Қазақстан президенті БРИКС саммитіне қатысу үшін Қазанға сапарлады. Осы қарсаңда Қазақстанның жақын арада бұл ұйымға қосылуға ниеттенбейтіні айтылды. Елдегі сарапшылар бұл мәлімдемені әртүрлі қабылдады. Алайда бұл шешімнің астарында не жатыр?
Қазақстан президенті Қасым-Жомарт Тоқаев 22-24 қазан аралығында өтетін БРИКС тобының саммитіне қатысу үшін Қазан қаласына барды. Саммиттің соңғы күнінде Тоқаев осы ұйымға кіретін мемлекеттер көшбасшыларының кеңейтілген отырысында сөз сөйлейді деп күтілуде. Қазақстан президенті осы ұйымға мүшелікке қатысты мәселеге нүктесін қоятыны болжануда. Неміс толқыны – DW арнасының сараптамасында осы туралы айтылған.
Бұл ұйымның құрылуын кезінде Ресей тарапы бастаған болатын. БРИКС – бастапқыда Ресей, Бразилия, Үндістан, Қытай және Оңтүстік Африка Республикасынан тұратын бейресми мемлекеттер тобы болды. Кейіннен мұны көпшілік Батысқа қарсы балама ретінде ретінде қарап, экономикалық ұйымның ауқымы кеңейді. Оған Египет, Иран, Эфиопия, Біріккен Араб Әмірліктері (БАӘ) қосылды. БРИКС қатарына қосылуға тағы бірнеше мемлекет өтінім берді.
ҚАЗАҚСТАН ҚАЙТЕДІ?
Қазан қаласында саммит басталуына бір апта қалғанда қазақстандық TengriNews жеке интернет-басылымында Қазақстан президентінің кеңесшісі әрі баспасөз хатшысы Берік Уәлидің сөзі жарияланды. Ол «Қазақстан БРИКС-тің эволюциясын қызығушылықпен бақылап, әлемдегі «гегемондық державалардың» үстемдігінсіз әділ, демократиялық тәртіп орнатуға бағытталған күш-жігерін қолдайды» деп атап өтті. Бірақ сол сәтте ол Президент Тоқаевқа ұсыныстар түсіп жатқанымен, Қазақстанның бұл ұйымға қосылу мәселесі әзірге талқыланып жатпағанын ерекше атап өтті.
"Қазіргі уақытта және болжам бойынша болашақта Қазақстан БРИКС-ке мүше болу туралы өтініш беруден бас тартады. Бұл шешімге мүшелік мәселесін қарастырудың көп сатылы процесі және осы бірлестіктің даму перспективаларына қатысты басқа да жайттар әсер етуде", - деп мәлімдеді Берік Уәли. Сонымен қатар, ол Президент Тоқаевтың БҰҰ аясындағы қарым-қатынастарды дамытуды "бірегей және баламасыз ұйым" ретінде артық көретінін атап өтті.
17 қазанда Astana Think Tank Forum-ының пленарлық отырысына қатысушылар алдында сөз сөйлегенде, Қасым-Жомарт Тоқаев ірі державалардың өзара бәсекелестігі мен ымырасыздығы жағдайында БҰҰ-ның баламасы жоқ екенін атап өтті. "Сондықтан біз Біріккен Ұлттар Ұйымының ғаламдық ынтымақтастық пен прогресске қозғаушы күш ретінде жалғыз әмбебап ұйым рөлін толықтай қолдаймыз", - деп атап өтті Қазақстан президенті. Сонымен бірге, ол БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің реформасына назар аударып, бұл органның "шығатын жолы жоқ жағдайға" тап болғанын тағы бір мәрте айтты.
ҚАЗАҚСТАНҒА БРИКС НЕ ҮШІН КЕРЕК?
Берік Уәлидің Қазақстанның БРИКС-ке қосылудан бас тартқаны туралы хабарламасынан соң президенттің нақты мәлімдеме жасамауы қазақстандық сарапшылар қауымдастығында әртүрлі пікір туғызды. Себебі, тамыз айында ресейлік БАҚ Қазақстанның, Әзербайжан, Беларусь және Түркияның бұл бірлестікке қосылуға өтініш бергенін хабарлаған болатын. Берік Уәлидің сұхбатынан кейін де Қытай басшысы Си Цзиньпиннің БРИКС-ке мүше болуға мүдделі Қазақстанның кандидатурасын қолдағаны туралы Қытайдың беделді басылымдары жазды.
Қазақстан-Герман университетінің саясаттану профессоры Рустам Бурнашев ресми Астананың ешқашан мұндай мәлімдеме жасамағанын, ал Берік Уәлидің сөздері Ресей мен Қытайда Қазақстанның БРИКС-ке мүше болуы ықтимал деген әңгімелерге берілген алғашқы реакция болуы мүмкін екенін жоққа шығармады. «Мұндай БРИКС сияқты құрылымдардың дәстүрінде саяси процестің алдын орау, қатысушыларды тек талқылау сатысында тұрған шешімдерді қабылдауға мәжбүрлеу орын алуы мүмкін деген елеулі күмәнім бар», - дейді саясаттанушы. Ол осы арада Өзбекстанның ЕАЭО-ға қосылуы туралы айтылғанымен, бірақ жүзеге аспағанын еске салды.
DW сұхбаттасушысы атап өткендей, БРИКС-ке мүшелік Қазақстанға не беретіні әлі де түсініксіз.
