Соңғы жылдары латын әліпбиіне қатысты үш нұсқа жасалды. Анығын айтсақ, алдыңғы үш нұсқа сәтсіз болып шықты. Ал бүгінгі төртінші нұсқаға қатысты пікірлер ағыны да сан алуан болып тұр. Бірақ «осы төртінші жоба соңғы нұсқа болса екен» деушілер де жетерлік. Бірқатар тіл мамандары мен ғалымдар төртінші нұсқаның да қабылдануына қарсы.
«Әлі де жетілдіре түссек» дейді. Өз дәлелдерін келтіреді. Ал Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институының директоры Анар Фазылжанова соңғы аптада жиі сұхбат беріп, «осы төртінші нұсқаны мақұлдау керек, ендігі әңгіме Президентке тіреліп тұр. Жаңа әліпби заман талабына жауап береді» деп отыр. Ал Фазылжанованың «жаңа әліпбиіне» қарсы айғақ келтіріп, профессор Әлімхан Жүнісбектіңжобасын қолдап, өз пікірлерін дәлелдеп отырған мамандар да жетерлік. Сонымен...
Нұрлыбек Саматұлы, «Таңшолпан» журналының бас редакторы, жазушы:
-Тіл білімі институтының деректірі Анар Фазылжанова өз сұқбатында латын негізді қазақ әліпбиінің жақында таныстырылған 4-нұсқасын мақтап, профессор Әлімхан Жүнісбек ұсынған жобаны жөнсіз сынап, айтпағанды айтты қылып, қиянат жасапты.
Оның айтуынша, Әлімхан Жүнісбек төл сөздердегі «У» әрпін «W» таңбасымен (СУ – СҰУ – SUW), кірме сөздердегі «У» әрпін «U» таңбасымен (УРАН – URAN) жазуды ұсынады екен.
«Сондықтан бала мектепке төл сөз бен кірме сөз дегеннің не екенін біліп баруы тиіс. Бала төл сөз, кірме сөз дегенді білмейді», – дейді ол.
Ол рас. Бірақ Әлімхан Жүнісбек өз жобасында олай демеген ғой.
Ол кез келген сөздегі (төл сөз ба, кірме сөз бе, бәрібір) «У» әрпін «W» таңбасымен, онда да алдына «Ұ» немесе «Ү» әрпін қойып жазайық деген. Былай: СУ – СҰУ – SUW, УРАН – ҰУРАН – UWRAN. Бұндай жағдайда «су»-ды төл сөз, «уран»-ды кірме сөз деп кім бөледі?
Ал Фазылжанова болса, «біздің жобада (өзі қолдап отырған 4-ші нұсқаны айтады – ред.) баланың төл сөз, кірме сөз туралы білуінің қажеті жоқ, ал Әлімхан Жүнісбек ұсынған жоба жағдайында оқушы бала бұны білуі керек болады» деп, тыңдарманын көре көзге адастырады.
Одан әрі ол:
«Әлімхан Жүнісбек «U» таңбасымен «У» дыбысын да, «Ұ» дыбысын да таңбалайды, сөйтіп екі түрлі дыбысқа бір графикалық таңба беріп тұр. Сонда уран деген сөзді «УРАН» деп оқимыз ба, әлде «ҰРАН» деп оқимыз ба? Бұл баланы шатыстырмай ма?» дейді.
Расында бұлай болса, бала тұрмақ, үлкендер де шатысар еді, бірақ Әлімхан Жүнісбек олай демеген ғой. Ол «У» дыбысына «W», «Ұ» дыбысына «U» таңбасын ғана берген.
Әлімхан Жүнісбеков «СУ» деген сөзді «СҰУ» «SUW» деп жазайық дейді. Ал Анар Фазылжанова Әлімхан Жүнісбектің «СҰУ», «МЫЙ» және т.б. деп жазайық дегенін кемшілік дейді. Жай кемшілік емес, үлкен кемшілік дейді. Ол «екі әріппен жазатын сөзді үш әріппен, үш әріппен жазатын сөзді бес әріппен жазып сөзді шұбалтқанша, үнемдеу принцпіне сүйенген жөн» дейді. «СУ» деп жазсақ та «СҰУ» деп оқи береміз ғой дейді. «СУ» бір буынды сөз, ал «У» дыбысы бар екі буынды сөз жазып көрелікші. Мәселен «СУЫҚ» деп. Осы сөзді дәл осы тұрысымен буынға қалай бөлеміз?
