Ortalyq Azııanyń sýǵa muqtaj, turǵyn sany kóp eliniń biri Ózbekstanda aýadan aýyz sý óndiretin jańa tehnıka synaqtan ótti. Ystyq ta qurǵaq klımatta táýligine bir myń lıtrge deıin sý óndiretin qural energoresýrstardy az shyǵyndaıdy. Joba basshysy onyń sheteldik nusqalardan tıimi jaqtaryn aıtady.
«Naýaı» erkin ekonomıkalyq aımaǵynda (EEA) ystyq-qurǵaq klımat jaǵdaıynda aýadan aýyz sý alýǵa arnalǵan álemdegi alǵashqy qondyrǵynyń synaqtary sátti aıaqtaldy.
Ózbekstandaǵy kúrdeli synaqtardan ótken qondyrǵyny reseılik Aquagenica kompanııasy jasap shyǵarǵan. Qurylǵy táýligine 1000 lıtr sý óndirýge qabiletti. Onyń artyqshylyǵy retinde kún men jeldi paıdalanýǵa múmkindik beretin tómen energııa tutynýyn aıtýǵa bolady. «Navoı» EEA dırektory Habıb Abdýllaev qurylǵy týraly Fergana aqparattyq resýrsyna aıtyp bergen.
ATA JOLYN JALǴASTYRǴAN NEMERE
2019 jyldyń basynda máskeýlik Habıb Abdýllaev Ózbekstanǵa jumysqa shaqyrylyp, «Navoı» EEA basshysy bolyp taǵaıyndaldy. Kelgennen keıin birneshe aıdyń ishinde ol elde sý tapshylyǵy sııaqty sheshimi joq birneshe negizgi másele bar ekenin túsindi.
- Ózbekstan prezıdenti Shavkat Mırzıeev 2019 jyldyń mamyr aıynda Navoı oblysyn joǵary tehnologııalar men ınnovaııalar aımaǵy dep jarııalaǵannan keıin, men energııa tıimdiligi men sýdy únemdeý salasyndaǵy sheteldik ǵylymı ázirlemelerge nazar aýdara bastadym. Meni ásirese, shóleıttenýge qarsy kúres aıasyndaǵy sý taqyryby qyzyqtyrdy jáne munyń jeke sebebi de boldy. 1950 jyldardyń aıaǵynda Ózbekstan Ǵylym akademııasyn basqarǵan atam Tashkentte shóldi zertteıtin Búkilodaqtyq ǵylymı ortalyq qurýǵa tyrysty. Biraq ol mezgilsiz qaıtys bolyp, josparyna jete almady, - deıdi Abdýllaev.
Ári qaraı keleshegi zor jobalardy izdeý bastalyp, birneshe nusqa qarastyryldy. Nátıjesinde, Abdýllaev reseılik ǵalym Sergeı Dorjıev jasaǵan atmosferalyq aýadan sý alýdyń «Aýa bulaǵy» tehnologııasyna qyzyǵýshylyq tanytty. Bul ýaqytta ol Búkilreseılik mehanıkalandyrý ǵylymı-zertteý ınstıtýty (VIM) Federaldyq ǵylymı aýylsharýashylyq ınjenerııa ortalyǵynda jańartylatyn energııa kózderi zerthanasyn basqaratyn.
Abdýllaevtyń aıtýynsha, Dorjıev jasaǵan tehnologııa sheteldik analogtarmen salystyrǵanda birqatar artyqshylyqtarǵa ıe boldy. Mysaly, jabdyq salystyrmaly túrde az elektr energııasyn tutynatyndyqtan, az kólemdegi kún nemese jel qondyrǵylarymen «qýattandyrýǵa» múmkindik beredi. Sonymen qatar, ony paıdalaný ońaı jáne buzylýǵa beıim emes. Eń bastysy esepteýler sý sorý qondyrǵysynyń óte qurǵaq aýada jumys isteı alatynyn kórsetti. Bul sý tapshylyǵy bar elderdiń kópshiligi úshin óte mańyzdy.
Habıb Abdýllaevtyń aıtýynsha Dorjıevpen áreń baılanys ornatyp, ony Ortalyq Azııaǵa shaqyrǵan. Alaıda, bul ýaqytta COVID-19 pandemııasy bastalǵan edi.
- 2022 jyly biz Máskeýde kezdesip, Ózbekstan bul tehnologııany synaý úshin eń jaqsy jer dep kelistik, - dedi Abdýllaev.
Sol kezde Dorjıev jáne onyń mamandar toby ınvestormen birge Aquagenica jaýapkershiligi shekteýli seriktestigin qurdy.
- Investordy pılottyq jobany Parsy shyǵanaǵy, Afrıka nemese Úndistan elderiniń birinde emes, Ózbekstanda ornalastyrýǵa kóndirý úshin taǵy bir jarym jyl qajet boldy, - deıdi EEA basshysy.
