabylady.
Naýryz Ózbekstan, Túrkmenstan, Tájikstan, Qyrǵyzstan, Qazaqstan, Ázirbaıjanda memlekettik mereke bolyp tabylady. Sondaı-aq bul merekeni Reseı Federaııasynyń Tatarstan, Bashqortstan, Daǵystan respýblıkalary, Qytaıdyń Shyǵys Túrkistan, Úndistannyń musylman aımaqtary, Mońǵolııanyń Baıan Ólgeı aımaǵynyń halqy, Iraktyń kúrdiler, Grýzııanyń ázirbaıjandar mekendegen bólikteri, Túrkııada kúrdiler, Eýropa qurlyǵynda Makedonııa, Albanııa, Bosnııa men Geregovınanyń musylmandary toılaıdy. Naýryzdyń shyǵý sebebi belgisiz.
Iran mıfterine súıensek, Djámshıd patsha jamandyq qudaıy Ahrıman jáne perilermen soǵysyp, olardy jeńedi. Hrýstaldan ózine arba soǵýǵa ámir etedi. Arba daıyn bolǵan kezde Ahrımandy oǵan baılap, ózi de otyrady. Damavand taýynyń basynan ushyp, Vavılonǵa barady. Halyq bul jeńiske tań qalyp, farvardın aıynyń birinshi kúni bolǵan sol kúndi «naýryz» ıaǵnı, «jańa kún, jyl basy» dep atap toılaı bastaıdy. Kóne ıran ańyzdaryna súıensek, Naýryzdy toılaý rásimi sol zamannan bastalady eken. Naýryz kún men tún teńesken sátten, ıaǵnı, jerdiń kúndi 365 kúnde aınalyp bitken sátinen, naqty saǵat, mınýt pen sekýndtan bastalady. Sondyqtan jańa jyldyń bastalý ýaqytyn Iran men Aýǵanstanda ǵalymdar aldyn-ala eseptep shyǵaryp, úkimet halyqqa jarııalaıdy.
Iranda naýryzǵa halyq 1 aı buryn daıyndalady. Naýryz bastalmas buryn Irannyń ártúrli aımaqtarynda Hadjı Fırýz nemese Noýrýzhan, Noýrýznaser sekildi Naýryz keıipkerleri arnaıy qyzyldy-jasyldy kıimder men bastaryna shashaqty bıik bas kıim kıip, Naýryzdy madaqtaǵan óleńder oqyp, án salyp, bı bılep, halyqty kóńil kóterýge shaqyryp, jańa jyldyń jaqyndaǵanynan súıinshi ákeledi.
Hadjı Fırýz (Iran)
Bazarlar halyqqa lyq tolady. Halyq naýryzdyń aldynda tamaqtar satyp alady, monshaǵa barady, ydysqa shópti kóktetedi, jańa kıimder satyp alady. Irandyqtar da qazaqtar sııaqty jańa jyldyń aldynda úı-jaılaryn tolyǵymen tazalaıdy.
Al jyldyń sońǵy sársenbisi Iranda otqa arnalady. Adamdar ot jaǵyp, onyń ústinen sekiredi. Ot jamandyqty alyp ketedi dep senedi. Bul dástúr Iranda da keń taralǵan. Bul kúni ot jaǵylatyn arnaıy oryn (aýlada ne kóshede) daıyndalady. Jaǵylatyn otyndardyń úıindisiniń sany mindetti túrde taq bolýy jáne tikenekti buta bolýy kerek. Kóshede nemese aýlada ot jaǵylyp, jastar osy ottyń ústinen sekiredi de, «zárdı mán áz to, sorhı-ıe to áz mán, (ıaǵnı, «seniń qyzylyń maǵan, meniń sarym saǵan» degen óleńder aıtady, óıtkeni, ırandyqtar sary tús aýrýdyń, qyzyl tús densaýlyqtyń belgisi dep biledi. Otyn janyp bitkennen keıin ne isteledi? Keıbir aımaqtarda januıa músheleriniń biri janǵan otynnyń kúlin jınap alyp, aǵyp jatqan sýǵa aǵyzady.
