ەڭ قۋاتتى ۇكىمەتارالىق ۇيىم - بۇۇ-نىڭ اتقاراتىن ءرولى، ماڭىزى قاشاندا بۇكىل الەمدى تولعاندىرىپ كەلەدى. سوڭعى جىلدارى حالىقارالىق ۇيىمنىڭ قىزمەتىنە قاتىستى پىكىرلەر الۋان ءتۇرلى. ويتكەنى سوڭعى جىلدارى حالىقارالىق بەيبىتشىلىك پەن قاۋىپسىزدىكتى ساقتاۋ، ادام قۇقىقتارىن قورعاۋ، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋ، قورشاعان ورتانى قورعاۋ بويىنشا الەمدە شيەلەنىس كوبەيدى. وسىعان بايلانىستى قازاقستان الەمدىك ءتارتىپ وزگەرىپ جاتقان قيلى كەزەڭدە سىرتتان باقىلاپ وتىر المايدى. كەرىسىنشە، ءادىل ءارى تۇراقتى عالامدىق جۇيەنىڭ بەلسەندى، ءارى سالماقتى قاتىسۋشى بولۋعا ۇمتىلادى. بۇل جايىندا مەملەكەت باسشىسى حالىقارالىق ماڭىزدى جيىنداردا ۇنەمى ايتىپ ءجۇر. جاقىندا عانا دوحا فورۋمىنىڭ سەسسياسىندا قاسىم-جومارت توقاەۆ، ەڭ الدىمەن، بۇۇ قىزمەتىنىڭ ءمان-ماڭىزى مەن ورتا دەرجاۆالاردىڭ الداعى ۋاقىتتا اتقاراتىن ءرولى تۋرالى ايتتى.
– بۇۇ امبەباپ ۇيىم رەتىندە ادامزات ءۇشىن وتە قاجەت. وكىنىشكە قاراي، ءىرى دەرجاۆالار الەمدەگى بەيبىتشىلىك پەن تۇراقتىلىقتى تولىق ساقتاي الماي وتىر. بۇگىنگى عالامداعى احۋال كوپتەگەن ەلدى، سونىڭ ىشىندە قازاقستاندى دا الاڭداتادى. قازىر الەمنىڭ جىككە ءبولىنۋى كۇشەيىپ تۇر. جان-جاققا شاشىراعان سوڭ كوپجاقتى حالىقارالىق ينستيتۋتتاردىڭ بەدەلى ءتۇسىپ بارادى. ءىرى دەرجاۆالار ءبىر مامىلەگە كەلە الماي جاتقان كەزدە، ورتاداعى تۇيتكىلدىڭ ءتۇيىنىن تارقتاۋعا ورتا دەرجاۆالار دانەكەر بولا الادى. ال بۇگىنگى احۋال كوپتەگەن ەلدى، سونىڭ ىشىندە قازاقستاندى دا الاڭداتادى. سوندىقتان بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى رەفورمالاۋدى قاجەت ەتەدى. ءىرى دەرجاۆالار اراسىندا ىمىرالاستىق بولۋى كەرەك دەپ سانايمىز. ولاردىڭ كەلىسىمگە كەلە الماۋى سالدارىنان قاۋىپسىزدىك كەڭەسى تىعىرىققا تىرەلدى. قازاقستان سياقتى ورتا دەرجاۆالار ايماقتىق دەڭگەيدە، سونداي-اق جاھاندىق كەڭىستىكتە بەيبىتشىلىك پەن قاۋىپسىزدىكتى ىلگەرىلەتۋدە وتە ماڭىزدى ءرول اتقارا الادى، – دەدى قاسىم-جومارت توقاەۆ.
سونداي اق، قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ الەمدىك ساۋداداعى تۇيتكىلدەرگە توقتالدى. قازاقستاننىڭ سىرتقى ساياساتىنا، ۋكراينا مەن تاياۋ شىعىستاعى جاعدايدى رەتتەۋگە قاتىستى قويىلعان ساۋالدارعا جاۋاپ بەردى. كاتارداعى باس قوسۋدا ايتىلعان ۇسىنىستاردىڭ دەنى بۇۇ ءادىل، ءارى ءمىنسىز جۇمىس ىستەۋىنە باعىتتالدى. بۇل جاھاندىق ىنتىماقتاستىقتىڭ نىشانى رەتىندە قىزمەت ەتەتىن ۇيىمنىڭ سوڭعى جىلدارى ەلەۋلى قيىندىقتارعا تاپ بولىپ وتىرعاندىعىن كورسەتەدى. وتاندىق ساراپشىلار بۇۇ قىزمەتىنىڭ احۋالى جايىندا جانە ورتا دەرجاۆالاردىڭ ارتىپ كەلە جاتقان ءرولى تۋرالى ءوز پىكىرلەرىن ءبىلدىردى.
ساياساتتانۋشى جومارت سىمتىكوۆ، بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنا جاڭا يمپۋلس بەرۋ كەرەك دەپ سانايدى.
