قازاق جىرىنىڭ قاشاننان كۇپىسى بار ەدى. ول كۇپى قانشاما عاسىر بويى قارا ولەڭنىڭ جىلۋىن ساقتاپ كەلدى. اباي اتام ايتقانداي، ارعى-بەرگى زاماننىڭ بەدەرىندە بۇل كۇپىگە ورانعان ولەڭدى قۇراپ، جاماپ-جاسقاعان اقىندار دا بولدى. سول اباي اتامىز دا، ونىڭ الدىنداعى ارقالى جىر جۇيرىگى دۋلات تا قارا ولەڭنىڭ كۇپىسىن جاڭارتتى. قايتا تىكتى. ادىپتەدى، زەرلەدى. كۇپىسى جاڭارعان ولەڭنىڭ ءوزى دە جاسانا باستادى. وعان ماعجان اقىن كۇمىستەن شولپى تاقتى، كۇندەي كۇركىرەگەن قاسىم ولەڭنىڭ تامىرىنا جاڭا قان جىبەرىپ، ۇلت پوەزياسىنىڭ مىنەزىن وزگەرتتى. ال مۇقاعالي كۇپىسى بار، ۇكىسى بار قارا ولەڭگە شەكپەن جاپتى. كۇپىسىن قىمتانىپ، شەكپەن كيگەن ولەڭ شيرىعا ءتۇستى. مۇقاعالي جىرعا شەكپەن جاۋىپ قانا قويعان جوق، قارا ولەڭنىڭ تاعى ءبىر بۇلاعىن اشتى.
مۇقاعالي الەمى – تازالىقتىڭ الەمى. تازا بولاتىن سەبەبى، ول ۇنەمى جۇرەگىنىڭ تۇبىندەگى، كوكىرەك كەنىشىنىڭ تۇنىعىنداعى ويدى ايتتى. ونى كوركەم سوزبەن كەستەلەپ جەتكىزدى. «ايتىپ وتكەن اقىندا ارمان بار ما، جۇرەگىنىڭ تۇبىنە كىر جاسىرماي»، – دەپ ءوزى ايتقانداي، ونىڭ ولەڭىندە ەشقانداي جالعاندىق بولعان جوق. سوندىقتان ول جاپپاي وقىلدى. ءوزى حالىقتىق ءھام ۇلتتىق تۇلعاعا اينالدى. ول اقىندىقتىڭ ولشەمى بولدى. مۇقاعالي ولەڭدى جازعان جوق. جىر بۇلاعى ونىڭ كوكىرەك كوزىنەن وزىنەن-ءوزى قۇيىلىپ جاتتى. كەرىسىنشە، ولەڭ مۇقاعاليدىڭ ەسىمىن ادەبيەت تاريحىنا التىن ارىپپەن جازدى. ساناسى بارلار مۇقاعاليدىڭ سۇراپىل جىرىن كورىپ، ولەڭدى ءوز ەركىمەن قويدى. ولار ادامنىڭ اقىن بولىپ قالىپتاسپايتىنىن، كەرىسىنشە اقىن بولىپ تۋاتىنىن مۇقاڭنىڭ بولمىسىنا قاراپ ۇقتى. ال قارا ولەڭگە بەيىمى بار جاقسى اقىندار وعان قاراپ بوي تۇزەدى.
مۇقاعالي ماقاتاەۆ الەمى قازاققا قارا ولەڭنىڭ قۇدىرەتىن تانىتقاندىعىمەن قىمبات. الەمى بار اقىن پالەگى بار جەمىس سەكىلدى وركەنىن كەڭ جايادى. ول – قازاق ولەڭىنىڭ بار مۇمكىندىگىن پايدالانا العان عالامات جىر جۇيرىگى.
ءبىر كەزدە مۇقاعالي تۋرالى ارىز ايتىلسا، قازىر اڭىز ايتىلىپ جاتىر. وسى ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى اقيقاتتى ايقىنداي الساق، سول مۇقاعالي الەمى بولىپ شىعادى. بۇل – قازاق جىرىن، قازاق جانىن، قازاق ارىن كىرلەتپەي تازا ۇستاۋ الەمى. ەگەر كوزى اشىق، كوڭىلى وياۋ وقىرمان ءوزىنىڭ جانىن جەگىدەي جەگەن ساۋالدارعا جاۋاپ ىزدەپ، بەلگىلى ءبىر ادەبي تۇلعانىڭ شىعارمالارىنا باس قوياتىن بولسا، ول وزىندىك الەمى بار قابىرعالى قالامگەر بولعانى. مۇقاعالي دا سونداي دارەجەگە باياعىدا جەتكەن اقىن.
