قازاق تاريحى مەن ادەبيەتىندە اتاق-داڭقى ابايدان اسقان، ابايداي تانىمال، ابايداي دارا تۋعان تۇلعا جوق. اقىن ەسىمىمەن اتالاتىن كوشەلەر، تەاترلار، كىتاپحانالار، مەكتەپتەر، جوو مەن ساياباقتار اقىنعا كورسەتىلەتىن قۇرمەتتىڭ ءبىر پاراسى عانا. ال ابايدىڭ الىپ تۇلعالى ەسكەرتكىشىن كەز كەلگەن قالادان كەزدەستىرۋگە بولادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، اباي قازاق حالقىنىڭ «برەندى».
دەرەكتىسى بار، كەرەكتىسى بار، ابايعا ارنالعان فيلمدەر دە جەتىپ ارتىلادى. سوندىقتان بۇگىن اباي قۇنانبايۇلىنىڭ بەينەسىن سومداپ، ەڭبەك جولىن دارىپتەگەن كەيبىر فيلمدەرگە شولۋ جاساپ، توپتاستىرامىز.
«اباي ءانى» – العاشقى فيلم
1945 جىلى اباي قۇنانبايۇلىنىڭ تۋعانىنا 100 جىل تولدى. ءدال وسى ايتۋلى داتاعا بايلانىستى الماتى كوركەم جانە حرونولوگيالىق فيلمدەر ستۋدياسى «اباي اندەرى» ءفيلمىن ءتۇسىرۋدى قولعا الدى. بۇل تۋىندىنى سوعىس جىلدارىندا قازاقستانعا كەلگەن، سول كەزدەگى وداققا تانىمال رەجيسسەرلەر – گريگوري روشال مەن ەفيم ارون ءتۇسىردى. ستسەناريىن مۇحتار اۋەزوۆ جازدى.
فيلمدە باستى كەيىپكەردى تانىمال اكتەر قاليبەك قۋانىشباەۆ سومداسا، باسقا رولدەردى قاپان بادىروۆ، سەركە قوجامقۇلوۆ، ەلۋباي ومىرزاقوۆ، شاكەن ايمانوۆ، جاعدا وگىزباەۆ سەكىلدى ونەر مايتالماندارى وينادى. سونداي-اق، بەلگىلى اكتريسا ءامينا ومىرزاقوۆانىڭ ەكرانداعى جولى وسى كينودان باستالدى. ول اجار بەينەسىن سومدادى. ءبىر جاعىنان، وسىنداي ۇلتتىق تەاتر جانە كينو ونەرىنىڭ ءسۇت بەتىنە شىعار قايماقتارى توپتاسقان قۇرام ءفيلمنىڭ ساپالى شىعۋىنا ۇلكەن اسەر ەتكەن دە شىعار.
وسى تۋىندى تۋرالى بەلگىلى قوعام قايراتكەرى، پۋبليتسيست كامال سمايىلوۆ ارنايى ماقالا دا جازدى.
«بۇل فيلم مۇحتار اۋەزوۆتىڭ سول كەزدە جازىپ جۇرگەن اباي جونىندەگى ەپوپەيانىڭ ءبىر ۇزىگى، ءبىر كورىنىسى سەكىلدى. وعان ۇلى اقىننىڭ بەينەسى تولىق كورىنبەيدى دەپ كىنا ارتۋعا بولمايدى. ول ءبىر فيلمگە اۋىر جۇك. بىراق اباي ءومىرىنىڭ باستى وقيعالارى مەن باعىتتارىن كورسەتە العان. ابايدىڭ ويشىلدىعىن، اقىندىعىن، حالىق قامقورى ەكەندىگىن، وزات ويلى ادامدارمەن جاقىندىعىن، جاڭاشا جاستارمەن بىرگە ەكەنىن سۋرەتتەگەن»، دەپ جازادى «اباي اندەرى اتتى ماقالاسىندا پۋبليتسيست كامال سمايىلوۆ.
ايتا كەتەيىك، ءفيلمنىڭ پرەمەراسى 1946 جىلى ماسكەۋدە وتكەن.
«اباي» دەيدى – قۇنانبايدى مەڭزەيدى
ارادا تابانى كۇرەكتەي جارتى عاسىردان سوڭ اقىننىڭ 150 جىلدىعىنا وراي 1995 جىلى ارداق امىرقۇلوۆتىڭ ەكى بولىمنەن ءتۇراتىن، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسى جەلىسىمەن جازىلعان ستسەناري بويىنشا «اباي» اتتى كوركەم ءفيلمى ومىرگە كەلدى.
