Өткен жылы Қойшығара Салғараұлының «Ежелгі түріктер», «Ортағасырлық түріктер», «Шығыстағы түріктер» деп аталатын үш кітабын, биылғы жылы «Мыңғұл мен монғол және үш Шыңғысы» мен «Мөде хан» деген кинороманын оқып шықтым. Оның өзі айтқандай, «өмір бойы зерттеп, жазған-сызғандарының» дені осында екен. Шындығын айту керек, осының өзі – бір қаламгерге жетіп артылар, тіпті асып-төгілер еңбек.
Қойшыекеңді халқымыздың тарихын зерттеген өзгелерден оқшауландырып тұрған тұсы – ол «адамзат тарихын таразылағанда міндетті түрде түрік тарихымен байланыстырмай қарау мүлде қате» деген ұстанымы. Тіпті, дүниежүзіне белгілі деген тарихшылардың таласқа түсіп, олардың да олқылық жібергенін дәлелдеуге тырысады. Осылай айтпаса «сөздің атасы өліп» қана қоймайды, тарихымыздың қатесі де түзелмей кететіні рас қой. Біреу айту керек еді. Оны қазақтың қабырғалы қаламгері – Қойшығарасы айтты. Ұлт үшін әрқайсымыз осылай шама-шарқымыз жеткенше адал іс атқарсақ, шіркін, біз ел-жұрт алдына баяғыда түсер едік.
Түріктердің тарихы жайлы оның 3 томдығы халқын сүйетін әр қазақтың үйінде тұратын құнды дүние екені даусыз. Жалған дүниедегі жан досы болған Ақселеу Сейдімбектің «Қазақтың ауызша тарихы» деген еңбегінен өзге жаңаша бағытта жазылған мұндай кітаптардың жарық көргенінен оқырман ретінде менің хабарым жоқ.
Көпшілік Қойшыекеңді қарапайым жан деп таниды. Менменсіңген тұсын еш көрген емеспіз. Елестете де алмайсың. Ал тындырған ісі ерекше ірі екен. Көшкінші халықтардың ежелгі тұрмысынан бастап, көне тарихымызды тұтастай алып қарауды мақсат етіп қою – батырлық емей немене?! Ең негізгісі сол – автор мақсатын абыройлы орындап шыққан. Сондықтан ол қандай мадақ пен марапатқа болсын лайық. Оған автордың жазушылық-журналистік қабілеті мен зерттеушілік ыждағаттылық қасиеті көп көмегін тигізген тәрізді. Оның үстіне «ұзақ жылдар бойғы ізденістің» арқасында ғана осындай нәтижеге жетсе керек еді.
Алдына айнымас мақсат қойған автор атынан ат үркетін бұрынғы зерттеушілердің саясиланған сүрлеуіне түспей, көшкіншілердің атам заманнан қалыптасқан өзіндік табиғаты, болмысы, тыныс-тіршілігі тұрғысынан келіп, мифологиялық, хронологиялық, генологиялық (ДНК), лингвистикалық дереккөздерге сүйене отырып пайымдайды. Зерттеу жұмысының осындай методологиялық әдіс-тәсілі өз жемісін берген. Ол ғылыми стильге тән қалыптасқан қасаң тілмен емес, барынша ұғынықты, қазақи психологияға тән тұрғыда әңгімеленеді. Яғни жеңіл оқылады. Бір әттеген-айы, көбіне Қытай мұрағаттарында сақталған дереккөздерге сүйеніп жазылғандықтан, адам есімдері мен жер-су аттары есте сақтауға қиындық тудырады. Әрі олардың қатары тым көп болғасын, қайсыбірін жаттап аласың. Әрине, бұл «жоққа жүйрік жетпейдінің» кесірінен орын алып отырған олқылық екені белгілі. Өйткені, ежелгі түріктердің тарихына байланысты көне жәдігер жазбалар тек Қытай мұрағаттарында ғана кездеседі. Ал кейінірек евроцентристік көзқарас тұрғысынан жазылған зерттеулер сол тұстағы саясат ығынан аса алмағаны тағы рас. Сондықтан автор бұған дейін қалыптасқан сүрлеуден саналы түрде бас тартады. Мысалы, «Тоныкөк пен Қорқыттың бір адам болуы да мүмкін» деген сияқты кісіні ойға қалдыратын тосын пікірі зерттеушілерге жаңа бақыт нұсқайтынына күмән жоқ. Сол сияқты есте жоқ ескі заманнан бастап «түрік» халқының тарихын таратуға байланысты өзіндік концепциясы тарихымыздың көмескі тартқан беймәлім тұстарын жүйелеп ұғынуға мүмкіндік береді.