اباي..، جۇمەكەن..، مۇقاعالي..، قادىر..، مۇحتار (شاحانوۆ)..، جاراسقان... ءبىزدىڭ ستۋدەنت كەزىمىزدە ەڭ كوپ وقىلعان اقىندار وسىلار ەدى. مۇحتار شاحانوۆتىڭ «وتىرار تراگەدياسى» اتتى ۇزاق پوەماسىن تۇگەل جاتتاپ العان جىگىتتەر دە بولدى. ال ەندى مۇقاعالي ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ اۋزىنان تۇسپەيتىن. ونىڭ ولەڭدەرىن كوپ بىلەتىن ستۋدەنت وتە بەدەلدى سانالدى. اۋديتوريالار مەن جاتاقحانالاردا جۇرت سولاردىڭ اۋزىنا قاراپ وتىراتىن. ءتىپتى «زووۆەتتىڭ» ۇر دا جىق جىگىتتەرىنە دەيىن «سول ءتۇنى مەن، اققۋعا تۇزاق قۇرىپ ءولتىرىپ ەم»، – دەپ كۇيزەلىپ ولەڭ وقىپ جۇرەتىن. ونى ايتاسىز، كيروۆ اتىنداعى زاۋىتتىڭ بىرەۋگە ۇرىنباسا تۇرا المايتىن جۋان جۇدىرىق جۇمىسشىلارى دا جەنپي-ءدىڭ جاتاقحاناسىنىڭ جوعارعى قاباتىنداعى تەرەزەلەرگە تەلمىرە قاراپ، «ءالى سەن ەسىمدەسىڭ، ارشالى ساي»، – دەپ ەمىنىپ تۇراتىن. بۇل ءبىر بۇكىل قوعام مۇقاعالي جىرىمەن تىنىستاعان كەزەڭ ەدى. اقىن تۋرالى كۇنىگە ءبىر اڭىز ايتىلادى. مۇقاڭ ءبۇيتىپتى، مۇقاڭ ءسويتىپتى... جۋرفاك پەن فيلفاكقا كەلگەن ستۋدەنتتەر مۇقاعالي ولەڭدەرىن بىلمەيتىنىنە كادىمگىدەي قىسىلاتىن. سوسىن تەزدەتىپ، سول كەمشىلىكتىڭ ورنىن تولتىرعىسى كەپ، «ءومىر-وزەنگە» سۇڭگيتىن.
«ءومىر-وزەن» سول تۇستاعى جاستاردىڭ ومىرلىك وقۋلىعىنداي ەدى. قاي ستۋدەنتتىڭ دە قولىنان تۇسپەيتىن. جىرعا بەيىمى بارلار ولەڭ ءورۋدى وسى كىتاپقا قاراپ ۇيرەنەتىن. بوسبەلبەۋ اقىندار ولەڭدى ءبىر جولا قويىپ، ويلى وقىرمان بولۋعا ۇمتىلاتىن. شەكپەن جامىلعان مۇقاعالي ولەڭى حالتۋرششيكتەردى قازاق جىرىنان قامشىسىز-اق قۋىپ شىعاتىن. ويتكەنى سەسى بار ەدى بۇل شەكپەننىڭ. قارا ولەڭنىڭ كۇپىگە سىڭگەن كيەسى شەكپەننىڭ ىشىنە ەنگەن سوڭ جان-جاعىنا جىلۋىن مول شاشتى. «ءومىر-وزەننىڭ» تولقىنىمەن ارپالىسىپ، تۇڭعيىققا باتىپ كەتپەي، جىر-دارياسىنىڭ جاعالاۋىنا امان-ەسەن جەتكەندەرىنىڭ ءبارى دە جاقسى اقىن بولدى. ولار بۇگىندە قازاق پوەزيانىڭ كەرەگەسىن كەڭەيتىپ، شاڭىراققا ءبىر-ءبىر ۋىق بولىپ شانشىلىپ تۇر.
«باسىنا بارىپ قايتايىن...»
ءبىز ءبىرىنشى كۋرسقا تۇسكەن جىلى ءبىر توپ ستۋدەنت مۇقاعاليدىڭ باسىنا بارىپ، تاعزىم ەتكەندى ءجون سانادىق. «كەڭسايعا» بارىپ، اقىنىڭ قابىرىن كوپ ىزدەدىك. اقىرى تاپتىق. مۇقاڭنىڭ الىپ ءمۇسىنى «قىر باسىنان قالا جاققا قاراپ تۇر» ەكەن. جىگىتتەر اقىننىڭ باسىندا تۇرىپ ولەڭ وقىدى. اسەرلەندى، شابىتتاندى. كەيىن ءبارى دە قازاق ادەبيەتىنە ءوزىنىڭ ۋىعىن قادادى. باۋىرجان ۇسەنوۆ، سۆەتقالي نۇرجانوۆ، قايرات الىمبەكوۆ، ەسجان اينابەكوۆ، بەيبىت قۇسانبەكوۆ، گۇلباھرام جەبەسىنوۆا، تاعى دا ءبىر-ەكى ستۋدەنت بولدى-اۋ دەيمىن. كەيبىرى قازىر ارامىزدا جوق. ولاردىڭ ەسىمدەرىنىڭ تانىمال بولۋىنا مۇقاعالي جىرلارىنان سۋسىنداۋىنىڭ ىقپالى تيگەنى ايدان انىق. اسىرەسە، سول جىلداردىڭ وزىندە كەستەلى جىرىمەن ەل-جۇرتتى ەلەڭدەتە باستاعان باۋىرجان ۇسەنوۆ قاتتى اسەرلەندى. ول بەيىت باسىنان قايتىپ كەلە جاتىپ، ءبىر شۋماق ولەڭ وقىدى:
سەن ولەڭدە عالامات كەڭدىك اشتىڭ،
كەڭدىك اشتىڭ، قىرىق بەس-اق بەلدى باستىڭ.
سول تەنتەكتىك قالپىڭمەن قايران اعا،
جاتىرمىسىڭ شۋلاتىپ جەردىڭ استىن؟!
