Қазақ қоғамы таным-талғамы бөлек, ойы мен ісі үйлесім тапқан интелектуал тұлғаларға қашанда зәру. Өйткені, бұғауланған рухтың еркіндікте қалықтауы үшін азат ойлы азаматтардың ақ туы шеру тартуы керек. Осы ретте, руханият жоқшысы, ақын Ықылас Ожайұлы есімін ерекше атай аламыз. Адамдықтың ізгі жолына бастайтын Абай, Шәкәрім ілімін кейінгіге насихат етіп, шәкірт шырағын нұрландырған ұстазға ықласымыз ерек.
Қазаққа бір айтары барын іштей бағамдадық та, сұрағымызды жұптап, Еуразия ұлттық университетіне жол тарттық. Үмітіміз алдамапты. Ақеділ ақын, кірпияз ұстаз ағынан жарылды.
Қазақ мектептерінің ахуалы ауыр
- Еуразия ұлттық университетінде ұстаздық қызмет атқарасыз. Оқу орындарында, мектептерде ұрпаққа қандай білім берілуде? Батини (ішкі) білім бе, заһири (сыртқы) білім бе?
- Мен әңгіменің әлқиссасын былай бастағым келіп отыр. Мысалы, егінші егінмен айналысады. «Менің баққаным – бала» деп айтамын. Кейбір балалар «осы жерде неғып жүрсіз, жалақыңыздың ауқымын білеміз» деген сұрақтар қояды. «Менің түсінігімде бала деген – инновация» деп жауап беремін. Егер адам бірнәрсені берсе, оны сұрауға хақысы бар. Ал ештеңе бермесе, онда сұрауға хақысы жоқ. Егер оқып жатқан әр бала білімсіз болса, дүниенің кетігіне қалана алмаса, өмірден орнын таппаса, онда ұстазына ауыр тиеді. Өйткені, «ат сүрінсе – иесі кінәлі, ұл сүрінсе – әкесі кінәлі». Ұстаз бен шәкірт – бір контексттегі ұғым. Шәкірт жаман болса, оған ұстазының қатысы бар. Сондықтан мен оларға уақытымды арнадым, махаббатымды арнадым, жігерімді арнадым, керек болса, жастығымды арнадым. Егер ол білімді болмаса, мен артқан үмітті ақтамаса, мен онда еңбегі күйіп кеткен адаммын. Жемісім шықпаған, бидайы өнбеген, егіншінің әрекеті болады да қалады.
Менің алдыма балалар келеді. Ол қандай бала? Шыны керек, соғыстан қайтқан солдаттай сүйретіліп, мектептен әбден шаршап келген бала. Өте қиын ахуал. Мектептегі қазіргі айтылып жатқан сөз, философия, ұғым, таным – бәрі мені, менің әкемді қартайтқан ұғымдар. Сол ескі консерваторлық түсініктен арыла алмай жүр. Мен балалардан «бүгінгінің ең жақсы ақыны кім?» деп сұрасам, олар «Мақатаев» деп жауап береді. Одан бері ғасыр аунап кетті. Поэзияның бүгінгі қозғалысы, әрекеті, динамикасы басқа арнаға түсті. Сонда бұл не деген кешігу? Бұл тек бір поэзияға қатысты нәрсе. Осы арада бір ғасыр кешігу бар. Бұдан не көреміз? Баланың биологиялық тұрпаты 95-98 жылғы бала, бірақ ойлау деңгейіне windows 95-тің программасын қойып тастаған, яғни оның бет-әлпеті, биологиялық тұрпаты жас, бірақ ойлауы ескі. Бұл мектептің кесірі. Бүгінгі мектеп – болып жатқан саяси ахуалға, жасампаздыққа ілесе алмайды, қысқасын айтқанда, қалып қалған.
Сондықтан біз мына нәрсені айтамыз: алдыңдағы баладан 7-8 жылда гений жасауға болады. Гений қылып шығару оп-оңай. Бұл ақпаратқа байланысты. Адамды есейтудің жалғыз жолы бар: жаңаша ақпарат беру. Егер сіз тың ақпарат берсеңіз, адам соншалықты тез өседі. Ал ақпарат ескі болса, адамның өсуін тежейді. Сондықтан ЖОО-ға келгенде қиындау болады. Оқудан құлақ күйі шығып кеткен, сөзіңе селк ете қоймайтын қыз-жігіттер келеді. Әсіресе, қазақ мектептерінің ахуалы ауыр, мойындау керек, біздің оқытудағы ақпараттар өте ескі. Мендегі мектепке байланысты айтатын дүние - осы.