-«بۇۇ رەفورمالاۋ قاجەت دەگەن ماسەلە جىل سايىن كوتەرىلىپ تۇراتىنىن اڭعارىپ ءجۇرمىز. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى ون جىلدىعىندا ايتىلماسا دا كەيىنگى جيىرما جىلدىقتا وسى ۇيىمنىڭ جۇيەسىن رەفورمالاۋ تاقىرىبى ءجيى كوتەرىلىپ جاتىر. سەبەبى ءىرى دەرجاۆالار بەيبىتشىلىك پەن تۇراقتىلىقتى تولىق ساقتاي الماي وتىر. ولاردىڭ ىمىرالاستىققا كەلە الماۋىنىڭ كەسىرىنەن قاۋىپسىزدىك كەڭەسى تىعىرىققا تىرەلدى. بۇل بۇگىن تاڭداعى الەمدىك ءىرى دەرجاۆالاردىڭ ىقپالىنىڭ ءتۇسىپ كەتكەندىگىن بايقاتادى. تاياۋ شىعىستاعى كۇرەستە، باتىس جاقتاعى، اسىرەسە رەسەي مەملەكەتىنىڭ باسقا ەلدەرمەن قاقتىعىستارى جانە ءوزىنىڭ مەتروپولياسىندا بولىپ جاتقان كيكىلجىڭدەرگە بايلانىستى بۇل ماسەلە ورىندى كوتەرىلدى دەپ سانايمىن. وسى ۋاقىتقا دەيىن ىقپال ەتىپ كەلگەن مەملەكەتتەردىڭ وسى اتالعان ماسلەلەردى رەتتەۋگە ىقپالى بولماي قالعانى راس. سوندىقتان قاسىم-جومارت توقاەۆىڭ ۇسىنىس وتە ورىندى بولىپ تابىلادى. ول كىسى ءوزى بۇۇ-دا جۇمىس ىستەپ كورگەن، تاجىريبەسى مول بولعاندىقتان ورتا دەرجاۆا مەملەكەتتەردى ارالاستىرۋ قاجەتتىگىن ايتىپ وتىر. ونىڭ ۇستىنە قازاقستان ورتا دەرجاۆا رەتىندە ورتالىق ازيادا ىقپالى زور، سوندىقتان دا الەمدىك دەڭگەيدە قازاقستاننىڭ ءوزىن كورسەتە الاتىن مۇمكىندىگى بار.
جومارت سىمتىكوۆتىڭ پىكىرىنشە، قازاقستان رەسبۋليكاسى - ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرى اراسىندا ءوزىنىڭ سىرتقى ساياساتىنىڭ ۇيلەسىمدى جولعا تۇسكەندىگىمەن ەرەكشەلەنەدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرى ىشىندە ەكونوميكا، الەۋمەتتىك، ساياسي جاعىنان ىقپالى باسىم.
- «سونىمەن قاتار قازاقستان الەمدە بەيبىتشىلىك ورناتۋدا ۇلكەن ەڭبەك ءسىڭىردى، سوندىقتان دا كورشىلەس مەملەكەتتەرمەن ىمىرالاستىقتى رەتتەۋدە اجەپتاۋىر سالماعى بار دەپ سانايمىن. ەندى قازاقستان گەوساياسي ستراتەگيالىق باعىتتا الەمدىك ماسشتابتا ءوزىنىڭ ورنىن كورسەتە الۋى مۇمكىن. ورتا دەرجاۆا ۇعىمىنا كەلسەك، بۇل گەوساياسي پروتسەستەردى رەتتەۋدە سوڭعى كەزدە شىققان تەرميندەردىڭ ءبىرى. بۇل تەرمين الەمدىك ارەنادا ەكونوميكا، ساياسي تۇرعىدا ماڭىزدى ءرول اتقاراتىن مەملەكەتتەر دەگەندى بىلدىرەدى. بولاشاقتا بۇۇ رەفورمالاۋدا وسى ورتا دەرجاۆالاردىڭ ءرولى مەن ورنى، جالپى الەمدىك دامۋدىڭ بارىسىن، عالامدانۋ پروتسەسىندەگى ورنىن ۇيلەستىرۋدە ءمان-ماڭىزى ارتا تۇسەدى دەپ سانايمىن. سوندىقتان بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنا جاڭا يمپۋلس كەرەك.
ايتا كەتەلىك، بۇۇ 1945 جىلى قۇرىلدى. بۇگىندە 190-نان استام مەملەكەتتەرىن باسىن بىرىكتىرىپ وتىرعان ۇيىمنىڭ باستى ماقساتى - ادامزاتتىڭ جالپى مۇددەسى ءۇشىن وڭ شەشىمدەر قابىلداۋ، حالىقارالىق ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋ، جاھاندىق پروبلەمالاردى شەشۋ. قازىر ەلىمىزدە بۇۇ-نىڭ 20 دان استام سالالىق اگەنتتىگى جۇمىس ىستەيدى. ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدارمەن، جەرگىلىكتى اتقارۋ ورگاندارىنىڭ قولداۋىمەن الەۋمەت، ەكونوميكا، مادەنيەت، ەكولوگيا، ءبىلىم، عىلىم سالالارىندا ءتۇرلى جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋدا. اتاپ ايتساق، بۇۇ اگەنتتىكتەرى ايەلدەر مەن بالالار ماسەلەلەرى، الەۋمەتتىك تەڭسىزدىكتى جويۋ، ەكونوميكا، الەۋمەتتىك ينستيتۋتتاردى دامىتۋ، تابيعي رەسۋرستاردى باسقارۋ جانە مۇمكىندىگى شەكتەۋلى ازاماتتاردىڭ قۇقىعىن قورعاۋ، شەتەلدەن كەلگەن بوسقىندار جانە باسقا دا پروبلەمالاردى رەتتەۋگە ۇلەس قوسادى.