ال مۇقاعالي تەكتەس سۇراپىل اقىن سۆەتقالي نۇرجانوۆ زيراتتان قايتقاندا توماعا تۇيىقتىق تانىتىپ، ءۇنسىز كەلە جاتتى. ول دا باۋىرجان سەكىلدى مۇقاعاليدى ەسسىز جاقسى كورەتىن. ءسىرا، ىشتەي ارپالىسقا تۇسكەن سەكىلدى. قايرات الىمبەكوۆ ءوزىنىڭ شابىتتى شاعى تۋرالى «اسپانىم بۇلتتى، بىلمەيمىن، ءبىر جاۋىن بار ما؟ ءوستۋشى ەدى جانىمدا جىر داۋىلداردا»، – دەپ ولەڭدەتەر ەدى. تۋرا سول. قاتەلەسە قويماپپىز. سۆەتقالي كوپ ۋاقىت وتپەي-اق، مىناداي ءبىر سيپاتى بولەك ولەڭ جازدى:
كوپتەن بەرى ەستىمەي سىڭعىرىن جىردىڭ،
الماتىعا سيا الماي شىڭعىرىپ ءجۇرمىن.
قايدا كەتكەن باياعى بۇلا داۋىسىم،
تومەندەگەن بە، بيىكتەن قۇلاماۋ ءۇشىن؟
تۇكىردىم سەنىڭ باسىڭا، جۇقانا كۇيبىڭ،
باسىنا بارىپ قايتسام با، مۇقاعاليدىڭ؟
سۇرار ول مەنەن: «تۋدى، – دەپ، – قاي بوتا دارىن؟»،
ابۋباكىرىن ايتار ەم، بايبوتالارىن.
تۇكىرىپ سەنىڭ باسىڭا جۇقانا كۇيبىڭ،
باسىنا بارىپ قايتايىن، مۇقاعاليدىڭ...
بۇل وزگە ارىپتەستەرىمىزدىڭ كوگىلدىر كوكتەم، جاسىل جاپىراق، جارقىن جاز، سيقىرلى سەزىم تۋرالى ليريكالىق ولەڭدەر جازىپ جۇرگەن كەزى. سۆەتقالي مەن باۋىرجاندار بىردەن پاراساتتى پوەزيانىڭ بيىگىنە شىقتى. ولەڭنىڭ ىشكى رۋحاني ۋىزىنان ءنار الدى. اينالاداعى قۇبىلىستارعا تەرەڭ ءۇڭىلدى. ونىڭ جۇرتشىلىق بايقاي بەرمەيتىن قالتارىستارىنا زەر سالدى. ودان تۇيگەن ويلارىن وزگەشە ورنەكتەي ءبىلدى. تەك سۆەتقالي مەن باۋىرجان عانا ەمەس سول تۇستاعى باسقا اقىنداردىڭ دا ولەڭىنىڭ ورەسى جوعارى بولدى. قايرات الىمبەكوۆ، مۇراتبەك وسپانوۆ، نۇرلان ابدىبەكوۆ، قازىبەك يسا، باۋىرجان جاقىپ، ءجانيا ەراليەۆا، كادىربەك قۇنىپياەۆ، ءنۇسىپباي ءابدىراحىم، گۇلباھرام جەبەسىن، بايان بەكەتوۆا، ءۇمىتحان التاەۆا، ەلەنە تاڭباەۆا، امانتاي ءشارىپ، ابۋباكىر سمايىلوۆ... شەتىنەن جۇيرىك شىقتى. اسىرەسە، ابۋباكىر مۇقاعاليدىڭ ءوزىنىڭ ىزىمەن «مۇقاڭدار جوق، مۇقاڭداردىڭ سارقىتى — ابۋباكىر سمايىلوۆ بار مۇندا!»، – دەپ جىرلاعاندا بەسىنشى جاتاقحانانىڭ تۇندىگى جەلپىلدەپ كەتەتىن ەدى. ويتكەنى بۇل بۋىن مۇقاعالي مەن جۇمەكەندى، قادىر مەن مۇحتاردى، جاراسقان مەن كەڭشىلىكتى جاتا-جاستانا وقىدى. قىسقاسى، مەنىڭ بۋىنىمدى مۇقاعالي شىڭداپ شىعاردى.
ءوز قاتارلاستارىمىزدىڭ ولەڭدەگى وزگەشە قالام سىلتەۋىن كورگەن سوڭ كوكتوبەگە قونىس تەپكەن كوپ اقىن ولەڭدى قويىپ كەتتى. سونىڭ ىشىندە ءبىز دە بارمىز. كوشتىڭ سوڭىندا سالپاقتاپ، شاڭ جۇتىپ جۇرەتىن كوڭىلسىز شايىر اتانعاننان گورى ولەڭدى زەردەسىنە توقي الاتىن ويلى وقىرمان بولعاندى ءجون سانادىق. ءسويتىپ، پۋبليتسيستيكا مەن ادەبيەتتانۋعا ات قوستىق. سونىمىز وڭدى بولعان سياقتى.
مەندە مۇقاعاليدىڭ بىرنەشە كىتابى بار. الدەقانداي سەبەپپەن امانتاي ءشارىپ قالدىرىپ كەتكەن بولۋى كەرەك، اقىننىڭ «قارلىعاشىم، كەلدىڭ بە؟» دەگەن العاشقى جۇقالتاڭ جيناعى دا ءبىزدىڭ ۇيدە ءجۇر. ۇلكەن ۇلىم ۇيلەنىپ، قارلىعاش دەگەن كەلىن بوساعامدى اتتاعاندا جىگىتتەر سونى ەسكە سالىپ، ءبىر كۇلگەن. مۇقاڭنىڭ كىتاپتارىنىڭ ىشىنەن 1989 جىلى شىققان «جىرلايدى جۇرەك» دەگەن جيناقتى قولىما ءجيى ۇستايمىن. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، ايتەۋىر وسى جيناعىن ءتاۋىر كورەم.