Негізі бір қателік бар деп ойлаймын. Мысалы, мен Жапонияның Мэйзди реформасын (XX ғасырда Жапонияны аяғынан тұрғызған реформа) бірқатар қараған болатынмын. Жапония неге аяғынан көтерілді десеңіз, олар Батысқа адам жіберіп оқытты. Сол кезде ең көп жібергендері – ағартушы мамандар екен. Мына бізде «Болашақ» бағдарламасында да осы мамандарға көбірек басымдық беру керек еді. Олар Батысты көріп келгеннен кейін ақпаратты жылдам алады, ақпараттық ахуалға жылдам ілеседі. Сол кезде қазіргі біздің жағдайымыз үш есе артық болар еді. Идея бар болатын, бірақ механизмнен үлкен қателіктер кетті. Тағы бір қосатыным, Абай «ойланшы сыртын қойып, сөздің ішін» дейді. Біз көбіне сөздің ішкі мәнін түсінуден айырылғанбыз. Мұны ғылымда «герменевтика» деп атайды.
Осы жерде «мен бұл университетке неге келдім» деген дүниеге жауап беруім керек шығар деп есептеймін. Мысалы, біздер «мен жастарға сенемін, жастар – біздің болашағымыз» деген сөзді өте көп айтамыз. Ол тіпті әрбір қабырғаларда ілініп те тұрады. Бұл өлеңнің авторы – Мағжан екенін де білеміз. Енді контекстін талдайық. Өзінің критерийлері бар. Ол «арыстандай айбатты, жолбарыстай қайратты, қырандай күшті қанатты» болғанда ғана, яғни критерийлері орындалғанда ғана «мен жастарға сенемін» дейді. Осылардың бірде-бірінің атмосферасын жасамаса, сіз неге сенесіз?!
Бұл жерде аға буын мен іні буынның арасында диалог болу керек. Бірдеңені берсең, соны сұрауға мүмкіндігің бар. «Құрбандық» деген мәселе бар. Абайдан бастадық қой, Абайды оқығанда басқаша ахуалға түсесің. Ақынның «Ғашықтық, құмарлықпен ол екі жол, құмарлық бір нәпсі үшін болады сол, мен жоқ болсам болайын, сен аман бол» деп келетін өлеңіне таңғалдым. Сонда мына мәселені түсінуіміз керек, жалпы «ғашықтық» деген ұғымды қамтып отыр. «Ғашықтық» деген әйелге ғана қатысты емес, ол еліңе ғашық болу, әділетке ғашық болу. Ауқымы өте үлкен нәрсе. Адам өзінің ішкі «Менін» өлтіріп, «Сенге» қызмет ететін болса, ғашықтық дәрежесіне жете алады. Кешегі Әлихандардың да әңгімесі осыған саяды. Оның ішкі «Мені» тұратын болса, өзінің бақа есебі тұратын болса, мұндай ерліктер жасамаған болар еді. Негізгі феномені – «Мен» деген нәрсені «Сенге» айналдырып жіберу керек.
Мысалы, «Гандидің болсын, басқасы болсын, осыларды жігерлендіріп тұрған күш не, осылар қандай тамырдан қайнар тартып тұр, олар неге мықты?» деп ойлайтынмын. Бұл жаңағы Абай айтқан «Менің» «Сенге» айналдыруында. Осы жерге келгендегі мақсатым да осы. Өмірдегі азаматтық позициямыз бар. «Бірнәрсе атқарайық, берейік» деген мақсатта келдік.
Қазақ балаға жауапкершілікпен емес, құмарлықтың құрбаны ретінде қарайды
- Абайдың «Әкесі ұрысса балаға, ол да достық, Баласы ұрысса әкеге жараса ма?» деп келетін өлең жолдары бар. Баланы жастайынан бетімен жіберіп, «хиндсайт қателігіне» ұрынбас үшін тәрбиелеудің қандай жолдары бар?
- Абайдың «Туғызған ата-ана жоқ, туғызарлық бала жоқ» деген контекстін талдағанмын. Философияда ой дамымайынша, мемлекет дамымайды. Германияның жетістіктерінің барлығы ойда тұр. «Германия неге мықты» десек, оның ойлауы мықты. Мысалы, «сен не ойлап тұрсың, сен сол нәрсесің» деген сияқты. Ал біздің ойлау мәдениетіміздің бәрі – ішек-қарынның әңгімесі.
