Соңғы жылдары Қазақстанның ақпараттық кеңістігі ірі көлемдегі репутациялық шабуылдар қалыпты құбылысқа айналған, уытты ортаға айналып отыр. Тапсырыспен жасалатын кампаниялар, жасырын пиар-соғыстар және жекелеген топтардың мүддесіне жұмыс істейтін жарияланымдар жазасыз қалатын мәдениетті қалыптастырды.
Ірі компаниялар дамуға немесе ашық коммуникацияға емес, өздері туралы «жазылмауы» үшін және ақпараттық шабуылдардың алдын алу үшін қомақты бюджет бөлуге мәжбүр. Бақылаушылардың бағалауынша, «қара пиар» және одан «қорғау» қызметтерінің нарығы ондаған миллион доллармен өлшенеді – бұл қоғам мүддесіндегі журналистикаға да, баспасөз бостандығына да еш қатысы жоқ құбылыс.
Осындай жағдайда Freedom Holding Corp. бас директоры Тимур Турловтың ҚазТАГ басшылығына қатысты қылмыстық іс қозғалуы жөніндегі пікірі желтоқсан басындағы ең көп талқыланған тақырыптардың бірі болды. Алматыда журналистермен өткен соңғы кездесуде ол биыл сәуірден бері Freedom Holding туралы ҚазТАГ жариялаған материалдар «шындыққа сай келмейді» деп ашық мәлімдеп, агенттік материалдарында жекелеген субъективті пікірлер ғана емес, фактілердің бұрмалануы және оқырман мен реттеушілерге әсер етуге бағытталған манипуляциялар байқалғанын атап өтті. Оның сөзінше, ҚазТАГ «күніне 12-ге жуық материал жариялап, бейтараптықты мүлде көздемеген», ал кейбір мәтіндерде компанияның заң жүзінде даулауына болатын мәлімдемелер кездескен.
«Адамдарда бағалайтын пікір айту құқығы бар, оның ішінде теріс пікір де болуы мүмкін, – деді Турлов. – Бірақ ешкімнің шындыққа жанаспайтын фактілерді айтуға құқығы жоқ». Компания барлық құжаттық дәлелдерді жинап, тергеу органдарына тапсырғанын да атап өтті.
ҚазТАГ ісі: көптен бергі даудың болжалды нүктесі
Халықаралық ақпарат агенттігі ҚазТАГ «“Фридом Финанс” компаниясының алданып қалған салымшылары» туралы жарияланымдарынан кейін көптен бері даудың ортасында. 2025 жылғы сәуірде агенттік инвесторлардың шығындары туралы материал жариялаған болатын, алайда компания бұл ақпаратты манипуляция және қысым көрсетуге бағытталған ұйымдастырылған PR-шабуылының бөлігі деп атады.
Өз кезегінде ҚазТАГ басшылығы бұл айыптауларды жоққа шығарып, жағдайды басқа сипатқа бұруға тырысуда. Агенттік редакция материалдарды дайындау кезінде «қолданыстағы нормаларға сәйкес барлық қажетті шараларды қабылдағанын» мәлімдейді. Сонымен қатар, ҚазТАГ полицияға жасалған арыздың артында «президент әкімшілігінің жоғары лауазымды қызметкерлері тұр» деп санайды және бұл істі «Қазақстандағы алдағы сайлаулардың алдында пайда болған саяси іс» деп бағалайды.
Ал “Фридом Финанс” компаниясының адвокаты Александр Камендровский тергеуге агенттік мәлімдемелерін «тікелей жоққа шығаратын» құжаттар ұсынылғанын растады. 8 желтоқсанда ҚазТАГ бас директоры Асет Матаев пен бас редактор Амир Касенов Алматы қалалық Полиция департаментіне ҚК-тің 274-бабының 2-бөлігі бойынша көрінеу жалған ақпарат тарату ісінде күдікті ретінде жауап алуға шақырылды.