فيلمگە اقىننىن جاستىق شاعى، مەدرەسەدە وقىپ جۇرگەن كەزەڭدەرى، العاشقى ولەڭ-جىرلارى مەن ومىرگە قالىپتاسا باستاعان ازاماتتىق كوزقاراسى ارقاۋ بولعان. سۋرەتكەردىڭ شەبەر قالامىنان شىققان اباي بەينەسى، ونىڭ ءومىر سۇرگەن ورتاسى، الەۋمەتتىك مايداندا قالىپتاسۋ ەرەكشەلىكتەرى، جاستىق شاققا جاراسىمدى ءۇمىت-ارماندارى، كۇيىنىش-ءسۇيىنىش سىندى قاسيەتتەردەن جيناقتالعان ۇلى اقىن تۇلعاسى ادەبي نۇسقادان ەكران زاڭدىلىعىنا سۇيەنە وتىرىپ، مۇلدەم جاڭا قىرىنان كورىنەدى. فيلم وقيعاسى تاريحي شىعارما جەلىسىمەن وربىتىلگەندىكتەن دە، جالپى كوركەمدىك جيناقتاۋدىڭ ورتاق زاڭدىلىقتارىنان دا الشاقتامايدى.
«اباي» ءفيلمىنىڭ سيۋجەتى ەڭ الدىمەن قۇنانباي – اباي توڭىرەگىندە وربيدى. فيلم اۆتورلارى رومانداعى وقيعا سۋرەتتەمەلەرىن ەكرانعا كوشىرۋدە ەكى كەيىپكەر اراسىندا تەڭ قاشىقتىقتا ۇستايدى. فيلمدەگى كۇمبەزدى عيماراتتار، قازاق ءۇي جيھازدارى، اكتەرلەردىڭ كيىم كيىستەرىندەگى ۇلتتىق، ەرەكشەلىكتەر ءبىرشاما ۇندەستىك تاپقان.
ابايدىڭ ءرولىن سومداعان باس كەيىپكەر - عابيدەن تۇراقباەۆ. ول ءوز ءرولىن جاقسى الىپ شىققان. دەگەنمەن، كينوسىنشىلاردىڭ پىكىرىنشە، اكتەردىڭ ءتۇر الپەتى باس كەيىپكەر ابايدىڭ بەينەسىنە ۇقساماعان. فيلمدەگى قاتەلىك - ول اباي بەينەسى ەمەس، كوبىنەسە اكەسى قۇنانباي بەينەسىنىڭ باسىمدىعى. فيلم تاقىرىبى «اباي» بولعانىمەن، اباي بەينەسى اكەسى قۇنانبايدىڭ كولەڭكەسىنەن شىعا الماي قالعان كورىنەدى.
«قۇنانبايعا» كەلگەن كەزەك
اباي قۇنانباەۆ تۋرالى فيلمدەر توپتاماسىندا ابايدىڭ اكەسى قۇنانباي وسكەنبايۇلىنىڭ تاعدىرى تۋرالى باياندايتىن 2015 جىلى تۇسىرىلگەن «قۇنانباي» ءفيلمى دە بار.
"قۇنانباي" ءفيلمى – اتاقتى دالا كەمەڭگەرى، قارادان شىعىپ حان اتانعان ۇلى ابايدىڭ اكەسى – قۇنانباي وسكەنبايۇلىنىڭ ونەگەلى ءومىرىنىڭ ءبىر كەزەڭىن قامتيدى. كارتينانىڭ رەجيسسەرى قازاقستاننىڭ حالىق ءارتيسى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى، قازاق مادەنيەتىنىڭ كورنەكتى قايراتكەرى، ونەر ارداگەرى دوسحان جولجاقسىنوۆ. باستى ءرولدى دە رەجيسسەردىڭ ءوزى سومدايدى.
ايتا كەتۋ كەرەك، 2016 جىلى ءفيلمدى تۇسىرۋگە ات سالىسقان شىعارماشىلىق ۋفا قالاسىندا وتكەن "كۇمىس اقبوزات" اتتى ءىىى حالىقارالىق ۇلتتىق جانە ەتنيكالىق كينوفەستيۆالىندە ءامىر ابدىرازاقوۆ اتىنداعى "ۇلتتىق رۋح" جۇلدەسىمەن ماراپاتتالدى. سونداي-اق، سول جىلى شىعارماشىلىق توپ ادەبيەت پەن ونەر سالاسىندا مەملەكەتتىك سىيلىققا يە بولدى.
«اباي» تەلەحيكاياسى
2020 جىلى اباي قۇنانبايۇلىنىڭ 175 جىلدىعىنا وراي تەلەارنالار جارىسا فيلم ءتۇسىرىپ، اقىننىڭ شىعارماشىلىعىنا ارنالعان بەينەروليكتەر كورسەتە بەستادى.
