Ádebıet degen alyp álemniń qaıratkerleri az emes. Esimi elden bólek sondaılyq daryndy tulǵalarymyzdyń biri de biregeıi - Ábilfaıyz Ydyrysov. Ulttyq rýhanııat, til men ádebıet, jýrnalıstıka men pedagogıka salalarynda ózindik iz qaldyrǵan azamat esimi atalǵanda, onyń eńbekterin eske almaý – ádiletsizdik. Ol qazaq jýrnalıstıkasynyń damýyna ólsheýsiz úles qosyp, qalamynyń qýatymen eliniń eńsesin tikteýge qyzmet etti.
Ábilfaıyz Ydyrysuly 1930 jyly 23 aqpanda Qostanaı oblysynyń Amangeldi aýdanyndaǵy Egindisaı aýylynda týǵan. Jazýshy, jýrnalıst, pedagog, tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty. Ol 800-den astam pýblııstıkalyq maqalalar, ocherkter, oqýlyqtar, «Qazaq jýrnalıstıkasynyń tarıhy», «Ocherk jýrnalıstıka janry retinde», «Baspa ónimderin ásemdeý», taǵy basqa da pánder boıynsha ádistemelik quraldar daıyndaǵan ustaz. Ábilfaıyz Ydyrysov qazaq oqyrmandaryna «Tańsholpan» derekti romanynyń avtory retinde de keńinen tanymal jazýshy.
Eńbek jolyn jastar gazetterinen bastap, búkil elge, aldymen, pýblııst-jýrnalıst retinde tanymal bolǵan Ábekeń búgin respýblıka jýrnalısteriniń belgili ustazyna aınalyp otyr. Qazaq jýrnalıstıkasynyń kúrdeli problemalaryn sheshýge qatysqan, onyń teorııalyq negizin jasaǵan mamandardyń biri. Ol ómiriniń jarty ǵasyr ýaqytyn jýrnalıstıka, ádebıet maıdanyna arnady. Onyń qyryq jylynda ustazdyqpen aınalysty. Kóptegen syılyqtardyń laýreaty, konkýrstardyń júldegeri boldy. Onǵa tarta povest, novella, romandardyń, basqa da kórkem týyndylardyń avtory. Jýrnalıst-ustaz retinde Ábilfaıyz Ydyrysov attary áıgili Qalıjan Bekhojın, Taýman Amandosov, Temirbek Qojakeev, Sherıazdan Eleýkenov syndy tulǵalarmen qatar qoıatyn maıtalman maman edi.
Iá, aryny asqaq, armany bıik azamat eńbek etýden qashyp, talaptanýdan taısaqtaǵan joq, kóp oqydy, oqyǵanymen bólisip, oqýlyqtar jazdy, irgeli basylymdarda irilik tanytyp, ǵylym men bilimdi nasıhattady, muqym elge mańyzdy aqparat taratyp, tirshiligin tilshilikke arnady. Irilerge ilesip, kemeńgerlermen kósheles, kóregendilermen keseles boldy. Onyń aıǵaǵy – 21 ǵasyr qaımaǵy Áýezovke degen ińkárlik.
Ábekeńniń «Áýezovke ińkárlik» (Atamura, 1997 j.) kitabyn alyńyz. Áýezov álemi desip júremiz. Óıtkeni, onyń ózindik álemi bar. Árkimniń óz Áýezovi bar. Ol álemniń Áýezovi! Ǵajap bolmysty Áýezov áýlıeligi! Sondyqtan áýezovtaný – tereń ilim, mıras. Keńes kezinde Áýezov astarlap aıtqan keıbir boljamdar keıin dál keldi.
Kitapta negizinde uly oıshyldyń dáris alǵan shákirtterine aıtqan sol áýlıelikteri áńgimelenedi.
Áýezov – 37 jylǵy qurbandar týraly «Olar áli-aq ortamyzǵa oralady» degen eken. Olar aqtaldy. «Qazaqtyń kim ekenin áli-aq tanysasyńdar» – degen eken, mine, egemen el boldyq. «Azattyqqa attanysty jastarymyz bastaıdy» degen ol. 86-nyń jeltoqsanynda qazaq jastary naq solaı jasady. Uly dana Aıtmatov jaıly «Ol áli-aq Adamzattyq bolady», dep boljaǵan. Ol da dál keldi.