ءوز باسىم، مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ جىرلارىمەن كۇندىز-ءتۇنى جاتپاي-تۇرماي سىرلاسامىن دەپ ايتا المايمىن. وعان ۋاقىت تا، مۇمكىندىك تە جوق. ارا-تۇرا وقيمىن، ۇڭىلەمىن، قايتالايمىن. كەرەگىمدى ىزدەيمىن. سىرلاسقان دەگەن سول شىعار. وسىدان جيىرما جىل بۇرىن ايجان دەگەن جالعىز قىزىمنان ايىرىلىپ قالدىم. جول اپاتىنا ءتۇستى. مەن ءۇشىن الەمدەگى ەڭ اقىلدى، ەڭ ادەمى قىز سول ەدى. بيىل جيىرما التىعا تولاتىن ەدى. سوندىقتان ارينە، «جىرلايدى جۇرەكتى» وقي وتىرىپ، مۇقاڭ بولىپ، ءوز مايگۇلىمدى ىزدەيمىن، جوقتايمىن... وزىمە توقتاۋ سالامىن. تاۋبەمە كەلەمىن. «سەنىڭ اڭقاۋ قۇلاعىڭداي قالقيىپ، قىر باسىنان قالا جاققا قاراپ تۇر...» – جالعىز مۇقاڭنىڭ عانا ەمەس، ونىڭ وقىرمانى – مەنىڭ دە مۇڭىم...
قىسقاسى، مۇقاعالي جاپقان شەكپەنمەن قىمتانىپ العان قارا ولەڭنىڭ قىزۋىن ءبارىمىز دە سەزىنەمىز. مۇقاڭنىڭ شەكپەنى قازاق جىرىن وكپەك جەلدىڭ وتىندە قالدىرمايدى، ۇسىككە شالدىرمايدى.
اۋىراسىڭ مۇقاڭمەن، ەمدەلەسىڭ مۇقاڭمەن...
مەن كورگەن ادامداردىڭ ىشىندەگى مۇقاعاليمەن ەڭ قاتتى «اۋىرعانى» ەرلان ءىبىتانوۆ. ول – قازاقتىڭ اتاقتى اقىندارىنىڭ ءبىرى ەركىن ءىبىتانوۆتىڭ ۇلى. مۇقاعاليدى كوپ وقيتىن ادامداردى تالاي رەت جولىقتىردىم. بىراق اقىندى ءدال ەرلانداي جاقسى كورەتىن ادامدى مەن ءالى كەزدەستىرگەن ەمەسپىن. بالكىم، سول توپىراقتا ءوسىپ، جاس كۇنىنەن اقىن جىرىمەن تىنىستاپ وسكەندىكى شىعار. مۇمكىن، مۇقاعاليدى جانىنداي جاقسى كورگەن اقىن اكەنىڭ ىقپالى بولار. كەز-كەلگەن ولەڭىن جاتقا وقيدى. كەز-كەلگەن جەرىنەن سۇراساڭ، ءىلىپ اكەتەدى. ىركىلمەيدى. سەن تىڭداۋدان شارشاعانشا توقتامايدى. ءبىر قاراعاندا ۇياڭ كورىنەتىن قاعىلەز سارى جىگىت ولەڭدى وقي باستاعاننان-اق ارىستانشا ايباتتانىپ كەتەدى. مۇقاعالي – ەرلان زەردەسىنىڭ تۇڭعيىعىنداعى تاۋسىلمايتىن بۇلاق. ول – ەرلاننىڭ تاڭدى تاڭعا ۇرىپ جىرلايتىن، ءومىرى بىتپەيتىن «ماناسى». قاۋىپسىزدىك قورعاۋ ورگاندارىندا قىزمەت ىستەيتىن ەرلاندى ىلگەرىدە جۇقالتاڭ لەيتەنات كەزىندە كورگەم. قازىر شەنى دە، شەكپەنى دە وسكەن شىعار. تولىسىپ-تولعان بولار. بالكىم، پولكوۆنيك، بالكىم پودپولكوۆنيك... ويتكەنى جىرعا قۇمار جىگىتتىڭ شىڭعا قۇمار بولماۋى مۇمكىن ەمەس. بىراق قانشا جەردەن وقالى كيىم كيسە دە، ونى مۇقاعاليدى بەرىلىپ تۇرىپ جاتقا وقيتىن باياعى داعدىسىنان ارىلا قويدى دەپ ويلامايمىن.
مەنىڭ ءار جىلداردا جاقىن ارالاسقان ەربول جانە تىلەۋجان دەگەن جولداستارىم بار. ەكەۋى دە كوسىلىپ ولەڭ جازباعانىمەن جىر دەسە جىمىڭ-جىمىڭ ەتە قالاتىن اقىنجاندى جىگىتتەر. بىرەۋى – تاريحشى، بىرەۋى – فيلولوگ. سول ەكەۋى دە مۇقاعاليدى بەرىلىپ وقيدى. جانىمەن بەرىلگەنى سونشالىق، بالالارىنا مۇقاعالي دەپ ات قويدى. جاس مۇقاشتاردىڭ ەكەۋى دە اقىن بولمادى، ازامات بولدى. مەن مۇنى تەك الگى جولداستارىمنىڭ مۇقاعالي جىرلارىمەن «اۋىرعاندىعىنىڭ» مىسالى رەتىندە ايتىپ وتىرمىن.