سولاردىڭ ءبىرى – «Qazaqstan» كورپوراتسياسىنىڭ التى سەريادان تۇراتىن ءتول تۋىندىسى «اباي» تەلەحيكاياسى.
تەلەحيكايا ابايدىڭ كەمەلىنە كەلگەن كەزى مەن بالالىق شاعىنان سىر شەرتەدى. التى ءبولىمدى تۋىندىدا سول كەزەڭدەگى تاريحي شىندىق، قوعامدىق-ساياسي جاعداي، ابايدىڭ بولىس بولعان شاعىنداعى قازاق ومىرىندە ورىن العان تاريحي وقيعالار كوركەمدىك سيپاتپەن كورىنىس تابادى.
اتالعان سەريالدىڭ كوركەمدىك كەڭەسشىسى بەلگىلى جازۋشى دۋلات يسابەكوۆ بولدى. ونىڭ ايتۋىنشا، تەلەفيلم ءبىر ۇلكەن قۇبىلىس بولعان.
ءفيلمنىڭ قويۋشى-رەجيسسەرى – مۇرات بيدوسوۆ، ستسەناري اۆتورى – سەرجان زاكەرۇلى، باس رەداكتور قاينار ولجاي بولدى.
“اباي جولى” تەلەسەريالى
ءدال سول جىلى، اباي قۇنانبايۇلىنىڭ 175 جىلدىعى قارساڭىندا «حابار» اگەنتتىگى دە تاريحي دراما جانرىندا تۇسىرگەن «اباي جولى» سەريالىن جارىققا شىعاردى.
تەلەحيكايادا ابايدىڭ تارتىسقا تولى ءومىرى قاتار كورسەتىلەدى. بىردە جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ، بىردە ونىڭ كەيىپكەرى ابايدىڭ ومىرىنە قاتار الماسا وتىرىپ، ەكى سۋرەتكەردىڭ دا ەرەن تۇلعالارى اشىلادى.
تەلەحيكايانىڭ ەرەكشەلىگى — تاراۋلاردان تۇرۋى. سيۋجەتتىك جەلى ءۇش كەزەڭدە ءوتىپ جاتقان وقيعالاردى قاتار بايانداۋ ارقىلى ءوربيدى. «اباي جولىنىڭ» جازىلۋ ءساتى، ياعني، وسى شاق، اباي تۋرالى مالىمەت جيناۋ كەزەڭى، وتكەن شاق جانە اباي زامانى، كىتاپتاعى نەمەسە مالىمەت بەرۋشىلەردىڭ ەستەلىگى ارقىلى بەرىلەتىن «فلەشبەكتەر» تىزبەگىنەن تۇرادى.
اباي تۋرالى دەرەكتى فيلمدەر
اباي تۋرالى كوركەم فيلمدەردى شولىپ وتتىك، ەندى دەرەك پەن دايەككە، شىنايى ومىرگە نەگىزدەلگەن دەرەكتى فيلمدەر توپتاماسىن ۇسىنامىز.
«اباي. ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى»
اباي قۇنانبايۇلى تۋرالى العاشقى دەرەكتى ءفيلمدى 1983 جىلى «قازاقفيلم» كينوستۋدياسى ءتۇسىردى. ول «اباي. ءومىرى مەن تۆورچەستۆوسى” اتالادى.
اتالعان دەرەكتى ءفيلمنىڭ ستسەناريىن جازعان - ب. قاناپيانوۆ، رەجيسسەر - ت. ارعىنشيەۆ. ديكتور تەكسىن جازعان - س. سانباەۆ.
فيلم اباي شىعارماشىلىعى مەن ءومىرىنىڭ باستى بەلەستەرىن قامتيدى. مي قايناتقان جازعى دالا، سىقىرلاعان قىس ايازىنان مامىراجاي كوكتەمگە دەيىنگى تابيعات سۋرەتتەرى - عاسىرلار بويى قازاقتىڭ ساناسىنا سىڭگەن قۇلدىق سەزىم مەن پاتشا وكىمەتىنىڭ وتارلاۋ ساياساتى قالىپتاستىرعان دالا حالقىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى، جەرگىلىكتى بولىستار مەن بيلەرگە كىرىپتارلىق سەزىمى سۋرەتتەلەتىن ابايدىڭ ليريكالىق ولەڭدەرى ارقىلى اقىننىڭ پوەتيكالىق بەينەسى كورسەتىلگەن.