Qysqasy, Ábekeń óziniń «Áýezovke ińkárlik» atty novellalar jınaǵynda uly klassıgimizdiń sondaı áýlıelik boljamdar aıtqan sáýegeılik sátterin oqıǵalyq jelilermen kelisti beıneleý arqyly onyń qaıtalanbas abyzdyq tulǵasyn somdaǵan. Tipti jazýshy óz oı tolǵaýynda « Maǵan Áýezovtyń dáristeri kóp kómektesti. Men ol kisini pir tutamyn. Eń birinshi, sol kisi meniń túsime kirip, aıan berdi: « Ábilfaıyz, jaz!», - dedi » dep syr shertedi. Keıinnen ózi de aǵa tálimger jolyn jalǵap, qazaqtyń qabyrǵaly qalamgeri atandy. Basylymdarda bas redaktor qyzmetin atqaryp, bilgenimen bólispekke bekindi. Tilshi bolmaqtyń tirshiligin tyńdap, talaptyǵa tramplın boldy.
Qalamgerdiń «Syr men shyndyq» atty shyǵarmalar jınaǵyna (Almaty, «Atamura», 2000 j.) engen «Ulttyq rýh, ulttyq namyspen asqaqtaıyq!» degen taqyryppen berilgen tolǵaýyn atamasqa bolmas. Bul týyndyda ómir shyndyǵy, qazirgi zaman tynysy ay da bolsa aqıqatty týra da sóz bolady. Jınaqqa engen ár materıal men qazaqpyn degen pendeni eriksiz oılandyrady, teńseltip tebirentedi. Óıtkeni, olarda ultymyzdyń taǵdyryna qatysty kókeıkesti máseleler kóterilgen. Avtor: «Nege olaı?!» «Nege bulaı?!» «Nege?!» «Ar qaıda, namys qaıda?!» - dep tolǵanady.
Ondaı tolǵanýdyń syry men shyndyǵy til, dil, din, jer satý, ar, namys, halyq taǵdyry, qaltaly qazaqtar, kelimsekterdiń basynýy beıqam qonaqjaılylyq, qazyna-baılyǵymyzdyń talapaıǵa túsýi, bala satý, ata-anadan bezý, tyń kóterý tragedııasy, túrli bombalar jarylystar zardaptary jaıy. Ulttyq rýhpen, ulttyq namystyń, ulttyq ıdeıanyń keńistik mánisi. Birikken sybaılastyq pen jemqorlyqtyń zardaby. Halyqty jaýlaǵan túrli kesapat, derttermen kúres máselesi, Qazaq aýylyn tyǵyryqtan shyǵarý problemalary.
Avtor atalǵan pýblııstıkalyq týyndylar jınaǵynda «dos jylatyp aıtady» prınıpin ustanyp, álgi sanalǵandardyń bárin ashyna alǵa jaıady. Ulttyq namys nege kemis, ulttyq rýh nege tómen? «Qashan oıanasyn, qazaq?!» dep jan-aıqaıyn syrtqa shyǵarady.
Taǵdyrynda talaıdy kórgen ustaz 1953–1965 jyldar aralyǵynda “Qazaqstan pıoneri” (qazirgi “Ulan”) gazeti redakııasynda ádebı qyzmetker, bólim meńgerýshisi, jaýapty hatshy, redaktordyń orynbasary, “Lenınshil jas” (qazirgi “Jas alash”) gazetinde bólim meńgerýshisi, jaýapty hatshy syndy qyzmetterdi atqaryp, ary qaraıǵy ǵumyryn ǵylym men bilim berýge arnaıdy.
