Белгiлi мифолог-ғалым Серiкбол Қоңдыбай «үрей» сөзiн түсiндiргенде, осы жыр жолдарын көрсеткен:
«…Шамақандай залымның
Үрейi ұшып сасады.
Ақылынан танады,
Iшi күйiп жанады…
Жаудың бетi қайтқан соң,
Кеттi айдаһар жоқ болып…».
Бұл жыр жолдарында бiздiң мақалада айтылған «үрейi ұшты» сөзi мен «Шамақан~Шамақай» кiсi атын көремiз. Бiз «шөмекей» ру атауын «су жылан» мағынасын бiлдiретiн «шомақай» түрiндегi жуан дауыстыларды негiзге алып талдаған болатынбыз.
Көшпендi қазақтар киiз үйдiң есiгiн қоныстанған жердiң ыңғайына қарай, негiзiнен, оңтүстiк-шығысқа қаратып тiгедi. Үйдiң сүйегi – шаңырақ, уық, кереге және есiктен тұрады. Тiгiлетiн үйдiң кереге санына қарай, үлкен-кiшiлiгiн айыруға болады. Бүгiнгi тұрмыстағы қазақы үйлер көбiнесе алты немесе сегiз қанат боп келедi. Шаңырағы керегенiң ашалы басымен уықтар арқылы жалғанып, уық бауларымен байланады. Уықтың керегенiң ашасымен байланатын жағының басы екi қарыстай мөлшерде иiлiп жасалады. Бұл үйдiң еңселi болуын қамтамасыз етедi.
Көшiп-қонғанда уықтарды жинастырып, «желбау» деген атауы бар арнайы жiппен екi басына таяу жерден мықтап байлайды да, көлiк жануарының екi жағына теңдеп артатын болған. Үйдi тiккен кезде, желбаудың екi жақ басын бiрiктiрiп қайырады да, тұйықталған басының арасынан екi ұшын өткiзiп, шырмауынан уық кiргiзiп байлап, шаңырақтан 1 метрдей төмендеу тұстан шандып қояды. Бiр киiз үйде бұндай желбау дүниенiң төрт бұрышы бойынша төрт уыққа байланады. Уыққа байланып, салбырап тұрған желбау төменгi жағы түзу келген тоғыз санына немесе сұрақ белгiсiне (?) ұқсайды. Төрт тұстағы желбаудың екеуi көз мөлшерiмен шығыс пен батысты жалғап жатқан ендiк түзуiнiң ұзына бойындағы екi уыққа байланып, шаңыраққа шаншылады. Қалған екi уық «құс жолын» немесе бойлықтың ұзына бойын межелеген түзудiң бойымен шеңбер iшiнде бiр-бiрiне қарсы бағытта шаңыраққа қадалады. Желбаудың екi ұшы жылқының құйрық-жалынан жасалған шашақтармен әшекейленедi.
Құйрық-жалдың әшекейлiк бұйым болғаны сондай, ең алғашқы ту-байрақтар да қылдан жасалатын болған. Үйдiң есiгi тұп-тура түстiк - шығыс бағытқа қарайтындықтан есiктiң маңдайшасына және оған қарама-қарсы қақ төрдiң тұсындағы уықтарға желбаудың байланғанын еш жерде көрмедiк. Бауды ашық және баран түстi жүннен есiп жасайды. Сол себептен де қазақта «ала жiп» атауы қалса керек.
Яғни шығыс пен батыс бағытын, түстiк пен терiстiк және түстiк-шығыс пен терiстiк-батысты, сондай-ақ терiстiк-шығыс пен түстiк-батысты ұштастырып тұрған «дүниенiң төрт бұрышы, сегiз қырын» межелеген түзулер тұрмыстық үй тiгуде, мүрде жерлеу ғұрпымызда және кесенелер тұрғызуда кеңiнен қолданылған. Бұл ежелгi ата-бабаларымыздан мұраға қалған геометриялық танымның үздiк үлгiсi iспеттi.
Киiз үйде төсек күн жолы бойымен салынады. Өйткенi тiрi адам ежелгi нанымымыз бойынша, күн жолымен жатып-тұрады. Қайтқан адам о дүниеге барады. О дүние терiстiкте деп түсiнгендiктен, мүрденi жерлегенде басын солтүстiк немесе солтүстiк-батыс бағытына қаратып жерлейтiн ғұрып қалыптасқан. Бала кезiмiзде үлкендер күн жолына көлденең қаратып төсек салған келiндерiн байқап қалса, «балам, жаман ырым бастама, бұлай төсек салуға болмайды» деп жататын. Сондай-ақ сырмақтың оң бетiн төмен қарата аударып салатын. Қайтыс болған кiсiнi жер қойнына бергенде, бетiн күн шығысқа қаратып жатқызатыны бұрындары «жанның» қайта оралуы туралы сенiмнiң болғанын растаса керек.
