قازاقستاندا 19 قالا سەيسميكالىق ايماقتا ورنالاسقان. ونىڭ ىشىندە ەلىمىزدەگى ەكى ميلليوننان استام تۇرعىنى بار الماتى قالاسى دا بار. اتالمىش قالادا سەيسميكالىق توتەنشە جاعدايلار ءجيى بولىپ تۇرادى. حالىق قانشالىقتى ۇيرەنگەن بولسا دا، ءار توتەنشە جاعداي بولعان سايىن دۇربەلەڭگە سالىنادى. وسىنداي ساتتەردە توتەنشە جاعداي قىزمەتكەرلەرى دەرەۋ ارەكەت ەتۋلەرى ءتيىس. ال ولاردىڭ قۇزىرەتىنە نە كىرەدى؟ وسى تۋرالى ماتەريالىمىزدا تارقاتاتىن بولامىز.
تابيعي اپاتتار، توتەنشە جاعدايلار كەز كەلگەن ساتتە ورىن الۋى مۇمكىن. وسىنداي كەزدە الەمدەگى قۇتقارۋشىلاردىڭ ءرولى ماڭىزدى بولا تۇسەدى. ولار ادام ءومىرى مەن مۇلكىن قورعاپ، قاۋىپپەن كۇرەسۋدە الدىڭعى شەپتە ءبىرىنشى تۇراتىن ماماندار. قۇتقارۋشىلاردىڭ مىندەتتەرى ناقتى جاعدايعا بايلانىستى وزگەرەدى، بىراق ولاردىڭ نەگىزگى ماقساتى ارقاشان وزگەرىسسىز قالادى. بۇل - حالىقتى قۇتقارۋ جانە قورعاۋ.
توتەنشە جاعداي قىزمەتكەرلەرىنىڭ قۇزىرەتىنە نە كىرەدى؟
1. جىلدام ارەكەت ەتۋ جانە جاعدايدى باعالاۋ:
قۇتقارۋشىلار توتەنشە جاعدايلارعا جىلدام ارەكەت ەتۋگە ۇيرەتىلگەن. ولار اپاتتىڭ اۋقىمىن باعالايدى، تاۋەكەلدەردى ساراپتايدى جانە زارداپ شەككەندەردىڭ دە، ولاردىڭ ەكيپاجدارىنىڭ دا قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن شارالار قولدانادى.
2. ەۆاكۋاتسيا جانە قۇتقارۋ:
قۇتقارۋشىلاردىڭ نەگىزگى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى زارداپ شەككەندەردى قۇتقارۋ جانە قاۋىپتى ايماقتان كوشىرۋ بولىپ تابىلادى. بۇل ۇيىندىلەردەن ادامداردى بوساتۋدى، سۋ باسقان اۋماقتاردان ەۆاكۋاتسيانى ۇيىمداستىرۋدى نەمەسە جانىپ جاتقان عيماراتتاردان ادامداردى شىعارۋدى قامتۋى مۇمكىن.
3. العاشقى كومەك:
قۇتقارۋشىلار مەديتسينالىق كومەك كەلگەنشە زارداپ شەككەندەرگە العاشقى كومەك كورسەتەدى. ولار قان كەتۋدى، كۇيىكتەردى، سىنىقتاردى جانە باسقا دا جاراقاتتاردى توقتاتۋعا كومەكتەسەدى.
4. ءورت ءسوندىرۋ جانە تەحنيكالىق قۇتقارۋ:
ءورت بولعان جاعدايدا قۇتقارۋشىلار جالىندى ءسوندىرۋ جانە ءورتتىڭ تارالۋىن بولدىرماۋ ءۇشىن وزدەرىنىڭ داعدىلارى مەن قۇرالدارىن پايدالانادى. ولار سونداي-اق قامالىپ قالعان نەمەسە قيراندىلار استىندا قالعان ادامداردى بوساتۋ ءۇشىن ارنايى جابدىقتى پايدالانا وتىرىپ، تەحنيكالىق قۇتقارۋ جۇمىستارىن ورىندايدى.