Біздің ойлауымыз – өте тұрпайы ойлау. Оларда ақыл-ой мен өндірістің арасында интеграция бар, яғни идеяны заттандырады. Биліктің жасап отырған нәрсесі сол. Ал бізде бұл екеуінің арасында мүлде диалог жоқ. Философияда Ницше деген мықты бар. Бала мәселесіне оралсақ, Ницше өзінің трактатында: «Баланы өзіңе қойған ескерткіш ретінде қара. Бала құмарлықтың құрбаны болмауы керек. Бір ғана сәттік құмарлықтың кесірінен неге жазықсыз бала жапа шегеді?» дегенді айтады. Қазақ баланың үш түрін көрсетеді: бір бала әкеден өте туады, бір балаға әкеге жете туады, бір бала әкеден кері кете туады.
Адам өмірі – кірпік ұшындағы өмір. Өмірдегіні түгел ала алмайсың. Бірақ сол кездегі есебіңді, әнтек басқан қадамыңды бәрін баламен алуың керек. Өйткені бала – сенің жаңа биологиялық тұрпатың. Сенімен өмір бітпейді, сен арқылы сенің күресіңді балаң жалғастырады. Әкеден бала, баладан немере міндетті түрде озу керек. Қытайдың «бала әкеден қанша жас кіші болса, сонша жас үлкен» деген мақалы бар. Себебі оның дәуірі үлкен, уақыты үлкен. Менің балам менен үлкен деп есептеймін.
Сапалы жанұяның қағидаты іспеттес Құнанбайдың жақсы бір сөзі бар. М.Әуезов өзінің шығармасында Құнанбай мен Абайдың дауласып қалатын кезінде «Сен мықты болсаң өзіңдей ұл тудырып ал» деген әкенің сөзін келтіреді. Осы бір-ақ сөзде Құнанбайдың барлық арман-мұраты жатыр. Құнанбайдың дәуірі ат үстінде, шоқпар тілінде, қылыш тілінде, найза тілінде сөйлеген, ол заман – қағаз бен қаламның заманы емес еді. Бірақ ол ғылымның, жазу-сызудың жетістікке жететінін білді. Сол арманы – Абай болатын. Құнанбайдың осы сөзіне Абай жауап бере алды деп есептеймін. Әбдірахман – оның әкесіне берген жауабы. Қазақта «Ердің көңілі жүкті болмай ер тумайды» деген сөз бар. Рухани үлкен тұлға белден емес, біздің хәлден, ішкі мазмұннан туады. Сол тұлғаға зар болу керек, іште сұраныс болу керек. Бала сенің сағынышыңнан жаратылады.
Енді әке мен бала арасындағы жауапкершілік, сабақтастық мәселесі бар. Мәшһүр Жүсіп «Расында да, Адам мен Хауа-Ананы Құдай жаратты. Бірақ одан туған баланы Құдай жаратқан жоқ. Біреу жаратынды, біреу жасалынды. Біздер «Құдайдың бергені ғой» дейміз. Ендігі мәселенің Құдайы жоқ, сенің қатысың бар» дейді. Ницшенің айтқанымен келіспеске амал жоқ, мұратсыз, есепсіз, қайғысыз баланың көп болуы – қазақтың балаға жауапкершіліктен гөрі құмарлықтың құрбаны ретінде қарағандығынан туындап отырған жайт.
- «Меңіреу әйелден меңіреу бала туады» дейді Мәшһүр Жүсіп. Қазақ феноменіндегі әйел образы қандай болу керек?
- «Сен не жейсің, не ішесің, мен сенің кім екеніңді айтам» деген дүние бар. Осы тезиске «не істейсің, не көресің, мен сенің кім екеніңді айтам» деп қосқан болатынбыз. Біздің қазір тыңдап жүрген сөзіміз, біз қызыққан ән, біз қызыққан түсінік – бәрі адамға әсер ететін нәрсе. Адамды Құдай жарататыны рас. Бірақ оны өсіретін – қоғам. Егер қоғамда ірі ақпарат, ірі түсінік, ірі сөз салтанат құрмаса, одан жақсы перзент шықпайды. Қазақтың әйелінде үлкен тұлғаға деген ішкі жерік деген нәрсе болуы қажет. Өзінің ойында «дүниеге осындай ұл, осындай қыз әкелсем» деген жоғары талабы болуы керек. Болашақ ананың ішкі арманы өте зор болғаны дұрыс. «Осындай болу керек» деп критерийлер айта алмаймын, жалпы әйелдің ішкі ахуалындағы жеріктік мәселесі - үлкен мәселе болу керек деп ойлаймын.