Ot merekesi (Iran)
Ázirbaıjanda da Iran sekildi Naýryzǵa daıyndyq 1 aı buryn bastalady. Ázirbaıjandar Naýryz aldyndaǵy árbir tórt seısenbini tabıǵattyń tórt elementi: sý, ot, jer men aýaǵa baǵyshtap, Naýryz kúni osy tórt element adamǵa qyzmet etý maqsatymen birigip, adamzatqa materıaldyq baılyq pen rýhanı tynyshtyq syılaıdy dep sanaıdy. Eski jyldyń sońǵy túninde barlyq otbasy músheleri eski jyldyń barlyq qıyndyqtaryn "jýý" úshin tósek aldynda bir-birine sý shashqan. Jańa jyldyń birinshi kúni erte turady. Múmkindiginshe adamdar ózenge nemese bulaqqa barýǵa tyrysady: jýynyp, bir-biriniń ústine sý shashady. Sý - tazalyq pen balǵyndyqtyń belgisi. Naýryzda bir-birine táttilerdi usynady. Sodan keıin "zulym rýhtardan"bosatýdyń sımvoly retinde qyzmet etetin hosh ıisti tútinder shyǵarylady, adamdar sol hosh ıistermen tynys alýlary kerek.
Ot merekesi (Ázirbaıjan Respýblıkasy)
Al Shyǵys Túrkistanda halyq aǵyp jatqan bulaqtan sekirip, eski jyldaǵy kúnálarynan tazarady.
Islamnan burynǵy dáýirde ırandyqtar jańa jyldyń bastalýyna on kún qalǵanda (on táýlik) urpaqtaryn kórip ketý úshin ata-babalarynyń arýaqtary aspannan jerge túsedi dep sengen. Islam dini Iranda taralǵannan keıin bul túnge baılanysty rásimder men senimder ózgerip, eki kúnge deıin qysqardy. Onyń biri jyldyń sońǵy jumasynyń túni jáne ekinshisi jyldyń sońǵy keshi nemese basqasha aıtqanda jańa jyldyń túni. Bul eki túnde halyq qabir basyna barady, óli arýaqtar úshin sadaqaǵa jemis-jıdek, tátti, qurma taratady.
Iran, arýaqtarǵa duǵa oqý
Naýryz merekesinde 7 sany erekshe sımvoldyq mánge ıe. Qazaqtar jeti túrli dámnen merekeniń arnaıy tamaǵy Naýryz kójeni ázirlep, 7 úıge qonaqqa barýǵa tyryssa, ırandyqtar «háft sın (jeti sın)» dastarhany dep atalatyn, ataýlary arab-parsy álippesindegi sın árpinen bastalatyn 7 nárseden turatyn dastarhandy jasaıdy Bul dastarhanǵa sámáný (óndirilgen bıdaıdan jasalǵan taǵam), sıb (alma), sábzı (kók shóp), somaǵ (sumaq), sándjed (jıde), serke (sirke sýy), sır (sarymsaq) sekildi «sın» árpimen bastalatyn jeti nárse qoıylady. Sol sebepten bul dastarhan «jeti sın dastarhany» dep atalady. Bul dastarhanǵa sondaı-aq Qasıetti Quran kitaby, boıalǵan jumyrtqa, kesedegi sýǵa salynǵan greıpfrýt, aına, narıss gúli, jaǵylǵan shyraq, akvarıýmdaǵy qyzyl tiri balyq, roza sýy, táttiler men jemister de qoıylady.. Ázirbaıjanda da bul dástúr bar. Biraq olarda 7 elementtiń biri – sút.
«Jeti sın» dastarhany (Iran)
Al Aýǵanstannyń soltústik aımaqtarynda jáne Kabýlda 7 túrli jemisten «háft mıvá (jeti jemis)» dep atalatyn arnaıy sýsyndy daıyndaıdy.
