Түрiк тектi халықтардың арғы тегi кiмдер екенiн айғақтайтын «Оғыз қаған»туралы аңыз бар. Аңыздың ұзын ырғасы мынадай: Оғыз қағанның көктiң нұрынан жаралған әйелiнен – Ай, Күн, Жұлдыз, ағаштың ашасынан жаралған әйелiнен –Көк, Тау, Теңiз атты алты баласы болғанын, олардан тараған түрiктектi халықтардың түп атасы саналатын 24 немесе кейбiр деректерде 22 немересiне қаған өмiрiнiң соңына таман иелiк жерiн еншiлеп бөлiп берiптi.Оғызнамада «он оғыз батысқа, он оғыз шығысқа кеттi» деген сөйлемнiң негiзiнде көшпелi мемлекеттер үрдiсiне сай ғалымдар Оғыз мемлекетi де оң және сол деген екi қанаттан тұрғанын жорамалдайды. Балалары мен немерелерiне алтын және күмiстен жасалған садақтың оғы мен таңба үлестiрiп бердi деп айтылады аңызда. Осындай айтылған мәлiметтердi зерттеген ғалымдар «Оғыз қағанатының» әскери-әкiмшiлiк бiрлiгi «оқ»атауымен аталғанын дәлелдеген.
Арғы тегiн хұннан өрбiтетiн моңғол мемлекетi әкiмшiлiк бiрлiк институтын «оқ» сөзiнiң аудармасымен «сум» [сұм] деп атауы бүгiнгi күнге шейiн сақталып келедi. Егер Оғыз қаған немерелерi санына өз кiндiгiнен тараған алты баласын қоссақ, әскери-әкiмшiлiк бiрлiгi 28 немесе 30 оқтан жасақталған боп шығады. Тарихи әдебиеттерде кездесетiн «ұтұрғұр» атауын «отыз оғыз» ру немесе тайпа одағы деп талдайтын үрдiс те бар. Соған қарағанда, «Оғыз қаған» 6 ұлынан 24 немере сүйген боп шығады. Бұдан Оғыз мемлекетi бүгiнгi тiлдiк қолданысымыздағы сөзбен айтқанда, 30 ауданнан («оқ», «сұм», «бау» деп те аталады) құрылған деп қорытынды жасауға болады. Оғыз қаған ұрпақтарына таңба үлестiрiп бергендiгi түрiк бiтiгi осы таңбалар негiзiнде қалыптасқанын аңыз түрiнде меңзеген болса керек.
Өйткенi әкiмшiлiк бiрлiк санын 6 ұл, 24 немеренiң санымен болжасақ, он-оннан екi қанатқа бөлiнгенде, қалған оны (6 бала + 4 немере) орталық билiкте, яғни қара шаңыраққа иелiк еткендiгiн аңғара аламыз. Осы үрдiс қазақ хандығында да жалғасын тапқаны белгiлi.
Қамшы – мифтiк iлкi ана – жыланның заттық бейнесi. Әскери-әкiмшiлiк жүйесiн үш жүзге бөлiп басқаратын қазақ хандығы: «Ұлы жүзге таяқ берiп, қойға қой»; «Орта жүзге қамшы берiп, дауға қой»; «Кiшi жүзге найза берiп, жауға қой» деген тәмсiл де қалдырған. Бұл тәмсiлдiң кеңес заманында өзгерген бiр нұсқасында: «Ұлы жүзге қауға берiп, малға қой»; «Орта жүзге қалам берiп, дауға қой!» делiнедi. «Кiшi жүзде» өзгерiс жоқ. Жаңадан шыққан нұсқасында: «Ұлы жүзге қамшы берiп, малға қой!» деп өзгертiлiп, Орта жүздiң қолындағы қамшыны алып, кеңестiк «қаламын» өзiне қалдырғаны – бүгiнгi күнi билiк басында отырған адамның мәңгiлiк президенттiгiн халық алдында ақтап алғысы келетiн саяси пиғылды бiлдiретiн болса керек.