Олар күллі қазақтың «дінін» Мысырдан, Түркиядан оқып келді де, үкімін елге әкелді...
- Дәстүрлі дінімізде бабаларымыз Ханафи мәзхабын ұстанған. Ал қазіргі дінде дәстүрімізден неге алшақтап кеттік?
- Бүгінгі жағдайдың тамыры бар, бүгін ғана орнаған жоқ. Оның хронологиясы бар, өсіп-жетілу заңдылығы бар. Бүгінгі ахуал – кешегінің әрекеті болатын. Біз кеше қандай болдық? Тәуелсіздіктің алаң-елең шағында шетке адам жібердік. Бізге тәуелсіздікпен бірге жаңа түсінік келу керек болды, дін келу керек болды, белгілі бір төңкеріліп қалған түсініктердің бәрі түрегелу керек болды. Бірақ сол кезде Ғазалидің «бала өзінің ұлттық рухымен, тілімен, ділімен мәйектенбейінше, ол адамды сыртқа шығаруға болмайды» деген сөзін ұмытып кеттік. Тағы бір нәрсе, біздің кешегі діни кадрлар оқудан жолы болмаған, оқуға түсе алмаған, қағылған-соғылғандар болатын. «Осындай жерде пәленше медресе ашылыпты, түгенше деген жер ашылыпты» деп, әр жаққа саулап кете бастады. Ішкі рухани таяздықпен қоса, ғылыми түсініктері тар ахуалмен біраз адам сыртқа кетті. Олар оқуын бітіріп келген соң, лаңды салды.
«Алаш дегенде аттандамағанды, атаң да болсын ұрып жық» деген қазақтың ұраны болған. Бұл ұлттың ұлттық идеясы тұғын. Бұл жерде идея мәселесін айтып отыр. Ал қазір бір үстелде төрт қазақтың дін туралы әңгімесі жараспайтын, бір-бірін жоққа шығаратын деңгейге жеттік. Бұрын түскен кішкене ғана сызат – қазір үлкен жыраға айналды. Бұл түсінік қайдан келді? Діннің ішінде сол елдің жағрапиялық жағдайы, менталитеті бар. Олар күллі қазақтың «дінін» Мысырдан, Түркиядан оқып келді де, біздегі ахуалды еш ескерместен, солардың үкімін әкеп орнатты. Ал біздің «Алаш дегенде аттандамағанды атаң да болса, ұрып жық» деген түсінік сетінеді. Өзіміздің діни түсінігімізді әбден таптап, «Ол Мысыр көрген, Қағба көрген, пәленше көрген» деп, солардың артынан Пайғамбарға ергендей ерді. Осы жиырма жылдың бедерінде үлкен мәселеге айналып кетті.
Олардың өздерінің жасап алған кітабы бар. Түсініктерінде сол кітап қана тура жолға жеткізеді. Олардың қателіктері мынада: Пайғамбарымыздың «әр ғасырда анық пен танықтың арасын ажырататын данышпандарды, ғалымдарды жіберіп тұрамыз» дейтін хадисі бар. Бірақ сол турашыл данышпандар арасында біздің қазақ топырағынан, Тұран топырағынан түлеген ғалымдар жоқ. Олардың сенетін адамдары да, адамдарының атағы да басқа. Менің субъективті және ғылыми пікірім: ол данышпандар неге арабтар, парсылар арасынан ғана шығады, неге қазақтан тумайды? Қазақ топырағында тумаған, жағрапиялық жағдайын білмеген, ішіндегі ментальды ауруларын ескермеген, психологиясынан хабарсыз басқа ұлттың данышпандары қалай дініміз туралы айта алады? Өйткені ұлттық түсінік бар, оны қабылдау бар, оның екінші ұлттан жеке құрылымдық айырмашылығы бар. Біздің индикаторлар Шәкәрім, Абайдың тезінен өтпеген дін – ең қауіпті дін. Олардың көзімен сұрыптап қарауымыз керек. Біздің болмыс, түсінік – бәрі оларға таныс. Бұл жерде ұлт бар, дүниеге деген көзқарас бар. Ал олардың көзқарастары бөлек, қап-қара киеді. Бізде төрт мезгіл бар. Үнемі қара киіммен өліп кетуге болады ғой. Бұл жерде орналасқан ахуалды, орынды, кеңістікті, уақытты есепке алу керек. Олар ештеңеге қарамайды, ештеңені көргісі келмейді.