Айта кетейік, бұл бап қатаң санкциялармен қарастырылады: 3 мың АЕК-ке дейін айыппұл, 80 сағатқа дейін қоғамдық жұмыстар, бостандығын шектеу немесе үш жылға дейін бас бостандығынан айыру.
Тимур Турловтың айтуынша, Freedom төңірегіндегі медиа-манипуляциялар 2019 жылдан бері жалғасып келеді: «Ай сайын 100–150 жарияланым компроматтық каналдарда шығады». Оның пікірінше, бұл үлкен бюджеттері мен тұрақты инфрақұрылымы бар тұтас индустрия. Турлов ақпараттық соғыстарға кірісу ниеті жоқ екенін атап өтті: «Зорлыққа зорлықпен жауап беру – ортаның деградациясына апаратын жол. Біз тек заңды әдістерді қолданамыз».
Параллельді кейс: Orda.kz төңірегіндегі жағдай
ҚазТАГ ісімен қатар қоғам назарын өзіне аударған тағы бір резонанстық оқиға – Orda.kz бас редакторы Гүлнар Бажкеноваға қатысты іс. 8 желтоқсанда Алматы қалалық соты адвокат Мурат Адам келтірген, ұстау кезінде процессуалдық нормалардың бұзылғаны және соттың дәлелдемелерді талдамағаны туралы шағымына қарамастан, оны үй қамақта қалдыру туралы шешімді күшінде қалдырды.
Еске салайық, биыл 1 желтоқсанда Алматы мен Астанадағы Orda.kz кеңселерінде тінту жүргізіліп, журналистер ұсталып, техника тәркіленген болатын. Қорғаушылар адвокаттың заңды қызметіне кедергі жасалғанын мәлімдеп, прокуратураға шағым жолдады. Гүлнар Бажкеноваға қатысты іс те ҚК-тің 274-бабы («көрінеу жалған ақпарат тарату») бойынша қаралуда.
Бұл жағдай халықаралық ұйымдардың назарын аударды. Журналистерді қорғау комитеті (CPJ) және «Әділ сөз» қоры редакцияның құқықтарының сақталуын талап етіп, өз ұстанымдарын жариялады.
Қоғамдағы пікір екеуіне қатысты да бір сұрақ төңірегінде тоғысып отыр: сөз бостандығының шекарасы мен сөз үшін жауапкершіліктің ара-жігі қай жерде ажыратылып, әрекет қашан заң бұзушылыққа айналады?
Бұл жағдай медиа нарығы үшін нені білдіреді
“Фридом Финанс” vs ҚазТАГ және Orda.kz ісі – Қазақстанның ақпараттық кеңістігі әлдеқашан жаңғыртуды қажет ететінін айқын көрсетеді. Көп жылдар бойы сөз бостандығы бізде адал журналистика жүргізу құқығынан гөрі жазасыз айып тағуға, эмоциялық кампанияларға, субъективті интерпретацияларға және ашық тапсырыстарға мүмкіндік ретінде қабылданып келді.
Алайда сөз бостандығы жалған ақпарат тарату еркіндігі дегенді білдірмейді. Сондықтан қазіргі уақытта қозғалған қылмыстық істер маңызды прецедентке айналуы мүмкін. Егер бұл тергеулер логикалық шешіміне дейін жеткізілсе, олар қоғамдық айыптаулардағы шекті нүктелерді анықтап, азаматтар мен компанияларды қысымнан және бопсалаудан қорғауға, «қара пиар» нарығын қысқартуға және БАҚ-қа деген институт ретіндегі сенімді қалпына келтіруге ықпал ете алады. Мұндай процестер қоғамға медиа саласындағы заңсыздықтар жазасыз қалмайтыны жөнінде маңызды белгі беруі мүмкін. Бәлкім, дәл осы кезең медиа кеңістігіне кәсіби стандарттардың қайта оралып, сөз үшін жауапкершілік баспасөз еркіндігін шектейтін құрал емес, керісінше оның іргетасы екенін түсінуге мүмкіндік беретін бетбұрыс сәтіне айналар.
Дереккөз: Todayinfo