مۇقاعاليمەن «اۋىرۋدىڭ» سەبەبى دە – ولەڭ. ول دەرتتەن ايىعۋدىڭ داۋاسى دا – ولەڭ. «اۋىراتىن جۇرەك تە، باۋىر دا ەمەس، قىزىل الا قان بولعان جانىم ەكەن»، – دەپ اقىننىڭ ءوزى ايتقانداي، ولاردىڭ دەرتكە ءتانى ەمەس، جانى بوي الدىرادى. «كۇنى بويى ارالاپ بولمەلەردى، سىرقاتتاردى ەمدەيمىن جىرىممەنەن»، – دەپ تاعى دا مۇقاڭ ايتقانداي، اقىننىڭ جىرىمەن سۋسىنداپ، كەسەلىنەن ايىعادى. «ەرمەك تە كوپ، ەم دە كوپ، بىرەۋ ينە، بىرەۋ سوزبەن ەمدەمەك»، – دەپ جۇمەكەن دە جىرلاعان عوي. سول سەكىلدى مۇقاعاليمەن «اۋىرعاندار» وتە كوپ. ال مۇقاعاليمەن ەمدەلگەندەر ودان دا كوپ دەر ەدىم.
مۇقاعالي ولەڭدەرىندە ۇلتتىق ۇستىن بولدى. قازاق اۋلىنىڭ، قازاق جۇرتىنىڭ سۋرەتى بولدى. ول بۇكىل ۇلتتىڭ ىشكى يىرىمدەرىن قوزعاي ءبىلدى. ەلدىڭ جان-دۇنيەسىمەن ۇندەستىك تاپتى. ونىڭ ولەڭىنەن ءاربىر ادام ءوزىنىڭ بولمىسىن، ىزدەگەنىن تابا الادى. مۇقاعالي – ءومىردى دە، ولەڭدى دە شەكسىز جاقسى كورگەن ادام. سوندىقتان قازاق ونىڭ اينالاسىنا توپتاستى. ول رۋحاني باعدارشى بولا ءبىلدى. كۇللى ۇلت بولىپ ارداقتايتىن، تالاسسىز مويىندالعان تۇلعاعا اينالعانىنا داۋ جوق.
كورنەكتى اقىنىمىز قادىر مىرزا ءالي جۇرت جاپپاي وقىعان «ءيىرىم» اتتى ەستەلىك كىتابىندا بىلاي دەيدى: «نەمەسە مۇقاعاليدىڭ اق قايىڭ تۋرالى ولەڭىن ەسكە تۇسىرەيىك:
جاپىراق-جۇرەك جاس قايىڭ،
جانىمدى ايىرباستايىن.
سەن ادام بولا باستاساڭ،
مەن قايىڭ بولا باستايىن،
كەلىسەسىڭ بە، جاس قايىڭ؟!
نە قۇدىرەت بارىن بىلمەيمىن، وسى ولەڭدى ولەردەي جاقسى كورەم! نەگە؟ نەگە؟ ءتۇسىندىرىپ كورۋگە بولادى، ارينە! بىراق سونىڭ ءبارى، ولەڭنىڭ وزىمەن سالىستىرعاندا جاي ءسوز بولىپ قانا شىعادى. ولەڭنىڭ قادىرىن كەتىرىپ، باعاسىن تۇسىرەسىڭ. ءتىپتى وبالىنا قالاسىڭ!
قاپىسىز سويلەسىپ، قالتارىسسىز سىرلاسىپ، تاتاۋسىز تىرشىلىك كەشىپ جۇرگەندە مەنىڭ ءبىر بايقاعانىم – مۇقاعالي دا مەنىڭ كوپتەگەن دۇنيەمدى ۇناتاتىن. سويتە تۇرا ءسۇيسىنۋمىز ءبىر بولعانمەن، ءتۇيسىنۋىمىز ارقيلى بولاتىن. قاتەلەسسەم، قۇداي ءوزى كەشىرەر، ونى پەندەلىك جەڭىپ كەتە بەرەتىن-ءدى». زامانى ءبىر، ادەبي الەمى ءبىر قادىر اعا ودان ءارى مۇقاڭنىڭ ومىردەگى بولمىسى تۋرالى ءوز كوزقاراسىن دا ايتادى. بىراق ءبارىبىر «يىرىمدە» مۇقاعاليدىڭ قازاقتىڭ عالامات اقىنى رەتىندەگى شىنايى بەينەسى جاسالعان. ەكەۋى دە ۇلتتىڭ ۇلاعاتتى تۇلعالارى. تۇلعالار تۇلعالاردى بەدەرلەي دە الادى، بەزبەندەي دە الادى. ماسەلە مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ كەيىنگى ۇرپاق ءۇشىن ۇلتتىق تۇلعاعا اينالعاندىعىندا بولىپ وتىر. وسى تۇرعىدان قاراساق، مۇنداي ۇعىم بۇگىندە تولىق قالىپتاستى دەپ بىلەمىن.