ХIII ғасырдағы моңғолдар киiз үйлерiнiң есiгiн оңтүстiкке қаратып тiгетiнiн, төрде отырған адамның оң қол жағын – оң қанат, сол қол жағын – сол қанат деп межелейтiнiн 1253-1255 жылдары Мөңке қаған ордасына саяхатшылап барып қайтқан Гильом де Рубрук естелiк кiтабында жазып қалдырған. Бұдан моңғолдың оң қанаты – батыс, сол қанаты – шығыс деп аталатынын бiлетiн боламыз. «Он оғыз батысқа, он оғыз шығысқа кеттi» деген сөйлемнен, оғыздар да моңғолдар сияқты батысты – оң, шығысты – сол қанат деп қарағаны байқалады.
Осы айтылғандар негiзiнде бүгiнгi қазақ тiлiндегi «алты алаш» атауы Оғыз қағанның алты баласы немесе «солардың ұрпағы», «жалпы түрiк халқы» деген ұғымды бiлдiредi. Қазақ танымында «Алтау ала болса – ауыздағы кетедi, төртеу түгел болса – төбедегi келедi» деген тәмсiл сол оғыздар үстемдiк еткен заманның санамыздағы сарқыншақ естелiгi iспеттi. Мақаламыздың алдыңғы бөлiмдерiнiң бiрiнде «Алты алаш» мәселесiн кейiн талдаймыз дегендегi айтпағымыз – «Алты алаш» дегенiмiз Оғыз қағанның алты баласынан тараған ұрпағы «жалпы түрiк халқы» дегендi бiлдiретiнiн айтпақ едiк.
Оғыз атауы Орхон бойындағы Күлтегiн ескерткiшiнде де бәдiзделген. Онда «оғұз» тұлғасында ұшырасады. «Он оғыз» дегендi көне нұсқасы бойынша буындарға бөлсек, «он оқ ұз» деген үш сөзден тұратын атауға өзгергенiн көремiз, яғни он-он ру/ тайпадан екi қанатқа, құрамында тағы да он ру/ тайпасы бар бiр орталыққа бағынған «ұз» халқы екенiн бiлетiн боламыз. Алайда тарихи әдебиеттерде көбiнде «оғұз» тұлғасы сақталып келгенiн көремiз.
Алдымен «ұз» сөзiнiң мәнiн ашу үшiн Мұхаметжан Тынышбаев пен Сержан Ақынжанов кiтабында жазылған «ұран-қай» атауын талдауға тура келедi. Сержан Ақынжанов бұл екi атаудың екеуi де «жылан» деген мағынаны бiлдiретiнiн жазған. «Ұран» сөзiнiң соңындағы зат есiмнен зат есiм тудырушы «н» жұрнағын қалдырсақ, түбiрi «ұр» зат есiмi қалады. Түрiк тiлдерiнде «р» мен «з» дауыссыздарының алмасу заңдылығы бойынша «ұр» мен «ұз» – екi түрлi тұлғадағы бiр мәндi бiлдiретiн сөздер. Мысалы, «егiз» деген қазақ сөзi моңғол мен туба тiлiнде «ихэр, икер», мажарша «икер» тұлғасында жазылады. «Өгiз» сөзiмiз моңғолша сиыр деген мағынаға ауысып, «үхэр» тұлғасында, мажарша «өкөр» делiнiп, қазақшасымен бiрдей мәнде екенi бiлiнедi. Сонымен, «ұз~үз», «ұр~үр» түрленген тұлғалардың бәрi де – «жылан» деген мағынаны бiлдiретiн түбiр сөздер.