Яғни түріктердің түп төркіні, шыққан тегі – кезінде гректер «скиф», парсылар «сақ», қытайлар «сәй-жін» атандырып, осы аттармен тарихқа енген халықтардың түп-төркінімен тамырлас, ортақтас деген тұжырым жасайды «Ежелгі түріктер» деген еңбегінде (Астана: Фолиант, 2012, — 188-б.). Соған орай адамзат баласының нәсілін кескін-кейпіне қарай бөлгенде ежелгі түріктерді монголоид типіндегі тайпаларға жатқызу да қате тұжырым деп таниды зерттеуші.
«Ежелгі түріктер европоидтық нәсілге жатады. … Ал қазіргі ғылымда қазақ халқының кескін-кейпін жатқызып жүрген «Тұран», болмаса «оңтүстік сібір» деп аталатын антропологиялық тип кейінгі мыңжылдықтардың жемісі» деп ойын анық айтады (Бұл да сонда, 189-б.).
Бұл пікірдің дұрыстығын қазір өзге ғалымдар да дәлелдеп жатыр. Мысалы, өткен аптада «Айқын» газетінде «Бабаларымыздың бет-әлепетін білеміз бе?» деген танымдық мақала жарияланды (Қ. Төрежан, 2014, 1 сәуір). Онда: «Жақында ресейлік антрополог ғалымдар Батыс Қазақстан облысындағы Қосқұдық қорымында біздің дәуірімізге дейін төртінші мыңжылдықта жерленген адамның бас сүйегі арқылы оның бет-әлепетін қалпына келтірді. Бұл жұмыстармен айналысқан ғалымдар «Қазіргі қазақ жерін мекендеген ежелгі көшпенділердің бет-пішіндері европалықтарға келеді» деген тұжырым жасап отыр» делінген. Біздің зерттеушіміз ондай шешімге бұдан әлдеқайда бұрын келгеніне жоғарыдағы сілтеме бұлтартпас дәлел.
Осылайша қазақ халқының тарихына қатысты әркім әртүрлі көзқарас тұрғысынан қарастырып жасаған бұрынғы болжамдар негізінде бізге сырттай танылған жасанды белгілерді теріске шығарады.
Құс ұшса қанаты талатын шетсіз де шексіз Қазақ даласы небір сырларды бауырына бүгіп жатқанын ішіміз сезеді. Осыны ойға алғанда тағы да тарихқа жүгінесің. Бірақ біздің тарих өзгенің қолымен жазылып, халқымызға еріксіз танылған тарих екенін, несін жасырамыз. Кезінде «Қазақтың қысқаша тарихы», «Қазақтың қилы тарихы» сияқты, тағы басқа да біраз еңбектерді қарап шыққаннан кейін, шіркін, осының бәрінің басын қосатын, сонау көне дәуірден бері қарай көктей шолып баяндайтын бір салиқалы дүние қашан жазылар екен деп армандайтын едік. Қойшыекеңнің жоғарыда аталған еңбектермен толық танысқасын сол арманымыздың төсі қылтиғандай болды.
Бұрын жарық көрген әртүрлі еңбектерде әрқилы баяндалатын тарихымыз жайлы үзік-үзік болжамдардың басын қоса алмай, оған деген қызығушылығымыз су сепкендей басылатын. Ары қарай зерделеп оқуға беттей алмай, тосырқаған аттай болдырып орта жолда қалатын едік. Осыған кейіген автор: «… қазақ хандығы бөлініп шығып, өз алдына отау тіккенше жер атауында да, ел атауында да тұрақтылық болмайды. Бұған қарап, бұл өлкені тұрақты мекендеген ешқандай тұрғылықты жұрт болмағандай, кілең тағдыр толқынында бір-бірін ығыстыра сапырылысқан түрлі халықтар сәтіне қарай сәл тұрақтап, ерулеп өтіп кете берген-ау деп ойлауға мәжбүрсің», – дейді.