مۇقاعالي مەن زەينوللا
اقىننىڭ زەينوللا شۇكىروۆكە ارناعان ولەڭى بار. بۇل ءبىر وتە قىزىق تاقىرىپ. مەن زەينوللا اعا تۋعان بوگەن اۋلىنان نەبارى وتىز-اق شاقىرىم جەردەگى قاراتەرەڭ دەگەن اۋىلدا تۋىپ-ءوستىم. سوندىقتان جاس كۇنىمىزدەن ول كىسى تۋرالى مالىمەتكە ءبىرشاما قانىقپىز. «حابار» اگەنتتىگىندە قىزمەت ىستەپ جۇرگەن كەزىمدە قىزىلورداعا بارىپ، «كوزكورگەن» باعدارلاماسى بويىنشا زەينوللا شۇكىروۆ تۋرالى حابار ازىرلەدىم. بۇل حاباردى دايىنداۋعا زەكەڭنىڭ ۇلى ەسەبىندە تاربيەلەنگەن ءىنىسى الپىسباي كومەكتەستى. زەكەڭنىڭ سەگىز جاسىندا تۇيەدەن قۇلاپ، مەرتىككەن جەرىن كوردىم. اقىننىڭ مۇراسىن ۇقىپتىلىقپەن ساقتاپ، جاريالاۋمەن اينالىسىپ كەلە جاتقان الپىسبايدىڭ قولىندا دەرەكتەر جەتكىلىكتى ەكەن. مۇقاعالي مەن زەينوللانىڭ قارىم-قاتىناسى وتە جاقسى بولعان. ءبىرىن-ءبىرى قاتتى قادىرلەگەن. ارا-تۇرا حات الىسىپ تۇرعان كورىنەدى. الپىسبايدىڭ ارحيۆىندە مۇقاعاليدىڭ زەكەڭە جازعان ەكى حاتى ساقتاۋلى. مۇقاعالي 1963 جىلى قىزىلوردا وبلىسىنا كەلىپتى. سول ساپارىندا قازالى اۋدانىندا دا بولعان سياقتى. سەبەبى اقىننىڭ جۇرتقا بەلگىلى «قازالى جەلى» دەگەن ولەڭى بار.
مەن بىردە الماتىدا سول قازالى اۋدانىنان شىققان ءبىر پولكوۆنيك قارتپەن كەزدەستىم. ول بىلاي دەدى: «ىلگەرىدە ءبىزدىڭ اۋدانعا مۇقاعالي مەن جاعدا بابالىقوۆ بىرگە كەلدى. مەكتەپتىڭ جاي عانا مۇعالىمى ەدىم. ولارعا قىزمەت قىلىپ جۇرگەن ماعان جاعدا بابالىقوۆ: «اينالايىن، مەن سياقتى پولكوۆنيك بول!»، – دەپ باتا بەردى. مەن ىشتەي: «مىنا كىسىنىڭ باتاسى قىزىق ەكەن. اسكەرگە مۇلدە قاتىسىم جوق مەن قالايشا پولكوۆنيك بولامىن؟ ودان دا «زاۆۋچ بول، قالقام!» دەپ نەگە ايتپايدى؟»، – دەپ ويلادىم. بۇل تاعدىر دەگەندى قويساڭشى، ۇزاماي ءارتۇرلى سەبەپپەن ىشكى ىستەر سالاسىنا بولماشى عانا قىزمەتكە اۋىسىپ كەتتىم. ءسويتىپ، سوندا ءوسىپ-جەتىلىپ، ەندى مىنە ارادا قىرىق جىل ۋاقىت وتكەندە شىنىمەن دە پولكوۆنيك بولىپ وتىرمىن!». قايران، مۇقاڭا سەرىك بولعان جاعدا كوكەم! ءسوزىنىڭ دۋاسى بولىپ تۇر عوي. مۇقاعاليدىڭ قازالىدا بولۋىنا قاتىستى ەستىگەن اڭگىمەم وسى.
زەكەڭ تۋرالى حابار ءتۇسىرۋ بارىسىندا قىزىلوردا قالاسىنداعى مۇقاعالي تۇسكەن ءۇيدى دە كوردىم. تولەباەۆ كوشەسىندەگى ەكى بولمەلى شاعىن پاتەر. ارينە، شۇكىروۆتەر ول ۇيدەن باياعىدا كوشىپ كەتكەن. تەك ول پاتەر باعدارلاماعا پايدالانۋ ءۇشىن، ياعني، جۋرناليست رەتىندە كادردە تۇرىپ: «مىنا ۇيدە ورنالاسقان زەينوللا شۇكىروۆتىڭ پاتەرىنە مۇقاعالي كەلگەن»، – دەپ تۇسىندىرە سويلەپ، ەلگە كورسەتۋ ءۇشىن كەرەك بولدى.
مىنا ءبىر حات نازار اۋدارتپاي قويمايدى. «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ الپىسىنشى جىلدارداعى بلانكاسىنا جازىلعان حاتتا: «زەينوللا! تىرلىگىڭە تىلەكتەسپىن. ماڭگىلىك ءومىر سۇرمەسەڭ، باسىمدى كەسىپ بەرەيىن. جىبەرگەنىڭنىڭ بارلىعىن سول قالپىندا ۇسىندىم. بارا جاتىر. جاڭالىق ايتىپ، حات جاز. مۇندا... دا جوق. ءبارى باياعىداي. مۇقاعالي»، – دەپ جازىلعان. مۇقاڭنىڭ بۇل حاتىنان زەكەڭە دەگەن جاناشىرلىعى، ونىڭ شىعارماشىلىعىن ەرەكشە باعالايتىندىعى كورىنەدى.