«СУ-ЫҚ» деп па? "СҰУ-ЫҚ" деп бөлмей, «СУ-ЫҚ» деп буынға бөлсек, онда «У»-ға амалсыздан дауысты дыбыс мәртебесін беруге мәжбүр боламыз ғой. Одан басқа да неше қилы кереғарлыққа жолығамыз.
Сонда Анардың «У» дыбысы бұрынғыша бір жағдайда дауысты болып, екінші бір жағдайда дауыссыз болып, құбылып тұрғанын қалағаны ма? Егер олай болса, барлық еңбек зая емес пе.
Анар Фазылжанова «ИТ» сөзін Әлімхан ағайша «ІЙТ» деп жазбай, кирилдегі базалық норманы (өз сөзі) сақтап «ИТ» деп жазу керек дейді.
«ИТ» бір буынды сөз, ал «И» дыбысы бар екі буынды сөз жазып көрелікші. Мәселен «ҚИЫН» деп. Осы сөзді дәл осы тұрысымен буынға қалай бөлеміз?
«ҚИ-ЫН» деп па? "ҚЫЙ-ЫН" деп бөлмей, «ҚИ-ЫН» деп буынға бөлсек, онда «И»-ге амалсыздан дауысты дыбыс мәртебесін беруге мәжбүр боламыз ғой. Одан басқа да неше қилы кереғарлыққа жолығамыз.
Сонда Анардың «И» дыбысы бұрынғыша бір жағдайда дауысты болып, екінші бір жағдайда дауыссыз болып (бірі ҰЗЫН екіншісі ҚЫСҚА болып), құбылып тұрғанын қалағаны ма? Егер олай болса, барлық еңбек зая емес пе.
– Мына таңба, – дейді ол бір кезде «і» таңбасын көрсетіп, – ол кісінің әліпбиінде «і» деп те оқылады және «и»деп те оқылады.
Солай деп мысал келтірді. «Мына сөзді (ini) жазсақ – іні, ал мына (insti) сөзді жазсақ – инсти(тут).
Әлімхан Жүнісбеков ұсынған «Ұлттық жобаны» тағы бір қарадым. Жоқ, бұнда бәрі анық, «і» дыбысы «і» таңбасымен, «й» дыбысы «у» таңбасымен берілген. Анар айтқандай «і» таңбасы кейде «і» дыбысын, кейде «и» дыбысын беріп тұрған жоқ.
– Мысалы тире деген сөзді жазайын. Тire. Мұныбала білмейді. Тіре ма, жоқ тире ма? Бұған емілеережелерін жасау өте қиын. Өте қиын, – дейді Анар Фазылжанова түңіліп.
Екі дыбысты бір таңбамен таңбаласаң, оған емілежазу, әрине өте қиын болмақ? «Тіре, тире» жағдайын Анар Фазылжанова қайдан алып айтыптұрғанын қайдам, ал Әлімхан Жүнісбековжобасында ондай жағдайдың жоғы анық.
Ендешенеге жоқты бар қып, былықтырып тұр? Мақсатыне? Осының өзі от пен судың ортасында қалыптұрған жоқ па? Жұрттың бәрі түсінетін басы ашықнәрсені қасақана бұрмалайтындай не басына күнтуып тұр?
Сосын өзі мақтаған жобаға назар салдым. Сөйтсем, Әлімхан Жүнісбектің қатесі деген қателердің бәрісоңғы, өзі қолдап отырған 4-ші нұсқада жүр. Қызық. Сонда қай нұсқа кімдікі екенін шатастырып отырғаны ма?
Ал әліпбиге талақша жабысып, қалмай жүрген«Ф», «Х», «В» кірме әріптері туралы пікірі, тіптіғалым адам айтатын нәрсе емес. Тіпті ұят. Олтуралы басқа жерде жазармын. Анар Фазылжанова (Пазылжаныба десек қате емес) бұл пікірлері тіл білімі тарихында өрескел қателікболып қалатынына сөз жоқ.
Болат Қорғанбеков, Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің профессоры:
-Ассалаумалейкум, Қазыбек аға! Сізге (Тіл маманының, автордың фейсбукте депутатқа жазған посты рұқсаты бойынша сол күйінде беріліп отыр-ред) зор денсаулық тілей отырып, көптің көкейінде жүрген бір мәселемен бөліскенді жөн көрдім.