ابايدىڭ «قالىڭ ەلىم، قازاعىم، قايران جۇرتىم» ولەڭى كادر سىرتىنان ەستىلىپ تۇرادى. ءسويتىپ، ەركىندىك پەن تاۋەلسىزدىكتى اڭساعانى ءۇشىن پاتشا وكىمەتى مەن دالا جۋاندارى ىزىنە تۇسكەن اباي تۇلعاسىنىڭ قايعىلى ساتتەرى ءاربىر كورىنىستە قوسارلانا بايقالىپ وتىرادى. كومپوزيتسيالىق تۇرعىدان فيلم جىل مەزگىلدەرىنە قۇرىلعانى كورىنەدى.
«انىق اباي»
ابايدىڭ شاكىرتتەرى جانە اقىن اۋلەتى. ولار جايلى ايتىلىپ كەلگەن دەرەكتەردىڭ قايسىسى انىق اقيقات؟ بۇل تۋرالى «انىق اباي» دەرەكتى فيلمىنەن كورە الاسىز.
اباي ءومىرى، تۋىستارى، شاكىرتتەرى ابايدىڭ كوزىن كورگەن ادامداردى كورگەن اقساقالداردىڭ ايتۋىمەن باياندالادى. ولاردىڭ ءبارى ماماندار، اباي مۇراجايى مەن ابايتانۋ سالاسىندا بەلگىلى تۇلعالار. ولارعا جەتكەن شىندىق قانداي، بۇل شىندىق سوۆەت كەزىندە نەگە بۇرمالاندى – فيلم وسى جايلاردان سىر تارتادى.
2004 جىلى "قازاقستان" ۇلتتىق تەلەرناسىندا جارىققا شىققان 15 ءبولىمدى دەرەكتى فيلمدە اباي اينالاسىنىڭ اقيقاتى باياندالادى. بۇل ءفيلمنىڭ اۆتورى – قاسىم امانجول.
https://rutube.ru/video/9463bf7053c4e2f44a5fb48268e8179f/?r=wd
«اباي قۇنانباەۆ»
2012 جىلى «Qazaqstan» ۇلتتىق تەلەارناسىنىڭ تاپسىرىسى بويىنشا «قازىعۇرت» كينوستۋدياسىندا تۇسىرىلگەن «اباي قۇنانباەۆ» دەرەكتى ءفيلمى كورەرمەنگە ۇسىنىلدى.
بەس بولىمنەن تۇراتىن فيلم ابايدىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنا ارنالعان. اقىنىڭ تۋعان جەرى، وسكەن ورتاسى مەن شىعارماشىلىق جولى جايىندا تۇسىرىلگەن دەرەكتەر كورسەتىلەدى.
«قازاقستان» ۇلتتىق ارناسى تاپسىرىس بەرۋشى رەتىندە ەلىمىزدە العاشقى دەرەكتى درامانى ءتۇسىرۋدى بەلگىلى اكتەر، بەرتىندە كوپشىلىك نازارىنا «حانتالاپاي»، «نەسيەگە ماحاببات» فيلمدەرىن ۇسىنعان رەجيسسەر ءسابيت ابدىحالىقوۆقا تاپسىرىپتى. ال ستسەناريىن بەلگىلى ونەرتانۋشى ەرلان تولەۋتاي جازدى.
كەمەڭگەر تۇلعانىڭ سوم بەينەسىن بەلگىلى اكتەر جالعاس تولعانباي بەينەلەيدى. ال عاشىعىنان ايىرىلىپ، اكە ءسوزىن اياق استى قىلماعان بوزبالا شاعىن ايبەك مولدابەكوۆ شىنايى كورسەتە ءبىلدى. ابايدىڭ اكەسى قۇنانباي ءرولىن باۋىرجان قاپتاعاەۆ ويناسا، اناسى زەرەنىڭ بەينەسىن مايرا سماعۇلوۆا سومدادى. درامادا اباي جايلى تۇرسىن جۇرتباي، مۇرات اۋەزوۆ، تالاسبەك اسەمقۇلوۆ، ديحان قامزابەكۇلى سياقتى ابايتانۋشى عالىمدار وي وربىتەدى. ال فيلمدە شىرقالاتىن حاكىم ابايدىڭ «سەگىز اياق» ءانىن ءتۇپ نۇسقادا ءانشى التىناي جوراباەۆا ورىندادى.
الىپ تۇلعانىڭ عۇمىرىن بەينەلەيتىن دەرەكتى دراما سەمەي، استانا مەن الماتى قالالارىندا ءتۇسىرىلدى. تۋىندىنى جارىققا شىعارۋ ءۇشىن سەگىز اي ۋاقىت كەتكەن. دەرەكتى درامادا دانىشپان ءيبراھيمنىڭ دۇنيەگە كەلگەننەن باستاپ، اقتىق ساپارعا اتتانعان كۇندەرىنە دەيىنگى ۇلگىلى عۇمىرى، شىعارماشىلىعى، وي-تانىمى، بولمىس-ءبىتىمى بەينەلەنەدى.