ال مۇقاعاليدىڭ زەكەڭە جازعان ەكىنشى حاتى ءتىپتى قىزىق. حات «بۇگىن ءبىر جۇمىسپەن (دەمالىس كۇنى) وتىرىپ ەدىم. ول جۇمىس مەنى قىزىقتىرعان، سۇمدىق قىزىقتىرعان. ەڭ قىزىق جەرىنە كەلگەندە، ۇيگە توقاش كەلدى... ءۇي ءىشىم، اسىرەسە ايەلىم سۋىق قارسى الدى ونى (توقاشتىڭ ءبىزدىڭ ۇيگە ىستەگەن تەنتەكتىگى جوق، ءسىرا ول تۋرالى ساسىق قاۋەسەتتى سىرتتان ەستيدى عوي دەيمىن، بىراق توقاش ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ بايىرعى قوناعى. مەن مۇنى (ت-تى) 1948 جىلدان بىلەمىن»، – دەپ باستالادى. اقىن ءارى قاراي وتباسىنىڭ ونى نەگە سالقىن قارسى العانىنىڭ سەبەبىن تۇسىندىرەدى. «ونى سۋىق قارسى الدى. ءۇي-ءىشىم مەنىڭ جۇمىس ىستەگەنىمدى جاقسى كورەدى، بىلەدى ناننىڭ نەمەن تابىلاتىنىن. ول (ت-ش) شارشاپ... كەلىپتى، جاتقىزدىم دا جۇمىسىمدى جالعايىن دەپ ەم، زاۋقىم شاپپادى (جۇمىسقا). سەن ويىما ورالا بەردىڭ...».
وسى ءسات مۇقاعاليدىڭ ەسىنە زەينوللا شۇكىروۆ نەگە ءتۇستى ەكەن دەگەن وي كەلەدى. بالكىم، الدىنداعىنى بۇزىپ-جارىپ جۇرەتىن تەنتەك مىنەزدى توقاشتى كورىپ، توسەككە تاڭىلىپ جاتقان پەرىشتە كوڭىل زەينوللا كوز الدىنا ەلەستەدى مە ەكەن؟! اساۋ ارعىماق پەن تۇساۋلى تۇلپاردى سالىستىرا وتىرىپ وي تولعادى ما، كىم بىلەدى؟ ايتپەسە، وعان جازىپ وتىرعان حاتىندا ۇيىنە توقاشتىڭ كەلگەنىن ايتىپ نەسى بار؟ مۇقاڭ ودان ءارى زەكەڭە بىلايشا سىرىن اقتارادى:
«زەكەن! مەن سەنىمەن اشىلىپ پىكىرلەسە المادىم. سەبەبى – باياعى سەنىمسىزدىك (جاراتقان يەم-اي، اشىلىپ پىكىرلەسۋ دە راحات ەكەن عوي...). ەكىنشى سەبەپ، پروزالارىڭدى ءالى وقىماپ ەدىم، وتىرىك كولگىرسۋگە ارىم شىدامادى. ال ولەڭگە دەگەن پىكىرىڭ الگىندەي بولعاننان كەيىن تاعى دا اۋزىمدى جۇمدىم. ايتقانىڭا دا، بىلتىرلار («قازاق ادەبيەتىندە») جاريالانعان ماقالاعا دا ۇيىمادىم. سول ءۇشىن جىم بولدىم. اۋىلدارىڭدا كوسىلە جاتتىم، كوپىرە سويلەي المادىم. وزىڭمەن پىكىرلەسەر كوپ جايتتار بارى انىق». وسىدان-اق مۇقاعاليدىڭ جالعان سويلەي المايتىن شىنايىلىعى ايقىن كورىنىپ تۇر. ويىنداعىسىن لاق ەتكىزىپ اقتارا سالادى.
تاعدىرمەن تايتالاسقان تالانتتى تۇلعا زەينوللا شۇكىروۆ تۋرالى جازىلعان شىعارمالاردىڭ ىشىنەن ءۇش تۋىندىنى ءبولىپ الۋعا بولار ەدى. ونىڭ ءبىرىنشىسى – قازاق ادەبيەتىنىڭ الىبى اسقار توقماعامبەتوۆتىڭ «جارالى جولبارىس» اتتى داستانى. ەكىنشىسى – كورنەكتى اقىنىمىز مۇزافار الىمباەۆتىڭ اقىننىڭ ەلۋ جىلدىعىنا ارناپ جازعان «قۇرىش قازاق» اتتى پوەماسى. ءۇشىنشىسى – مۇقاعاليدىڭ «تاعدىرلاردىڭ تاعدىرى» دەپ اتالاتىن ولەڭى.
بۋىرقانعان تەڭىزدەي جاتىر ەكەن اشىنىپ،
قايعى ەمەس، قاتالدىق قاباقتا تۇر اشىلىپ.
تاعدىر دەيتىن باياعى جالاڭ اياق مىستانىڭ،
جالىنادى كەتە الماي، اياعىنا باس ۇرىپ،
تاعدىر دەيتىن سۇمەلەك شىر اينالىپ كەتپەيدى،
ول قاباعىن شىتىنسا، ەسىك جاققا بەتتەيدى،
تابانىندا تاعدىرعا ىزعارمەنەن قارايدى،
قارايدى دا ايايدى، ايايدى دا تەپپەيدى.