Сіздің көрнекті ақын, тіл жанашыры екеніңізді дүйім жұрт біледі. Сондықтан да депутат болуыңызды қалың ел қалады және болған кезіңізде қуанды, қолдады. Мен де соның бірімін. Латын жазуын күн тәртібіне енгізуді әуел бастан көтерген жанның бірісіз. Өзіңіз де көріп жүрсіз, ұсынылған әліпби жобалары өтпей, бірнеше рет қайтарылды. Олай болатын жөні бар. Өйткені бұрынғы кирилл әліпбиіндегі қателіктердің біразы қайталанып, оған таңбар қолайсыздығы қосылды.
Жаңа нұсқаның да осындай кемшіліктері жетеді. Алайда жобаны ұсынушылар халықтың мезі болғанын пайдаланып, өз ұсынғандарының тез өтіп кетуін күйттеуде. Олай дейтінім, айтылған жүйелі сынның ең маңыздыларын ескермей, мүлде естімегендей кейіппен өз жобаларын қауырт насихаттауда. Жаңа жобаның осы қате-кемшіліктерін ашып көрсететін белгілі ғалым Бижомарт Қапалбектің әлеуметтік желіде қойған сауалдары жауапсыз қалып отыр. Неге дұрыс жоба ұсынылмайды деген заңды сұрақ туындайды. Оның жауаптары аз емес. Бірақ мен соның ең бастысын айтуға тырысайын. Ол - жоба жасаушылардың кәнігі маман еместігі. Олардың бірі - әдебиеттанушы, екінші біреулерінің базалық білімі қазақ тілі емес, т.с.с.
Ал бұл іске қандай маман керек? Керек десеңіз, бұған тіл білімінің кез келген саласының академигі де қажетті маман болып табылмайды. Оның ішінде, фонетиканың білгір маманы керек. Солар ғана қандай әліпбидің қазақ тілінің жоғалып кеткен артикуляциялық құндылығын қайтара алатынын біледі.
Маманның маманы ғана ажырата алатын, тіпті тіл білімінің өзге саласының докторының да, академигінің де тісі бата бермейтін осындай күрделі мәселені көптің талқылауына қайта-қайта салуында қандай пиғыл жатыр?
Мәдениеттің өзі классикалық және бұқаралық (массовая культура) екіге бөлінетінін, өлмес, өшпес, ескірмес дүниенің алғашқысы екенін білмей ме сонда олар? Классикалық дүниені маманның маманы ғана жасай алады. Ал олар санаулы ғана. Кеңестік дәуірдің соңғы кезінде фонетика саласының екі майталманы болды.
Бірі - Сапархан Мырзабеков, екіншісі - Әлімхан Жүнісбеков. Біздің қазір осы мәселені айтуға шамамыз келіп отырса, ол - Сапархан ағайымыздан сабақ алғанның арқасы. Сол екі маманның бірі марқұм боп кетті, бірі, Құдайға шүкір, әлі арамызда. Тірісі - Әлімхан ағамыз. Әлімхан аға барлық саналы ғұмырын фонетика саласына арнаған. Әр дыбыстың ұңғыл-шұңғылына дейін біледі. Өкінішке орай, ағаның жасаған жобасы қағажу көріп келеді. Оны бұрынғы ұсынылған жобалардан қай жағынан да артық деп есептеймін. Сұрақ туып жатса, оны дәлелдеп беруге де бармын. Қазыбек аға, Сізден осы Әлімхан ағаның жобасының ресми түрде ұсынылуына ықпал етуіңізді сұраймын. Әрине, мен өз пікірімді абсолютті ақиқат дей алмаймын. Әлімхан ағаның өзімен, осы мәселені терең білетін Бижомарт Қапалбекпен сөйлесіп көрсеңіз, олардың да ойы менікінен алшақ кетпейді деп ойлаймын.
Демек бұдан шығатын қорытынды, жаңа әліпбиге бей-жай қарап, жедел қабылдай салуға болмайды. Сондықтан әлі де талқыға салып, тереңірек талдаған дұрыс. Асықпаған ләзім. Кемшіліктен түбегейлі арылған әліпби керек бізге. Келер ұрпақтың алдында ұятқа қалмас үшін...
Еркін Қалдан,
«Адырна» ұлттық порталы