Алайда, осы жерден табылған археологиялық қазба мұралар да, халықтың ауызша тарихы – шежіре-аңыздар да, сондай-ақ сонау ескі замандардан үзілмей жалғасын тауып, сабақтасып келе жатқан олардың салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары да бұл далада, кімнің қалай айтқанына қарамастан, автохтондық құқы бар бір халықтың – тектес, тілдес түрік халқы ұрпақтарының сонау ескі замандардан бері ғұмыр кешіп келе жатқанын дәлелдейді («Ежелгі түріктер», 22-б.).
Бұдан ары: «VІ ғасырда шаңырақ көтерген атақты Түрік қағанатының тарихына барынша байыппен зерделей үңілген жөн», – дейді автор. «Сонда өз заманының заңғар ойлы билеушісі болған Бумын (Момын) қағанның төңірегінде теңдесі жоқ қуатты мемлекет құруға бағыт алғанда оны басқа емес, неге «Түрік» деп атауды қалағанын пайымдауға мүмкіндік туады. Өйткені, Бумын қаған өздерінен бұрын бір кезде төңірегіне түгел билік жүргізген әйгілі түрік деген атақты мемлекет болғанын жақсы біледі. … Бумын өзін сол ежелгі түріктердің ұрпағымын деп санауы да бек мүмкін ғой. … Осыған орай жужандар бодандығында жүдеп-жадап жүрген түрік тектес тайпалардың (халықтардың) басын бір шаңырақ астына біріктіріп, азаттық әперуді көздегенде Бумын жұрттың сол бір даңқты Елдікті, қаһармандық Ерлікті аңсаған арман-аңсарын ескеріп, соған сай осы ежелгі түріктердің атақ-даңқын қайта жаңғыртып, біз де осындай ел боламыз деп, оны халық рухын көтеріп, азаттыққа құлшынуға пайдаланған», – дейді. Оған тарихтан тағы бір мысал келтіріп: «Осман империясы құлауға айналғанда халық рухын көтеруге түрік атауын ту қылып көтеріп, оғыздардың бір бұтағының Түрік еліне айналғанын» еске алады.
Сол сияқты Қытай жазбаларындағы аңыз дерегіне қарап, Ашынаны «түріктердің түп атасы» деп жүрген тұжырымның қате екенін, «ашынаның» бар-жоғы ежелгі түріктердің «бұрынғы», «әуелгі», «алғашқы» деген ұғымды білдіретін қарапайым «ашнұ» («ашынұ») деген сөз екенін, соған орай ресми тарихта қалыптасқан «ашина түрік» тіркесінің мағынасының да «Бұрынғы түрік» немесе «Әуелгі түрік», басқаша айтқанда, «Бірінші Шығыс Түрік қағанаты» деген ұғымды білдіреді деп анық айта аламыз. Мұның бәрі қалай болғанда да, Түрік атауының VІ ғасырдан да бұрын бар, ежелгі атау екенін айғақтаса керек», – деген дәлелін қалай құлаққа ілмеуге болады?!
Ғалым-жазушының тосын пікірлері мен батыл болжамдарын былай қойғанда, оның қазіргі қазақ тарихын зерттеушілерге қаратып айтқан орынды уәждері мен өткір сындары – негізінен тарихты ендігі жерде мүлде жаңа ғылыми концепция тұрғысынан қарастыру керек деген ұстанымынан туындайды. Осы бір өзекті мәселені жетеге жеткізе жазып, көпшіліктің көкейіне құйып беруі жазушылық қабілет-қарымға да тікелей байланысты екені даусыз. Оқырман көкейінде титтей де болса күмән қалмас үшін, әрі есте сақтауға қиын қытай тіліндегі есімдер мен жер-су аттары жатталып қалсын деген ниетпен негізгі ойды аталған еңбектердің әр тұстарында қайталап пысықтап отыру әдісін автор саналы түрде пайдаланғанға ұқсайды. Дей тұрғанмен, тарихи бір деректің әр кітапта әртүрлі баяндалуы, кейде ой қайталауға, тіпті логикалық қайшылыққа ұрындырған тәрізді.