«Jeti jemis» sýsyny (Aýǵanstan)
Naýryz merekesinde 13 sanyna da asa mán beriledi. Ejelgi zamandarda Naýryz 13 kún toılanǵan. 13- kúni tabıǵat aıasyna shyǵyp demalǵan. Bul dástúr Iranda áli kúnge deıin saqtalyp qalǵan. Olar ejelgi atababalarynyń 13 sany baqytsyz ákeledi dep, bul kúndi óz úıinen aýlaq jerde, ózen jaǵalaýy, kógaldy jerlerde ótkizgen dástúrin áli kúnge deıin jalǵastyryp keledi.
13-Naýryz (Iran)
Al Ózbekstanda halyq Naýryzdyń alǵashqy on úsh kúninde jasaǵan isteriniń jemisin jyl boıy kóretinine senedi, sondyqtan olar 13 kún boıy ókpe-renishterin umytyp, barlyq adamdarmen tatý-tátti bolýǵa tyrysady.
Naýryz baba (Iran)
[caption id="attachment_106689" align="alignnone" width="300"]
Aýǵanstandaǵy Naýryz merekesi[/caption]
Naýryz kúni barlyq halyqtarda mol dastarhan jaıylady. Dastarhan mol bolsa, jyl boıy toqshylyq, molshylyq, yrys-bereke bolady dep sanalady. Sondyqtan ata-babamyz Naýryzda bir-birine «Aq mol bolsyn» dep tilek aıtqan. Sondaı-aq Naýryz merekesinde aǵash otyrǵyzý dástúri barlyq halyqtarda bar. Qyrǵyzdar men qazaqtar Naýryzda jaýǵan qardy jaqsylyqtyń nyshany dep biledi, ata-babalarymyz ony «Naýryzdyń aqsha qary» dep erekshe dáriptegen. Irannyń keıbir aımaqtarynda jańa jyldyń alǵashqy tórt kúnindegi aýa-raıyna qarap, jyldyń tórt mezgilindegi aýa-raıynyń qalaı bolatynyn boljasa, túrkimender Naýryz kúni kún bulyńǵyr bolsa, jyl boıy solaı bolady, jańbyr nemese qar jaýsa, molshylyq bolady degenge senedi. Irannyń keı jerlerinde halyq jańa jyl bastalǵannan keıin úıge birinshi kelgen adam qandaı bolsa, jyl da solaı ótedi dep senedi. Sondyqtan Irannyń keıbir aımaqtarynda joly bolǵyshtyǵymen aty shyqqan adamdardy aldyn-ala shaqyryp qoıatyn rásim de bar. Olarǵa kelgeni úshin tátti tamaqtar men azyraq aqsha beredi. Ózbekstanda da halyqtyń seniminshe úıge birinshi kelgen qonaq kórkem minezdi bolsa, eń bastysy joly bolǵysh adam bolsa, úıge yrys ákeledi. Iranda jańa jyldyń ekinshi kúninen bastap jańa jyldyq kórisýler bastalady. Jasy kishiler jasy úlkenderdiń úılerine barady. Bul kúnderi qaraly úılerge barady, qasıetti oryndarǵa zııarat jasaıdy, ata-babalarynyń qabirine baryp, duǵa baǵyshtaıdy. Bul kórisýler on eki kúnge sozylady. Jaqyn adamdar bul kúnderi kórisip, eger aralarynda renish bolsa, umytýǵa tyrysady.
Al aýǵandar Naýryz merekesiniń ózin zııarat oryndary men meshitterde toılaıdy.
Naýryz merekesi Aýǵanstanda
Kórisý salty Qazaqstannyń batys óńirleri men shekaralas Reseı aımaqtarynda qonystanǵan Kishi júz qazaqtarynda da bar. Iranda bul salt-joralǵylar Naýryzdan keıin bastalsa, qazaqtarda kerisinshe Naýryzdan 1 apta buryn bastalady.
14-naýryz, kórisý kúni (Qazaqstan)
Aıman JUBATQANQYZY,
ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq
ýnıversıteti