Ábilfaıyz Ydyrysovtyń qazaq baspasóziniń zertteýshisi retinde jazǵan eńbekteri de bir tóbe. Máselen, «Adamzat mádenıetiniń órkeni», «Qaraqaılyny bılegen qazaqtar», «Qazaqtyń attary beımálim patshalary, baspagerleri», «Skun kasak-kósem qazaq», «Tereń tarıhtyń óshpes izi», «Ahań men «Qazaq» gazeti jaıly aqıqat» atty súbeli eńbekteri – joǵaryda aıtqan sózimizdiń aıǵaǵy. Ǵalym bul oqýlyqtarǵa engen zertteý eńbekterinde qazaq basylymdarynyń tarıhy men jýrnalısteriniń ádebı hám pýblııstıkalyq muralaryn tereń taldap, tarazylap, ǵylymı baǵasyn berip, tasqa basty. Sondaı-aq sol kezdegi qazaq baspasóziniń kókeıkesti máselelerin qozǵap, gazet janrlary týraly keńinen túsinik beredi. Bul eńbekter – jas jýrnalıster men izdenýshiler úshin taptyrmaıtyn oqý quraly, ulttyq jýrnalıstıkanyń shejiresin shertetin qundy qazyna, Ábilfaıyzdyń qoltańbasy!
Ábekeń — Altaı erlik pen qaırat ıesi, qaısar kisi. Ol ómirge qushtar. Qıyndyqty jeńe bilgen adam! Sol jaq aıaq-qoly jansyz qalǵanda da saý qolymen jazýmen aınalysty. Sóz basynda aıtqandaı qanshama qundy shyǵarmalardy dúnıege ákeldi. Maqsatty ómir súrý úshin baryn saldy. Ójettigimen janpıda áreket-kúresimen ol Karchagın, Ostrovskıı jáne ózimizdiń Zeınolla Shúkirovtyń qaısar erlikterin qaıtalady. Aýyr dertke ushyraǵanda, jarty denesi jansyzdanyp jatqanda da aılap-jyldap, kúni-túni jazýmen ótti. Jas ulǵaıǵan shaqta qolǵa qalam alyp, kórkem prozaǵa kirisý ekiniń biriniń júregi daýalamaıtyn is. Ondaı júrekti qalamger tek qazaqta emes, álem ádebıetinde de saýsaqpen sanarlyq. Alpystan asqan jazýshynyń kórkem shyǵarma jazýǵa otyryp, kúsh-qaıratyn sarp etip jazǵan tom-tom eńbekteriniń san myń shákirtter janyna san ǵasyr shyraq jaǵary anyq
Ábilfaıyz Ydyrysovtyń ǵumyry – shyndyq pen ádildik jolynda sarp etilgen sanaly ǵumyr. Onyń azamattyq ustanymy, ultqa degen janashyrlyǵy talaı jasqa úlgi boldy. Ǵumyryn qazaq baspasózine arnaǵan ol jýrnalıstıkanyń ǵana emes, qazaq sóziniń shyraqshysy. Onyń jazǵan ár eńbegi, kótergen ár taqyryby – bolashaq urpaq úshin qaldyrylǵan baǵa jetpes mura. Qalamy júrdek, oıy tereń azamattyń árbir sózi – ulttyq sananyń shamshyraǵy.
Ábilfaıyz Ydyrysov pýblııstıkasy men tól týyndylary qazaq ádebıeti men jýrnalıstıkasynda ózindik qoltańbasyn qaldyrdy. Ol óz isine jaı tilmashtyq retinde qaraǵan joq, árbir týyndyǵa ulttyq reńk berip, tól shyǵarmamyzdaı sińire bildi. Onyń shyǵarmashylyq sheberligi – óz isin erkin ıgerip, ony qazaqy boıaýmen árleı bilýinde. Ábilfaıyz janyna úńilseńiz, odan ultshyldyqty emes ultjandylyqty ańǵarasyz. Asyp-tasqan astamshylyq pen daýryqpa popýlızmnen ada. Iá, ol óz ultyn, óz ólkesin, halqyn janyndaı jaqsy kórip, paıda ákelýdi kózdedi. Desekte, «óz ultyn, halqyn súıgen adam, ózgeni de ózindeı qurmet tutýy shart» - dep uǵyndy.
Ulttyq jýrnalıstıkanyń damýyna ólsheýsiz eńbek sińirgen qaıratkerdiń murasyn dáripteý – bizge artylǵan amanat. Ult úshin qalam terbegen qalamgerdiń eńbegi ózi súıgen eli, ózin súıgen halqy barda máńgi jasaı bermek!
Igerdi Aqtolqyn
Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-dyń jýrnalıstıka fakýltetiniń 2-kýrs stýdenti
Ǵylymı jetekshi: f.ǵ.k., doent Ǵ. Maıkotova
