Кеңестік дәуірден бастау алған қазақ анимациясы осы күнде кеңінен қанат жайып, қалың көрерменнің көзайымына айналды. Бүгінгі әлеуметтің цифрлы нарыққа бейімделіп, сапалы әрі танымды дүниелердің жарыққа шығуына жол ашылды. 1967 жылы алғашқы қадамын жасаған мультипликация өнеріне биыл 53 жыл толып отыр. Әрине, қазақ анимациясы дегенде Әмен Қайдаровтың телеарна тарихындағы өлшеусіз еңбегін еске аламыз. Қазір сол игі дәстүрді кімдер жалғастыруда? Маңдай термен келген еңбек тиісті бағасын алып жүр ме? деген секілді сұрақтарды қал-қадірімізше зерделеп көрелік.
Басшылыққа алатын мәселелердің қатарында алдымен мультипликация шеңберіндегі конкурстарды сөз еткеніміз дұрыс. Жалпы, отандық анимация белсенді дамып келеді және біздің мамандарымыздың жетістіктері халықаралық аренада да топ жаруда. Мәселен, жас режиссер-аниматорлар Тұрдыбек Майдан мен Тілек Төлеуғазы түсірген «Мұзбалақ» толықметрлі анимациялық фильмі неміс анимациялық фильмдер институтынан (DIAF) Schlingel балалар мен жасөспірімдер фильмдерінің 24-ші Халықаралық кинофестивалінде және Израильде өткен Near Nazareth Festival-інде «Үздік анимациялық фильм» жүлделеріне ие болды. Бүгінде біздің мультфильмдерге отандық телеарналармен қатар шетелдік (Түркия, Иран, Еуропа елдері) продюсерлер қызығушылық танытып отыр.
Осыған орай Мәдениет және спорт министрлігінің баспасөз хатшысы Əсел Жеңіспекқызы министрлік тарапынан елімізде қазақ анимациясының дамуына серпін беріп, жас дарындарды қолдау мақсатында «ÁMEN Animation Film Festival» биыл екінші рет ұйымдастырылғанын тілге тиек етті.
«Фестивальде қазылар алқасының құрамына әлемге әйгілі жапондық аниматор Ашино Йошихарудың онлайн-форматта қатысуын қамтамасыз етіп, қолдау білдіріп отырмыз», деді ведомствоның баспасөз хатшысы.
Дегенмен 3D аниматор Асхат Шүленбаев бұл пікірге келіспейтінін алға тартты. «Осындай игі істің қолға алынып жатқаны мені де қатты қуантты. Алайда фестивальде режиссерлердің жас ерекшеліктеріне шектеу қоймау керек секілді. Мәселен, менің жасым бұл конкурсқа сай келмейді. Соған сәйкес жас айырмашылықты 35-40 жасқа дейін ұзартып, әрбір жастың өзіндік ерекшелігіне қарай бағаланса дұрыс болар еді. Бұл елімізде анимациялық бағытта ұйымдастырылып жатқан жалғыз байқау. Оның өзінде де жүлде қоры өте аз. Себебі бір анимациялық дүниені жарыққа шығаруға айлап, тіпті оның сапалы әрі танымдық материал болып шыққанын қаласаңыз жылдарды кетіруге болады. Сондықтан еңбекке кеткен өлшеусіз уақыт пен материал өз бағасын алуы тиіс. Қоғамда бәсекелестік көбейсе, сұраныс артқан өнімнің сапасы да беки түсетініне сенімім мол», дейді Асхат Шүленбаев.
Жас өркеннің болашағын ойлаған мемлекет анимация саласының дамуына жете көңіл аударуы керек. Отандық анимацияны дамытуға бағытталған мемлекеттік қолдау − осы сөздің дәлелі. Жалпы, анимациялық фильмнің мақсаты қазақтың салт-дәстүрі мен өнерін, мәдениеті мен әдет-ғұрпын балаға түсінікті әрі қызықты етіп жеткізу десек, адамгершілік, мейірімділік, достық, Отанын сүю және тағы басқа қасиеттерді – бала анимациялық фильмдер арқылы санасына сіңіреді, сондай-ақ қазақ тіліндегі контентті көбейтіп, күн тәртібіндегі келелі мәселелердің біразы оң шешімін табар еді.
Асхат Шүленбаев сонымен қатар байырғы қазақ ойындарының заманауи нұсқада жетілуіне септігін тигізіп келе жатқан бірегей маман. Ол өз кезегінде компьютерлік бағдарламалаушы, талантты аниматор ретінде де танымал.
Атап айтсақ, осыдан бірнеше жыл бұрын қазақтың ұлттық ойындарын, соның ішінде «Ақ сүйек»/ WHITE BONE жаңа компьютерлік ойын жобасының авторы атанды. Ойынның офлайн нұсқасы Steam онлайн-платформасында сатылса, ал онлайн нұсқасы әлі де жетілдіріліп жатыр.