“Бұл бірлестік толық мағынада ұйым емес. Қазіргі кезде бұл – мемлекет басшыларының тұрақты кездесулерін және сол кездесулерде қабылданатын идеологиялық мәлімдемелерді қамтитын форум. Бірақ бұдан артық ештеңе көрінбейді. Оның жарғылық құжаттары жоқ, хатшылығы жоқ, штаб-пәтері жоқ және одаққа мүше барлық елдерге міндетті қандай да бір шешімдер жоқ. Яғни, бұл – аморфты құрылым, оған саяси тұрғыдан қосылу елдің имиджіне соққы беруі мүмкін", - деп санайды профессор Бурнашев. Ол Қазақстанның геосаяси дауыл жағдайында әлемнің жетекші державаларымен қақтығысуды қаламайтын "орташа мемлекет" идеологема жетегінде жүргенін атап өтті.
Қазақстанның ресми шешімін қолдайтындардың қатарында оппозициялық Жалпыұлттық социал-демократиялық партияның бұрынғы төрағасының орынбасары, экономист Айдар Әлібаев та бар. Профессор Бурнашев секілді, ол да бұл ұйымға мүше болудың практикалық мәнін көрмейді. "«Бұл БРИКС не үшін керек екені әлі толық түсініксіз. Көзге көрінетіні – Батыс әлеміне қарсы тұратын қандай да бір құрылым, бірақ нақты әрекеттерсіз. Бірақ БҰҰ бар, онда тек саяси ғана емес, экономикалық мәселелерді де көтеруге болады. БРИКС құрамына кіретін Ресей, Қытай, Үндістан және Иранмен Қазақстанның тұрақты байланыстары бар және екіжақты қарым-қатынастары дамуда. Олай болса, БРИКС-ке мүше болу арқылы өзімізді тіпті гипотетикалық міндеттемелермен ауырлатудың қажеті қанша?», – деп айтты Айдар Әлібаев DW-ге берген сұхбатында. Оның пікірінше, ең тиімдісі – екіжақты келісімдер.
Қазақстанның БРИКС-ке мүшелік мәселесіне қатысты мүлдем қарама-қарсы пікірді Инновациялық экономика институтының сарапшысы, Қазақ ұлттық университетінің профессоры Мағбат Спанов айтты. DW-ге берген сұхбатында ол Қазақстанның жақын болашақта осы ұйымға кіруден бас тартуы ел басшылығының елеулі қателігі екенін атап өтті. "Менің сөзім біреулерге ұнамауы мүмкін, бірақ Қазақстанға БРИКС қажет. Біріншіден, біз жаңа есеп айырысу жүйесін пайдалана алмаймыз. BRICS-pay төлем жүйесі елдердің бір-бірімен есеп айырысуын жеңілдетеді, өйткені бұл жүйе ұлттық валюталарды пайдалануға негізделген және алтынмен байланысты болуы мүмкін. Екінші – біз Қытай, Ресей және Иран арасында ең ұзын шекараларға ие болып тұрмыз. Мұны ескермей кетуге болмайды. Егер Қытай өз көлік ағындарын Қазақстанды айналып өтіп қылса, не болады? Қазіргі уақытта мен тек БРИКС-ке кіруге байланысты БҰҰ-ны еске алумен байланысты орынсыз саясатты ғана көріп отырмын», - деді DW-ге берген сұхбатында экономика профессоры Мағбат Спанов.
РЕСЕЙ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ШЕШІМІНЕ ҚАЛАЙ ӘСЕР ЕТЕ АЛАДЫ?
Сонымен қатар, Астанаға бағытталған бірнеше ескерту "қоңыраулары" болды. Олар, әрине, Қазақстанның Әзербайжан мен Беларусьпен бірге БРИКС-ке қосылудан бас тарту мәселесімен ресми түрде байланыстырылмаған. 17 қазаннан бастап "Россельхознадзор" "карантин объектілерінің анықталуына" байланысты Қазақстаннан жұмсақ және қатты бидай, бұршақ, қызанақ, бұрыш және қарбыз, зығыр және күнбағыс тұқымдарының импортына тыйым салды. 21 қазанда оларға кесілген гүлдер мен бүршіктер қосылып, Қазақстанның оларды "дос емес" Нидерланд, Польша және Бельгиядан қайта экспорттауына "өнім қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін қажетті бақылау деңгейі қамтамасыз етілмейді” күдік келтірілді. Сондай-ақ, бұқаралық ақпарат құралдарында "көпвекторлы" Қазақстанды айналып өту үшін Ресей мен Қытай тарапынан қолдау көрсетілетін Қырғызстан, Өзбекстан және Түркіменстан арқылы өтетін көлік дәлізін салу қажеттілігі туралы жалғасып жатқан талқылар да назар аудартады.
Осы себепті экономика профессоры Мағбат Спанов ресми Астана өз позициясын жақын арада өзгертуі мүмкін екенін жоққа шығармады. Себебі бұл оның қазіргі басқару стиліне сәйкес келеді.
“Астананы Нұр-Сұлтан деп қайта атау және кейін қайта Астанаға өзгерту жағдайында да солай болған еді. Сол сияқты АЭС мәселесінде де солай болды. 2021 жылы Қазақстанның экономикалық даму моделін өзгерту туралы жарияланған шешімдерінен де қазір бас тартылды", – деп атап өтті Мағбат Спанов.