Мысалы, «Мұңғұлды «түрік» деп шатастыруымыз – бәйтеректің діңін бұтағымен шатастырып, діңі қайсы десе, бұтағын, бұтағы қайсы десе, діңін көрсеткенмен бірдей. Өйткені, түрік – бүткіл түрік тектес халықтардың діңі. …ал мұңғұл мен татарлар – сол діңнен өніп-өсіп тараған көп бұтақтардың бірі ғана» деп көрсетеді автор «Шығыстағы түріктер» деген кітабының 78-ші бетінде. Сөйтеді де келесі бетте: «… байырғы мұңғыл халқы да, татар халқы да түрік тілінде сөйлегенімен, олар әу баста түрік тектес болмаған, сырттан келіп, оларға сіңісіп кеткен кірме халықтар секілді», – дейді. Бұл екі болжамның қайсысына сенеміз? Сонда мұңғыл мен татар түрік дейтін дарақтың «өніп-өсіп шыққан» өз бұтағы ма, жоқ, әлде, автор айтпақшы «сырттан келіп сіңіскен», яғни будандастырылған басқа бұтақ па?! Меніңше, автор байырғы түрікті мәуелі «дараққа» теңеген сәтті теңеуіне оқырманды иландырамын деп отырып, тарихшылдығынан гөрі жазушылық болмысына ерік беріп алғанға ұқсайды. Болмаса, сол кітаптың 349-шы бетінде: «Шежірелерде мұңғұл мен татарды бір кісінің, яғни Алаша ханның баласы етіп көрсеткенмен, бұларды бір кездерде түрік елінің құрамына кірген, кейін бөлініп, өз алдына жеке-жеке хандық құрып кеткен екі ел деп ұққан жөн» деп жазбас еді.
Тарихты зерттеу бар да, оны көпшілік пайдалана алатындай етіп жазу бар. Осы екеуі бір адамның бойына тоғысса, нұр үстіне нұр. Исай Калашниковтың «Жестокий век» деген шығармасының қолдан түспейтіндігі, оқырманды баурап алатын құдіреті осында. Демек, біздің автордың артықшылығы да сол болу керек. Ол қандай тарихи оқиғаны жазбасын сол кезеңнің көрінісін дәл беруге тырысады. Мысалы, «Биік алаң – Шытқа орналасқан хан ордасы» деп басталатын сөйлемдегі «шыт» сөзін зерттеуші түгіл жазушылардың өзі сирек пайдаланады. Немесе «Кең жозының үсті ұлттық тамаққа толы» дегендегі «жозы» деген көнерген сөзді орынды қолдану оқушының тарихи шығармаға деген сенімін арттыра түсері сөзсіз.
Ебе-абыз (халыққа қарап): – Уа, халайық! Ханзадамыз хан болды, ел тілегіне сай жан болды. Енді ата-баба дәстүрімен ұлы ханға лайық жаңа есім беруіміз керек. Мен Тәңірі берген аян бойынша, оның жаңа есімін «Шыңғыс» деп атадым. Бұл «Тәңірдің күші», «Тәңірдің жердегі әміршісі» деген мағынаны білдіреді. Мүде ханзаданың ендігі аты – Шыңғыс. Шыңғыс хан».
Ары қарай түрік тектес халықтар арасында «Шыңғыс» деген қаһарлы лауазымға ең алғаш Мүде ханзада ие болғанын, бұдан кейін бұл лауазымды бес ғасыр өткенде осы халықтың екінші бір перзенті Атилла, одан кейін тағы да бес ғасыр өткенде Темужин иеленген еді деген деректі алға тартады «Мүде хан» деген еңбегінде.
Шыңғыс хан демекші, Қойшыекеңнің «Мұңғұл мен моңғол және үш Шыңғыс» деп аталатын еңбегі ХІІІ ғасырдан бері түрлі пікір таласын тудырып келе жатқан моңғол халқы мен Шыңғыс ханға қатысты жаңа ой-тұжырымдарды алға тартады екен.
«Орхон өзенінің бойынан табылған ескерткіштердегі құпия жазулардың «кілті» табылып, ондағы тасқа басылған бұлтартпас тарихи айғақ-деректерді дүниежүзі танып-білмегенде бүгінгі түрік тектес деп жүрген халықтарымыздың бәрі қазіргі түсініктегі моңғол тектес халықтардың бір бұтағына айналып кете баруы ғажап емес еді. Христианша жыл санаудан кейінгі VІ ғасырда түрік деген халықтың «Мәңгі ел» деп аталатын аса ірі далалық мемлекет орнатқанын және сол түріктердің сол ұлаңғайыр аймаққа үш ғасырға жуық билік жүргізіп тұрғанын білді. Осыдан кейін барып қана тарихшылар бұрынғы моңғол атауының алдына енді келіп, түрік атауын қосақтауға мәжбүр болды» (98-б.).