− Ойында Тұрымтай, Қасым, Алдан, Бегім және Кенже есімді бес кейіпкеріміз бар. Жобаны әзірлеу кезінде әрбір детальға, киім-кешекке, табиғат көріністеріне, тіпті музыкалық әрлеуге де жіті мән берілді. Интерфейс дәстүрлі көшпенділер стилінде әзірленді. «Ақ сүйек» екі сатылы ойыннан, бірнеше деңгейден және көне қалаларға саяхаттаудан тұрады. Ойын шарты сайыс (аркада) түрінде ойластырылған. Сондықтан ойында шапшаңдық пен ақыл-ойдың ұтқырлығы көбірек қажет, − дейді Асхат Шүленбаев.
Бұл жұмысынан бөлек, Абай Құнанбайұлының «Ғақлиялары», Сәкен Майғазиевтің «Қазағым, қасиетіңнен айналайын» және Димаш Құдайбергеннің «Ұмытылмас күн» әні, мыңдаған ғасырдың көне жауһары – «Түркістан» қаласы, сондай-ақ «Мәңгі қазақ күнтізбесі» секілді тың жобалары 3D үлгісімен көпшілікке жол тартқан болатын.
Алайда кейіпкеріміз 3D анимацияны жоғары оқу орындарында үйрететін пәндік бағдарламалардың және курстардың аздығын айтады. Өзі болса бұл саланы арнайы шетелдік білім ордаларынан үйреніп меңгерген. Мәселен, көршілес Ресейде анимацияны үйрететін курстардың жарнамасынан аяқ алып жүре алмайсыз. Әлемдегі ең үздік 10 анимациялық студияның ішінде де «Союзмультфильм» көш бастап тұр. Солардың қатарында Walt Disney Animation Studious, Warner Bros.Cartoons, PIXAR, Studio Ghibli, DreamWorks Animation SKG, Aardman Animations, Rainbow S.r.l, «Мельница» және Blue Sky Studios-ты да атап өтуге болады. Өкініштісі, үздіктердің қатарында отандық бірде-бір студияның жоқтығы. Бүгінгі таңда отандық анимацияға айтарлықтай қаражат бөлінуде десек, оның нәтижесін таяу арада көргіміз келетінін жасырмаймыз.
Елімізде тәуелсіздік жылдары әзірленген анимациялық туындылардың басым бөлігі мемлекеттік тілде жарық көрген. Соңғы он жылда Мәдениет және спорт министрлігінің тапсырысымен 50-ден астам анимациялық фильм түсіріліпті. Осының нәтижесінде елімізде 10-нан астам жеке студия бой көтергенін айта кеткен жөн.
«Қазірде еліміздегі негізгі анимациялық фильмдердің өндірушісі «Шәкен Айманов атындағы «Қазақфильм» АҚ базасында 2009 жылдан қайта құрылған «Анимациялық кино» шығармашылық-өндірістік бірлестігі екені белгілі. Бірлестік 10 жыл ішінде 40-тан аса қысқаметрлі және 3 толықметрлі анимациялық фильмді жарыққа шығарды. Олардың ішінде қазақ мультипликациясы тарихындағы тұңғыш ұлттық толықметрлі «Ер Төстік және Айдаһар», бүркітпен адам достығы туралы «Мұзбалақ» және түркі қолбасшысы туралы «Күлтегін» картиналарын атап айтуға болады. Одан бөлек, Қазақстанның Тұңғыш Президенті – Елбасы Н.Назарбаевтың «Ғасырлар тоғысында» атты кітабының желісі бойынша «Қазақ елі», сондай-ақ «Қазақстан – біздің ортақ шаңырағымыз» атты анимациялық топтамалар жарық көрді», дейді министрліктің баспасөз хатшысы.
Одан бөлек, 2016 жылы Мәдениет және спорт министрлігінің тапсырысы бойынша «САҚ-дала» киностудиясы «Қазақ елі» атты тарихи толықметрлі анимациялық фильм түсірді. Өзінің маңыздылығы жағынан айрықша бұл анимациялық туынды Жәнібек пен Керейдің балалық шағы мен есею жылдары туралы баяндайды.
Негізінен квазимемлекеттік органдармен осы бағытта біршама іс-шара атқарылып жатыр. Бұл туралы министрліктің өкілі: «2019 жылдың 3 қаңтарында «Кинематография туралы» Қазақстан Республикасының заңы қабылданып, «Ұлттық киноны қолдау мемлекеттік орталығы» коммерциялық емес акционерлік қоғамы құрылды. Осы жылдың басында Ұлттық киноны қолдау мемлекеттік орталығы екінші питчинг өткізген болатын. Кино индустриясының танымал кәсіби мамандарынан құралған команда Киноорталыққа келіп түскен 250 өтінімді қарастырып, қаржылай қолдауға үміткер бола алатын 88 жобаны іріктеп алды, соның ішінде 6 анимациялық фильм болды», деп толықтырды.