زەكەڭ تۋرالى تالاي ايتىلعان، سان رەت جازىلعان ەستەلىكتەردىڭ مازمۇنى وسى ءتورت شۋماق ولەڭگە تولىق سىيىپ كەتەدى. اللانىڭ سالعان سىناعىنا باس ۇرىپ، ءوز تاعدىرىن ءوزى بيلەۋگە ۇمتىلعان قايسار جاننىڭ ومىرگە قۇشتارلىعىن، تىنىمسىز كۇرەسىن مۇقاعالي باسقاشا كوزبەن كورە الدى. مۇقاعالي عانا بايقاي الاتىن بيىكتەن زەر سالساق، زەينوللاعا تالاي جىل سەس كورسەتكەن تاعدىر ودان الدەقاشان جەڭىلىپ تىنعان. ويتكەنى، اقىننىڭ ءوزى تاعدىرعا اينالعان. «تاعدىرلاردىڭ تاعدىرى» – زەينوللاعا عانا لايىق، لايىق بولعان كۇننىڭ وزىندە مۇقاعالي عانا زەرلەي الاتىن ەرەكشە ۇعىم. ونىڭ ءوزى دە تاعدىرمەن تالاي رەت ارپالىسقا ءتۇسىپ كورگەن اقىن. سوندىقتان ول زەكەڭدى تاعدىردان تەپەرىش كورگەن ادام ەمەس، كەرىسىنشە، تاعدىردى اقىننان قۋدالاۋ كورگەندەي ەتىپ بەينەلەيدى. ءومىر-ولەڭنىڭ پريزماسىنا كەرى راكۋرسپەن قاراۋ ارقىلى وزگەشە وبراز جاسايدى.
ءدال تورىنە قوندىرىپ، ءومىر دەيتىن جولداسىن،
ەكەۋ ارا قاق ءبولدى، بايلىق، باقىت، ولجاسىن.
قارامايدى، قايتسىن ول وڭاي-وسپاق تاعدىردى،
تاعدىرلاردىڭ تاعدىرى – ءوزى تاعدىر بولعاسىن.
بۋىرقانعان تەڭىزدەي جاتىر ەكەن اشىنىپ،
اتىلادى اسپانعا اق كوبىگى شاشىلىپ.
قاتەلىگىن كەش ۇققان تاعدىر دەيتىن قايىرشى،
جۇگىرىپ ءجۇر جاعادا ساۋعا سۇراپ، باس ۇرىپ...
ال ەندى مۇقاعاليدىڭ زەكەڭە ارنالعان وسى ولەڭى كوپشىلىككە جاقسى تانىس بولعانىمەن زەينوللا شۇكىروۆتىڭ «مۇقاعاليعا جاۋاپ» دەگەن ولەڭىن جۇرتتىڭ ءبارى بىردەي بىلە بەرمەۋى مۇمكىن. ول بۇل ولەڭى ارقىلى ءوزى اقىندىقتىڭ سۇلتانى دەپ باعالايتىن مۇقاعاليمەن پوەزيانىڭ تازالىعى جونىندە اشىلىپ سىرلاسقىسى كەلگەن سياقتى. اينالاسىنداعى اقىنداردىڭ ولەڭ ورىمىنە، تاقىرىپ تاڭداۋىنا كوڭىلى تولمايدى. ارىپتەستەرىنىڭ ىزدەنبەيتىندىگىنە، بىرسىدىرعى سۇرلەۋدەن شىقپايتىندىعىنا كۇيزەلەدى. ولاردىڭ جىرلارىندا جالت ەتكەن جاڭالىقتىڭ جوقتىعىنا ناليدى. ءشوپ تە ولەڭ، شوڭگە دە ولەڭ بولعانىنا قينالادى. قايران پوەزيانىڭ كۇيكى تىرلىكتىڭ كولەڭكەسىندە قالىپ بارا جاتقانىنا جانى شىدامايدى. قۇدىرەتتى مۋزانىڭ قارادۇرسىندىككە اينالعان كوڭىلسىزدەۋ كورىنىستەرىن تىزبەلەپ تەرمەلەيدى. وسىناۋ وزگەشەلەۋ ولەڭىن سانالى تۇردە جالعىز عانا ۇيقاسپەن ورەدى.
ءبىر وسال جوق بۇل كۇندە كىل ءدۇر اقىن،
بەلدەن باسىپ بۋناقتى سىندىراتىن.
تەمىر-تەرسەك، تاۋ-تاستى جىر قىلاتىن،
«تاۋىپ ايتىپ» ءتورت جولمەن تىندىراتىن،
ءومىر جايلى ويدان وي تۋدىراتىن...
...بوس ماقالداپ، جەل ءسوزدى سىلدىراتۋ...
قايران جىگىت، قاجىعان شالدان بەتەر،
ويلار... ويلار... ايتەۋىر بۇلدىراتۋ...
بۇل – جىگىتتەر ولەڭدى قۇلدىراتۋ!
بۇل – ونىڭ مۇقاعاليعا اعىنان جارىلۋى. ءوزىنىڭ تەك تاعدىرمەن عانا ەمەس، ولەڭ ولكەسىندەگى جالعاندىقپەن دە كۇرەسىپ جۇرگەنىن تۇسىندىرگەنى. ول ءۇشىن مۇقاعالي پوەزيانىڭ قۇندىلىعى جونىندە شاعىناتىن ورەلى ولشەمگە اينالىپ وتىر. زەكەڭ وعان جىر اۋىلىنىڭ احۋالىن باياندايدى، ءوزىنىڭ كوزقاراسىن تانىتادى. مۇقاعاليدان تورەلىك كۇتەتىن ءتارىزدى.
* * *
ءسويتىپ، مۇقاعاليدىڭ جاپقان شەكپەنى قازاق ولەڭىنە قۇت بولدى. ول قازاق جىرىنىڭ كيەسى سىڭگەن كۇپىسىنە دە، باسىنداعى ۇكىسىنە دە تيىسپەي، جاڭا ۇلگىدەگى شەكپەنمەن عانا قىمتاعان ەكەن. سول شەكپەن بۇگىندە بۇكىل ۇلت پوەزياسىنا جىلۋ بەرىپ تۇر.
باۋىرجان ومارۇلى