Мажар тiлiндегi «қожайын» деген сөз «ur» [уур] тұлғасында созыңқы дауыспен айтылатынына қарағанда, сөздiң өзгерiске ұшырау мүмкiншiлiгi кең ауқымды қамтитынын көремiз. «Ұран-қай» қосарлы сөзiнiң екiншi жартысы «қай», «қай~ кей; қан~ кен» түрлерiне дейiн өзгерiп, «жылан» деген алғашқы iлкi ана (тотем) немесе аталық (тотем) мәнiнен туындаған «хан» мағынасындағы лауазым атауларына өзгеретiнi байқалатынын Гильом де Рубрук Күйiк қағанды «кей-хан» деп жазғанынан көремiз. «Ұрқай~үркей; ұрқан~үркен», тiптi «ұ» мен «о» дауыстылардың алмасуы арқылы «орқан~өркен» түрлерiне дейiн құбылады. Моңғол тiлiндегi «Орхон» өзенi мен «Хангай» тауы атаулары көне түрiктiң «Ұрқан~Орқан» мен «Қан-қай» сөзiнен моңғол тiлiнiң үндестiк заңына бейiмделiп, өзгергенiн аңғартады. Түрiк тiлдерiнде «р» дауыссызы «з»-ға өзгеру заңдылығын ары қарай тарқататын болсақ, түркологияда «з» өз кезегiнде «й, ж, д, т, ш, с» дауыссыздарына дейiн өзгеретiн ереже бар. Осы ереже бойынша орыс тiлiнiң «уж» (elaphe dione) атауы түрiктiң «ұр~ ұз» сөзiнен туындаған сөз екенiн бiлемiз. Орыстың «уж» сөзiнiң синонимi «узорчатый полоз» атауын қазақшалағанда «жолақты», «бедерлi» немесе «шұбар жылан» деген мағынаны бiлдiрiп, [ұз-ұр-чатый] түрiндегi сын есiмнiң өзi қосарланып тұрғаны кездейсоқтық емес-ау, әсiлi. Орыс тiлiндегi «уж» – шақпайтын жылан, «змея» – шағатын жылан. Осыған қарап, көне түрiктер де шақпайтын жыланды «ұр», шағатын жыланды «қай» деп, екi топқа бөлген бе деген ойда қаласыз. Бұл көнерген егiз атау термин сөз ретiнде бүгiн де қолданысқа енгiзуге әбден лайықты сөздер деп ойлаймыз.
Қазақ тiлiнiң сөздiк қорында «сумақай», «сұрқия», «зымиян», «қияңқы», «шарқая», «қайлақы» деген сөздер бар. Бұл сөздердiң қатарына «сұм» түбiр сөзiнен туындайтын «сұмырай» сөзiн де қосуға болады. Түгелдей дерлiк бүгiнгi түсiнiгiмiздегi адамның жағымсыз мiнез-құлқын бiлдiредi.
Бұл сөздердiң қай-қайсысы да «қай» түбiрiнен туындаған сөздер екенi сыртқы тұлғаларынан көрiнiп тұрғандай. «Сұрқия» сөзi әуелгiде «сұрқай» тұлғасындағы, «сұр жылан» деген мағынадағы сөз болғанға ұқсайды. «Қай» сөзiнiң көне түрiк тiлiнде «қайа», Махмуд Қашқари сөздiгiнде жартас (скала) ұғымын бiлдiрсе, бүгiнгi күнге заманалар өзгерiстерiне ұшырап, «қия» түрiнде жеткенi белгiлi. Бұдан «қайа» сөзiнiң бiрiншi буынындағы «а» дауыстысы түсiп қалғанынан «қайa~ қйа~ қия» сөзi «қияға» өзгергенiн көремiз.