Нәтижесінде, Орталықтың жанындағы Сараптама кеңесінің ағымдағы жылғы 27 ақпан − 6 наурыз аралығындағы отырысында 5 анимациялық киножоба оң қорытындыға ие болып, Ведомствоаралық комиссияның 2020 жылдың 25 мамырындағы отырысында да бірауыздан қолдау тауып, келесі анимациялық киножобалар өндіріске жіберілді. Бұл өнімдердің қатарында «Алтын адам» («Шәкен Айманов атындағы «Қазақфильм» АҚ), «Кенже қыз» («Aday Production анимациялық студиясы» ЖШС), «Бесік жыры» («Dala animation» ЖШС), «Тарих керуені» анимациялық сериалы («Ырысы АҚ Қазақстан» ЖШС) және «Еркетайды» («Art Maral» ЖШС) атауға болады.
Ал енді «Кинематография туралы» заң аясында қабылданған шешімдер бүгінде толық іске асырылуда ма деген сұрағымызға аталған министрліктің баспасөз хатшысы: «Әрине, көптен күткен «Кинематография туралы» заң қабылданып, министрліктің кино өнері саласындағы саясаты тұжырымдамалық негізде өзгерді. Мәселен, киножобаларды қаржыландыру туралы шешімді уәкілетті орган Сараптама кеңесінің оң қорытындысы және Ұлттық фильмдерді мемлекеттік қаржылық қолдау мәселелері жөніндегі ведомствоаралық комиссияның ұсынымы негізінде қабылдайды. Қолданыстағы заңнамаға сәйкес, Ұлттық киноны қолдау мемлекеттік орталығы ашық конкурс жариялау арқылы аталған Кеңес пен комиссияның қарауына киножобаларды жинақтап енгізеді», деп нақтылап жауап берді.
Сондай-ақ аталған заңның 12-бабына сәйкес, әлеуметтік маңызы бар фильмдер, дебюттік фильмдер және оқиғалы фильмдер мемлекет тарапынан 100% қаржыландырылады екен. Әлеуметтік маңызы бар фильмдер − қоғамның патриоттық, рухани-адамгершілік, зияткерлік және мәдени әлеуетін арттыруға, өскелең ұрпақты тәрбиелеуге бағытталған өзекті, соның ішінде тарихи фильмдерді ведомство басшылыққа алып отыр.
Бізді министрлік тарапынан отандық анимациялық туындыларды шетелдік нарыққа шығаруда үлкен жоспарлар құрып отырғандығы қуантты.
«Көптеген ірі фестиваль шеңберінде өтетін кинонарық бағдарламасында біздің мультфильмдер міндетті түрде көрсетіліп отырады. Тіпті халықаралық дистрибьюторлар отандық мультфильмдерді өз елдерінде көрсету үшін режиссерлермен тікелей байланысқа шыққан болатын. Өкінішке қарай, пандемияға байланысты көптеген жоспарымыз іске аспай қалды. Бірнеше кинофестиваль әлі де ашылмай жатыр. Алайда бұл тек уақыт еншісінде», деді Əсел Жеңіспекқызы. Бұдан бөлек, баспасөз хатшысы 2019 жылдың қазан айында Т.Жүргенов атындағы Қазақ ұлттық өнер академиясының «Анимациялық фильмнің режиссурасы» және «Суретші-аниматор» мамандықтары бойынша оқитын «Кино және теледидар» факультетінің студенттері үшін Ресейдің жетекші анимациялық студияларының басшыларымен кездесу ұйымдастырылғанын еске салды.
«Союзмультфильм» киностудиясының директоры Борис Машковцевпен және «WizartAnimation» компаниясының бас продюсері Юрий Москвинмен кездесу қорытындысы бойынша тараптар студенттерге аталған киностудияларда оқу тәжірибесінен өту мүмкіндігін беру туралы келіссөздер жүргізілген.
Айта кетуіміз керек, өткен жылы Шәкен Айманов атындағы «Қазақфильм» киностудиясының Youtube желісіндегі арнасына әр жылдары жарыққа шыққан мультфильмдер, соның ішінде «Ер Төстік және Айдаһар», «Қазақ елі» толықметрлі фильмдер және 20 қысқаметрлі мультфильм («Қарлығаштың құйрығы неге айыр?», «Ақсақ құлан», «Аю мен қоян», «Жерұйық», «Мақтаншақ қыз», «Тимур мен Жантик», «Қазақстан – біздің ортақ шаңырағымыз» сияқты анимациялық фильмдердің топтамасы жүктелген. Бұл арнада ең танымалы − «Қошқар мен теке» мультфильмі. Оны 700 мыңнан астам көрермен тамашалаған.
Қорыта айтқанда, отандық анимацияның дамуы қазақ фольклорымен тығыз байланыста екенін әсте ұмытпауымыз тиіс. Болашақта бүгіні мен тарихын таразы басындай тең ұстағандар ғана уақыт талабынан ұтылмайды дегіміз келеді.
Айым ДӘУІТ