Шариғат деген бір-ақ нәрсе – Құдай. Оның ішінде адам, оның өмір сүретін қоғамы – оларды қызықтырмайды. Осындай адамдар тобыры келді. Келгенімен қоймай, адамдарды артынан ертіп, топ-топқа бөлініп жатыр. Бұл жеке адамның мәселесі емес, бұны мемлекет реттеп, бір түсінікке қарай әкелу керек. Мысалы, сүннет пен шейіт. Құдайы бір, табынып жүрген Құбыласы бір, бірақ түсінік әртүрлі. Адамды өлтіру деген қалыпты жағдайға айналып барады. Бізде бұның синдромдары басталып та кетті. Бұл жағдай - өте алаңдайтын нәрсе. Мемлекет енді-енді түсініп, етек-жеңін жинап, осы мәселені қолға алып жатыр.
- Мектепке орамал таққан қыздарды кіргізбеуі жайындағы саяси ахуалға көзқарасыңыз қандай?
- Бұл өзі бір қызық жағдай. Бұған бірдеңе десек, қалай болар екен?! Бізде Құдайды түсіну өзгерек. Мен сізге сақал жайлы айтайын. Бізде сақал қою бар. «Біз надан боп өсірдік, иектегі сақалды. Өнер – жігіт көркі деп, ескермедік мақалды» деген Ыбырайдың өлең жолдарынан анық көреміз. Осы нәрсе бізді құтқара алатын болса, сақал деген ешкіде де бар. Сақал қою – адамның есейгендігінің, бірнәрсе айта алатындығының белгісі еді. Менталитетімізде сақалды елуді алқымдаған, алпысқа жақындаған адам қоятын. Көзімізге «сақалды адам» десе, ата елестетейтін. Біздің түсінігімізде сақал мәселесі осындай болатын. Қазір бесіктен белі шықпаған жігіттеріміз сақал қойып алатын болды. Түсініксіз.
Француздың Блез Паскаль деген философының «Өмірде адамдар екі топқа бөлінеді: өздерін тақуа санайтын күнәһарлар және күнәһар санайтын тақуалар». Балпылдап ақыл айтып жататын адамдарды күнәһар екенін іштей сеземін. Кімді ишаралап отырғанымды түсініп отырған шығарсың. Ал өзін күнәһар санайтын адам – өзін өте аз білем деп есептейді. Оның ішінде прогресс бар. Мен кішкене саяси призмаға да ауытқып айтайын. Мысалы, «жасампаздық», «мәңгілік ел» деген сөздерде күнәһарлық идеялар тұрады. Жеке мемлекет те адам секілді дамудан тұрады. Ұлттың тәубасы болуы керек.
Тағы бір нәрсе, адам – періште де, жануар да емес. Адам періштеге ұмтылған сайын жануарға ұқсайды. Адам қателесуден тұрады. Періштелікке де, тазалыққа да күнә арқылы жетеді. Айтып кеттім, бізде дінді қабылдау бөлек, исламды қабылдаудың моделі бар. Абайдың «Жамандық, жақсылық пен-оған бір бәс, Дін ісін, Құдай ісін айыра алмас» деген өлең жолдары бар. Дін деген бөлек нәрсе, Құдай деген бөлек нәрсе екенін көрсетіп отыр. Біз «дінді – Құдай, Құдайды – дін» деп қараймыз.
Мәселен, бізде дінтанушылар өте көп, бірақ Құдайды танитындар жоқ. Дін деген – шариғи үкімдер. Бес уақыт намаздың дұрыс оқылуы, ораза былай ұсталады, қажылық мына нәрселерден тұрады деген сияқты діннің қағидаттары. «Қағида, шариғаты өзгерсе де, Тағриф Алла еш жерде өзгермеді» деп Абайдың айтып отырған нәрсесінен – шариғат деген нәрсе өзгермелі екенін көреміз. Қағидаттар әр ғасырға сай, оның түсінігіне сай бейімделіп, өзгеріп отырады. Құранды уақыттың өзі тәпсірлейді. Бірақ біздің сорлылығымыз – уақытқа күш салмай отырғандығымызда. Сіресіп сонау ғасырдағы консерваторлық жүйеге жабысып отырмыз. Осыны айтатын бізде дінтанушылар көп.