قر پرەزيدەنتى جانىنداعى قازاقستاننىڭ ستراتەگيالىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى ەركىن تۇقىموۆتىڭ ايتۋىنشا، ورتا دەرجاۆالاردىڭ اراسىندا بەلسەندى بولۋ ارقىلى ءبىز ىشكى احۋالىمىزدى دا جاقسارا تۇسپەك.
- «حالىقارالىق ساياساتتا قازاقستاننىڭ قازىر وزىندىك ورنى بار، بۇل ءىستى ءبىزدىڭ مەملەكەت تاۋەلسىزدىك العان كۇننەن باستاپ قولعا العانى راس جانە بۇل ءوزىنىڭ وڭ ناتيجەسىن بەرىپ جاتىر. جىلدار بويى سىرتقى ساياساتتا اتقارىلعان ءاربىر جۇمىس ىشكى ساياساتقا، ياعني مەملەكەتتىك ىشكى جاي-كۇيىنە دە وڭ اسەرىن تيگىزەدى. قازىرگى ۋاقىتتا ورتا دەرجاۆا رەتىندە حالىقارالىق ارەناداعى ءرولىمىز دە نىعايىپ كەلەدى. حالىقارالىق قاتىناستار، ءاربىر ءىسساپار، ءاربىر جيىن جاڭا ينۆەستيتسيانىڭ تارتىلۋىنا، جاڭا جۇمىس ورىندارىنىڭ اشىلۋىنا، ەلىمىزدىڭ قاۋىپسىزدىگىمىزدىڭ ارتۋىنا ۇلەس قوسادى. ورتا دەرجاۆالاردىڭ قاتارىنا قوسىلىپ، بەلسەندى قىزمەت اتقارعاننىڭ ارقاسىندا ءبىز ەكونوميكانى دا، حالىقارالىق ارەناداعى ورنىمىزدى دا جىلدام دامىتۋعا مۇمكىندىك الىپ وتىرمىز. سونىڭ ارقاسىندا ءبىزدىڭ تاۋار اينالىمىمىز، جالپى ىشكى ءونىمىمىز ءوسىپ جاتىر»، - دەپ پايىمدادى ساياساتتانۋشى.
جاقىندا قازاقستاننىڭ ستراتەگيالىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتىنىڭ ۇيىتقى بولۋىمەن ەلوردادا وتكەن «Astana Think Tank Forum» جيىنىندا شەتەلدەن كەلگەن ساراپشىلار بۇگىن جاھاندىق جاعدايدا ورتا دەرجاۆالاردىڭ ستراتەگيالىق جانە ديپلوماتيالىق ءرولىن تالقىلادى. «وزگەرمەلى جاھاندىق تارتىپتەگى ورتا دەرجاۆالار: قاۋىپسىزدىكتى، تۇراقتىلىقتى جانە ورنىقتى دامۋدى نىعايتۋ» دەپ اتالاتىن فورۋمعا 22 ەلدەن 45 ساراپشى مەن ديپلومات قاتىستى. حالىقارالىق ساراپشىلار جاھاندىق ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىك، ساۋدا-ساتتىق، كولىك دالىزدەرى جانە بۇۇ جايى مەن الەمدىك احۋال، قازاقستاننىڭ ورتا دەرجاۆا رەتىندەگى ءمان-ماڭىزى تۋرالى ءوز وي-پىكىرلەرىن ءبىلدىردى. باسقوسۋ ناتيجەسى بويىنشا وتاندىق جانە شەتەلدىك ماماندار ورتا دەرجاۆالاردىڭ كونسورتسيۋمىن قۇرۋدى ۇسىندى. الەم ەلدەرىنىڭ جىك-جىككە ءبولىنۋى اسقىنىپ، حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ ابىروي-اتاعى باسەڭدەپ بارا جاتقان كەزەڭدە بۇل پىكىردى مەملەكەت باسشىسى دا قۇپتاپ وتىر. قازاق ەلىنىڭ الەمدىك قاۋىمداستىقتا بەدەلدى مۇشەگە اينالعانىنا شەتەلدىك ماماندار جوعارى باعا بەردى. ايتا كەتەلىك، بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى قازاقستاننىڭ باستاماسى بويىنشا 2026 جىلدى حالىقارالىق ەرىكتىلەر جىلى دەپ جاريالادى. بۇل ۆولونتەرلار قوزعالىسىن جاھاندىق دەڭگەيدە دامىتۋعا سەرپىن بەرەدى دەپ سانايدى ساراپشىلار.
مەرۋەرت رايىم