«Зымиян» сөзiнiң «н» жұрнағын қалдырсақ, «зымия» түрiнен бiрiншi буындағы «и» түсiп қалады да [змия~змея] орыстың «змея» сөзi туындағанының куәсi боламыз. «Сумақай» атауы «сужылан» мағынасындағы сөзге келедi. Моңғолдар «жылан» сөзiмiздi «могой» [моғой~моқай, мұқай (қаз.)] деп атап, өз тiлiнiң үндестiгiн сақтайды. Әуелгi тұлғасы «мақай, мұқай» болғанын қазақ тiлiнде кiсi аттарында сақталып қалғанымен түсiндiремiз: Мақай – Мақан, Бұқай – Бұқан. «Қияңқы» сөзi «қиян» мен «қай» сөзiнiң қосарлануынан туындаған деп қараймыз. О бастағы тұлғасы «қан/ қай-қай» қосарлы атау бiр сөзге бiрiгiп, алдындағы сөзге тiркесiп жалғанған «қ» дауыссызының ықпалымен «н» «ң»-ға ауысып, сөз соңындағы «й» түсiп қалған да, «а» үндестiк заңдылығы әсерiнен «ы»-ға өзгерген: «қайан~ қйан~ қияң+қ+ы». «Шар» сөзiн ежелгi қазақ мифологиясын зерттеген Серiкбол Қоңдыбай «жыланға» балаған. Мажар тiлiндегi «шаркань» сөзi «айдаһар» дегендi бiлдiрсе, осы түбiрден орыстың «царь» сөзi шығатынын талдаған. Өз кезегiмiзде, Серiкбол Қоңдыбай ұсынған пiкiрге қосыла отырып, бұл да мәнi жағынан «қай-қай» қосарланған сөзбен төркiндес (шар – қай) сөз болған деп көремiз. «Сұм» – моңғол тiлiнде «оқ» деген мағынадағы сөз. Жоғарыда атап өткен «қамшы» сияқты «оқ» та – мифтiк iлкi ана жыланға баланатын зат. «Сұмырай» сөзi «сұм» мен «рай» сөзiнiң қосындысынан туады. Бұл сөздердiң мәнiн түсiндiрiп жатудың қажетi жоқ деп ойлаймыз. Алайда «рай» сөзi мен латын тiлiндегi «күн» деген мағынадағы «Ра» сөзiнiң тұлғалық ұқсастығы мәнiнiң бiрлiгi таңғалдырарлық-ақ.
Талдауымызда белгiлi болғандай, адамның мiнез-құлқын бiлдiретiн бұл сөздер өз тiлiмiзде iлкi мәнiнен алшақтап, сын есiмге өзгерiп кетсе де, шығу төркiнiн лингвистикалық талдау тәсiлдерi арқылы (этимология) ашуға болатынын жеткiлiктi дәрежеде көрсеттiк деп бiлемiз.
Жалпы, әлем мифологиясында, әсiресе бiздiң ертегi, аңыздарымызда «жылан» – тұрақты кейiпкер. «Жылан» бейнесi алдымен «iлкi ана» кейпiнде келiп, кейiн «iлкi атаға» өзгергенi адамзат қоғамының аналық қауымнан аталық қауымға ауысуымен түсiндiрiледi. Осы ауысушылық салдарынан «жағымды» жылан «жағымсыз» жыланға өзгергенi себептi, адамның жағымсыз мiнез-құлықтарын бiлдiретiн сын есiмдерге ауысқан деп қабылдаған жөн.
Бiрiншi мақаламызда Қалшаның Лашынға қалай өзгеретiнiн жазғанбыз (Қалша~ Алаш~ Лашын). Екiншi мақаламызда «Қыран немесе тарихтағы құстар қайтып келе ме?» тарауындағы көрнектi тарихшы Сержан Ақынжановтың «Қыпшақтар» атты кiтабынан алынған «Қыран – Қадыр хан» үлгiсiне келтiрген едiк. Ал бұл мақаладағы «Алты алаш»: 1. Лашын – Ай хан, 2. Лашын – Күн хан, 3. Лашын – Жұлдыз хан, 4. Лашын – Көк хан, 5. Лашын – Тау хан, 6. Лашын – Теңiз хан деген кiлең лауазым атауларына өзгеретiн болады.
Марат УАТҚАН,
тарих зерттеушiсi
1. Мухамеджан Тынышпаев. Великие бедствия и великие победы казаков (Актабан-шубырынды). Алма-Ата, Жалын, 1992.
2. Ахинжанов С.М. Кипчаки в истории средневекового Казахстана. Алма-Ата. «Наука» Казахской ССР.
3. Гильом де Рубрук. «Дорно этгээдэд зорчсон минь», УХГ., Улаанбаатар, 1988.
4. Кондыбай С. «Мифология предказахов» (Книга третья). Алматы, Издательство «Сага», 2008.