NAÝAIDA JASALǴAN NOÝ-HAÝ
Nátıjesinde 2024 jyldyń kókteminde reseılik kompanııa Ózbekstanda jobany iske qosý týraly sheshim qabyldap, jabdyqtyń negizgi elementteri erkin ekonomıkalyq aımaqqa jiberildi. Keıbir komponentter jergilikti jerden satyp alyndy nemese óndirildi. Naýaıda kúndiz aptap ystyq bolǵandyqtan, mamandar keshke jáne túnde jumys isteýge májbúr boldy. Osylaısha shilde aıynda qurǵaq aýadan sý alatyn álemdegi alǵashqy qondyrǵy iske qosyldy.
- Nátıje biz kútkennen de asyp tústi, - deıdi Abdýllaev.
Qondyrǵynyń áýelgi ónimdiligi táýligine 850 lıtrdi qurady. Jalpy boljamdy shamasy – 1000 lıtr. Al sýdyń sapasy, Reseı men Ózbekstandaǵy úsh túrli zerthananyń zertteýleri kórsetkendeı, normalarǵa sáıkes keldi. Keıinnen jabdyqty baptap, parametrlerin zerttegen soń eseptelgen kólemge qol jetkizý múmkin bolǵan.
- Kópjyldyq zertteýlerdiń nátıjesinde biz atmosferalyq aýada 4 gr/m3 jáne odan joǵary sý quramy bar 10-70 elsıı arasyndaǵy temperatýra dıapazonynda ystyq-qurǵaq klımattyń ekstremaldy jaǵdaıynda jumys isteıtin qarapaıym mashınany jasaı aldyq. Bul rette sheteldik analogtar aýadan 8-10 gr/m3 aýa ylǵaldyǵynda jáne 25-38 °s-tan joǵary nemese olar aıtqandaı, 20-40 °s temperatýra dıapazonynda sý alady. Bizdiń qondyrǵymyz sapaly aýyz sýǵa qol jetkizý máselelerin sheshýge kómektesedi dep úmittenemiz – deıdi týyndysy týraly reseılik Aquagenica kompanııasynyń basshysy Sergeı Dorjıev.
Bul uúraldyń paıdaly bolatynyna Habıb Abdýllaev ta senedi. Onyń aıtýynsha, jańa tehnologııa shalǵaıdaǵy eldi mekenderdiń sapaly aýyz sýǵa qol jetkizý máselesin birjolata sheshedi.
- Eń aldymen, bul balalarǵa paıdaly. Óıtkeni sý sapasynyń tómendigi olardyń densaýlyǵyna zııandy áser etedi. Densaýlyq saqtaý salasyna túsetin júkteme azaıady, bul shyǵystardyń bir bóligin basqa áleýmettik qajettilikterge baǵyttaýǵa múmkindik beredi. Sonymen qatar, avtonomdy sý kózderi shóleıttenýdi toqtatýǵa, jańa ken oryndaryn ıgerýge, geologtardyń, vahtalyq jumysshylardyń, áskerılerdiń jáne basqa da kóptegen mamandardyń jumysyn jeńildetedi, - dep atap ótti Abdýllaev.
Ózbekstanda tirkelgen biregeı tehnologııanyń baǵasy týraly naqty aqparat joq. EEA dırektorynyń aıtýynsha, qazirgi ýaqytta Aquagenica kompanııasy Navoı oblysynda jabdyqty jappaı óndirýge arnalǵan shyǵyndardy esepteýde.
- Bir qýanarlyǵy – oblysymyzda mashına jasaý jáne metall óńdeý salasyndaǵy birqatar zamanaýı kásiporyndar bar. Bul tapsyrmany aıtarlyqtaı jeńildetedi. Baǵa týraly aqparat qarasha aıynyń ortasynda belgili bolýy múmkin. Qazir oqshaýlaý deńgeıi bastapqyda 50 paıyzdan asatyny anyq, - dep túsindirdi «Navoı» EEA basshysy.
Jylyna keminde aýyz sý shyǵaratyn 500 qondyrǵy jasaý josparlanyp otyr. «Naýaı» EEA aýmaǵynda 2025 jyly jappaı óndiris bastalady dep kútilýde. Abdýllaev ónimniń basym bóligi eksportqa jiberiletinin aıtty. Afrıka men Azııanyń 30 eli biregeı qondyrǵylardy satyp alýǵa qyzyǵýshylyq tanytqan.
- Alaıda, men birinshi kezekte Ózbekstandaǵy aýyz sý máselesin túpkilikti sheshýge basymdyq beriledi dep sanaımyn, - dep túıindedi Abdýllaev.