5. ىزدەۋ جانە قۇتقارۋ:
قۇتقارۋشىلار تاۋدا، ورماندا نەمەسە باسقا دا توتەنشە جاعدايلاردا جوعالعان ادامداردى ىزدەيدى. ولار ءىز-ءتۇزسىز جوعالعان ادامداردى تابۋ جانە قۇتقارۋ ءۇشىن ناۆيگاتسيالىق جابدىقتى، يتتەردى جانە باسقا دا قۇرالداردى پايدالانادى.
6. پسيحولوگيالىق قولداۋ:
توتەنشە جاعدايلاردا قۇتقارۋشىلار زارداپ شەككەندەردىڭ فيزيكالىق دەنساۋلىعىنا قامقورلىق جاساپ قانا قويمايدى، سونىمەن قاتار پسيحولوگيالىق قولداۋ كورسەتەدى. ولار امان قالعاندارمەن سويلەسىپ جانە سترەسس پەن جاراقاتتى جەڭۋگە جايلىلىق پەن كومەك كورسەتە الادى.
7. وقىتۋ جانە الدىن الۋ:
قۇتقارۋشىلار حالىقتى قاۋىپسىزدىك شارالارىنا جانە توتەنشە جاعدايلاردىڭ الدىن الۋعا ۇيرەتۋگە بەلسەندى قاتىسادى. ولار قوعامدى ىقتيمال قاۋىپتەر مەن ولاردىڭ الدىن الۋ جولدارى تۋرالى حاباردار ەتۋ ءۇشىن ترەنينگتەر، سەمينارلار جانە ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزەدى.
جەر سىلكىنىسى جايلى قانداي دەرەكتەر بەلگىلى؟
ەلىمىزدە سوڭعى بەس جىلدا 66 سەيسميكالىق جاعداي تىركەلگەن.
«جالپى ەل اۋماعىنىڭ 42,9 پايىزىندا قۋاتى 9 باللعا جەتەتىن ءزىلزالا ورىن الۋى مۇمكىن. جاعرافيالىق ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي ولاردىڭ وزىندىك بەيىمدىلىكتەرىن انىقتاۋعا بولادى. اسەم تاۋلار جەر سىلكىنسە الاپات كۇشكە اينالادى. تاۋلى ايماقتاردا كۇندەلىكتى 20-30 مارتە ءالسىز جەر سىلكىنىستەرى تەكسەرىلەدى. كۇشتى جەر سىلكىنىسىن الدىن الا ەسكەرتۋ جۇيەسى جۇزەگە اسىرىلعان. الايدا ارنايى قۇرىلعىلار جويقىن اپات ورىن العان جاعدايدا 40 سەكۋند بۇرىن عانا ەسكەرتە الادى»، - دەيدى تەحنوگەندىك سەيسميكالىق جاعدايلاردىڭ زەرتحانا مەڭگەرۋشىسى شولپان قۇلبەكوۆا.
سەيسمولوگتاردىڭ ايتۋىنشا، ۇلكەن اپاتتى ءزىلزالانىڭ باسقا ايماقتاردا ورىن الۋ قاۋپى تومەن. دەگەنمەن دە از بالدىق جەر سىلكىنىستەرى بايقالۋى مۇمكىن. مىسالى، شىمكەنت قالاسى مەن تۇركىستان وبلىسىنىڭ اۋداندارىندا 2-3 بالدىق، ال سارىاعاش اۋدانىندا 3-4 باللدان اسپايدى.
«ەڭ قاۋىپتى سەيسمو ايماقتا الماتى قالاسى ورنالاسقانى بارىنە ءمالىم. ودان باسقا وڭتۇستىك شىعىس جانە شىعىس قازاقستان ايماقتارىندا جەر سىلكىنىسى بولۋى مۇمكىن. سەبەبى تيان-شان تاۋىنان باستاپ التاي تاۋلارى ءبىر تاۋ جۇيەسى بويىنشا شوعىرلانعان. وڭتۇستىكتەگى تيان-شان تاۋلارى جەرورتا تەڭىزى-گيمالاي بەلدەۋىنە ىرگەلەسە ورنالاسقان. مۇندا جەر سىلكىنۋ كۇشى 9-10 بالعا دەيىن جەتۋ مۇمكىندىگى جوعارى»، - دەدى گەوگراف تاسقىن ايدارحانوۆ.
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