«Түрік-моңғол халықтары» деген жаңа тұрақты тіркес осылайша ғылыми айналымға енді. Татар атауы жылы орнын түрікке беріп, тунгустар ауылына қоныс аударды» деп ұзақ тарихты қысқаша қайырады. Ары қарай автор қазіргі моңғолдардың Шыңғыс хан заманының моңғолдарына ұқсамайтын бірнеше ғалымдардың жасаған тұжырымдары мен өзі келтірген тарихи деректер негізінде тәптіштеп түсіндіреді. Оның айтуы бойынша: «Шыңғыс хан аталары Ергене-Көңнен шыққаннан кейін де олардың елі бірнеше ғасыр бойы қазіргі «моңғол» деген атаумен аталмаған көрінеді. Олар басқа атаумен басқа халықтардың құрамында жүрген. Олар тек ХІІ ғасырда Борте-чиноның жиырмасыншы ұрпағы Байшынқор көкжалдың баласы Тумбинай шешеннің жеті ұлының бірі – Кабул қағанның тұсында ғана «Хамаг моңғол ұлысы» («Жалпы моңғол ұлысы») аталған екен.
Ендеше, «… ежелгі мыңғұлдардың тарихы біздің жыл санауымызға дейінгі VІІ ғасырдың аяғынан басталып, біздің жыл санауымыздан кейінгі бірінші ғасырдың соңымен аяқталады. Ежелгі мұңғылдар этноқұрамы жөнінен түгелдей түрік текті, түрік тілдес халықтарға жатады. Ал кейінгі моңғолдардың тарихы біздің жыл санауымыздан кейінгі VІІІ ғасырдан басталып, ХІІІ ғасырдың басында шаңырақ көтерген Моңғол империясының тарихына жалғасады» (131-б.) деп даулы мәселеге нүкте қояды.
Халқымыздың тарихы жайлы жазба деректер – оларды бітіспес жауы, қас дұшпаны санаған отырықшы халықтардың өкілдері қалдырған жазбалар екені көпке аян. Мұндай деректермен жазылған тарихтың сыңаржақ болары даусыз. Мұнда «көшкіншілер тек тонаушы, қаратушы, кісі өлтірушілер болса, отырықшылар пендеге қиянаты жоқ «періштелер» сияқты көрінеді» (9-б.) деп кітаптың басында оқырманына мұңын шағатын автор, аталған еңбектердің соңында осы қиянатты теріске шығарып, «Адамзат тарихын таразылағанда міндетті түрде түрік тарихымен байланыстырмай қарау мүлде қате» деген пікірін, яғни өзіндік ғылыми концепциясын Қытай мұрағаттарында сақтаулы құжаттар негізінде, әлем тарихшыларының түрік тарихына байланысты жасаған тұжырымдары арқылы және халқымыздың аңыз-әңгімелері желісіне сүйеніп дәлелдеп шығады.
Аңыз-әңгімелер демекші, ол «авторы көрсетілмеген тарихты «ауызша тарих» дейміз. Оның авторы – халық. Демек, ауызша тарих – халық тарихы. Мысалы, халық әнінің ішінде жасандысы бар ма? Әрине, жоқ. Сол секілді халық тарихы да міне, осындай. Ендеше, оған деген көзқарас неге керісінше болу керек?» (38-б.) дейді. Уәлі сөзге қосылмасқа лаж жоқ. Ұлтымыздың ұлы байлығы, әдебиетіміздің жауһарлары, маң дала маржандары – 100 томдық «Бабалар сөзі» біздің ең асыл мұраларымыз емес пе? Ал біздің тарихшыларымыз осыны орынды пайдаланудың орнына, неге мұрнын шүйіре қарайтынына қалай қынжылмассың.
Намазалы ОМАШҰЛЫ,
Журналистика мәселелерін зерттеу
институтының директоры,
профессор,
«Қазақ әдебиеті».