Мысалы, «иманды адам кім?» десек, «намаз оқитын, ораза ұстайтын иманды адам екен» дейміз. Ақылды адамға иман парыз, иманды адамға ғибадат парыз. Ораза ұстаған адам да, намаз оқыған адам да небір жамандыққа бара алады. Ал иманды адам бара алмайды. «Құлшылық – иманды күзетуші» дейді Абай. Иманы жоқ болса, нені күзетіп тұр?!
- Сөзіңіз аузыңызда, «иман мен құлшылық – бөлек нәрсе» дедіңіз. Біз құлшылық қыламыз, бірақ қалай иманды боламыз?
- Енді бұл сұмдық тақырып. «Махаббатпен жаратқан адамзатты» деп Абайды талдағанда айттық. Адамды «уф» деп дем салып, өзінің рухынан жаратты. Біздер «рухымыз жоқ, рухымыз тапталған» дейміз, ал «Рух деген не?» десек, жауап бере алмайды. Адам – Алла Тағаланың проектісі. «Кім өзін танымаса, Құдайды танымайды». Құдайды Меккеден, мешіттен іздейміз, Құдай – сенің рухың. Өзіңді тану арқылы Құдайға жетесің. Адам жоқ болса, Алла Тағаланың мәні жоқ. Алла Тағала адам арқылы дүниені көріп тұр. Бұл жерде адам мен Алланың арасында тығыз байланыс барын ұқпай жүрміз. Қазақтың «иман қайда - жүректе» дегені осы мәселе. Абайдың отыз сегізінші қара сөзі осы рух мәселесін де, Алланың тоқсан тоғыз есімін де бәрін түсіндіріп тұрған құнды дүние. Бірақ біз оны түсінуге қауқарсыз болып отырмыз. Танымның аузына қара құлып салынып тұр.
Абайдың заманынан ештеңе өзгерген жоқ
- Фейсбукте «Сәләфизмнің дәрісін таптым» деген жазбаңызды жарияладыңыз. Құлшылығы дұрыс құлдардың күнделікті дәрісі. Алайда Пәруардігердің «препараты» көмектеспеген пендеге сіздің ұсынған препараттарыңыз көмектесе ала ма?
- Көмектесе алмайды ғой. Өйткені танымның артында түсінік, сенім бар. Біз енді түсінген мәселемізді айттық. Жоғарыда да айттық, біздің индикаторларымыздың тезінен өтпеген дін қауіпті. Бірінші біз соларды ұсындық, егер осыларды білмейтін болса, осыларды оқымайтын болса ахуалымыз қиын. Себебі оларды түсінсе, біз бір жерге топтасамыз, түсінігіміз бір болады. Қазақтың оқылатын кітабында, арманында, діни түсінігінде бір тараптандыру деген мәселе бар. Ал алуан түрлі кітаптан алуан түрлі дін шығады. Олар басқа елдің авторитеті сол елдің дінін алға тартып, іштей біздің дінді мойындамайды. Ортақ бір шешімге келуді ұсынып жазған мақалам болатын.
- Абай көрсеткен «ұсақ қулықтан» «ірі қулыққа» қалай көтерілеміз?
- Өте қиын сұрақ екен. Мен мына нәрсені айтқым келеді. Абай көтерген мәселелер сол күйінше қалды. Ол тек кейіпкерлерімен ауысты. Масақбай, Дүтбай, Көжекбайлар ауысты, ал мәні, мағынасы өзгерген жоқ. Менің өзімде де бар. «Бала тәрбиесі, жо-жоқ. Қоғам тәрбиесі, жо-жоқ. Бір-ақ нәрсе қалды, ақ қағаз бен қаламды ермек ету» дейді Абай. Менің де хәлім сондай. Бірдеңе айтқың келеді, тілің келмейді, даусың шықпайды. Бұл бір нәрсе бастырылыққан кезде болады. Қазақ қоғамы бастырылығып жатыр. Айқайлайсың, бірақ үніңді ешкім де есептемейді. Қозғалғың келеді, қыбырлай алмайсың. Абайдың заманынан ештеңе өзгерген жоқ. Тек шапанын шешіп, галстук тағып, костюм киді. Бар болғаны осы.
Әңгімеңізге рахмет!
Әңгімелескен Ләззат Мақаш,
Ұлт порталы