Бiз бiлетiн ерте ортағасыр сәулет өнерiне жататын Орхон мен Енесай ескерткiштерi, ортағасырлар сәулеттерi санатына жататын Арыстан баб, Ахмет Яссауи, Айша бибi кесенелерi де бiз айтып отырған геометриялық құрылым негiзiнде салынғаны байқалады. Әсiресе Арыстан баб кесенесiнiң салыну үлгiсiне көңiл аударуға бiр жағдай ерекше түрткi болды. Кесенеге барған кезiмiзде, сонда болған адамдардан Арыстан бабтың зираты мүрдесiмен кесе көлденең орналасқан деген әңгiме естiдiк. Соған қарағанда, Арыстан баб қайтыс болған кезде тәңiршiлдiк наным-сенiмi бойынша басын солтүстiкке қаратып жерлеген сыңайлы да, кейiн кесене iшiндегi мүрденiң үстiне зират оңтүстiк-батыс, яғни ислам дiнiнiң салты бойынша қағба бағытымен салынған көрiнедi. Сол себептен мүрде мен үстiне салынған зират бiр-бiрiмен айқаса орналасқан сияқты.
Бұған екiншi дәлелiмiз – шығыс бағытына қарата орналасқан кесене iшiне оң қол жақтағы есiктен кiрiп, төрге қарап намазға жығылғанда, қағба бағытына емес, тура солтүстiк, яғни тәңiршiлдiктiң ғұрпы бойынша о дүниеге қарап құран бағышталатыны. Ал Ахмет Яссауи кесенесiндегi намазхана Арыстан бабқа қарама-қарсы, тура оңтүстiк бағытқа қаратылып орналасқанының куәсi болдық. Тәңiршiлдiк таныммен салынған кесенелер кейiн ислам дiнi үстемдiкке келген кезде, кейiнгi ұрпақ бiзге осындай қайшылықтарды да мұраға қалдырғанын көрiп қайтқан едiк.
Кесенелер демекшi, «қан», «кен» түбiрi лауазым және қала атауларымен бiрге елдi мекендердi де бiлдiретiнiн жазған болатынбыз: Сарқант, Жаркент, Шымкент, Ташкент, т.б. Лауазым атауларында «хан» мағынасында қосарланып, «хан-хан» тұлғаларынан «ұлы хан» деген мағынаны бiлдiретiн атауды бүгiнгi қолданысымызда «қаған» деп жазып жүрмiз. Дарқан тұлғасындағы кiсi аты көктүрiктер мен ортағасырлар тарихи жазбаларында лауазым атауы болғанын болжауға болады. Бүгiнгi моңғол тiлiнде «дархан» «ұста» деген сөзiмiзбен мәнi бiр. Осындай лауазым атауынан бастық деген мағынаны моңғолдар «дарга» [дарғы] дейдi. Қазақ тiлiнде «дәргей» нұсқасын әлi күнге қолданып жүрмiз. Қайыр хан Отырар қаласының басшысы болғандықтан, «Отырар дәргейi» деп, бұрынғы бiр мақаламызда жазғанымыз сондықтан. «Тарқан» сөзiмiз ер адамға қатысты айтылады. Әйел адамға «теркен» тұлғасында қолданатынымыз Қайыр ханның қамқоршысы болған «теркен-қатын» тарихи атауынан көрiнедi.
«Тарқан» атауы қала атауында да кездеседi. Орыс тiлiндегi «Астрахань» сөзiн түрiктендiретiн болсақ, «Астарқан» болады. Астарқанның Дештi Қыпшақ қаласы болғаны белгiлi. Қала атауындағы «ас» сөзi «бiрiншi» деген мәндi бiлдiредi. «Ас» демекшi, Асан деген де кiсi атымыз бар. Асанның өзгерген тұлғасы – Қасен. Славян-кириллица жазуының «бiрiншi» әрпi – «аз». Қазақ хандығынының негiзiн қалаған бiрiншi адам – Әз Жәнiбек. Сондықтан да кейiнгi ұрпағы «Әз» деп ұлықтаған. Өкiнiштiсi, соңғы кездерi Жәнiбек қазақ қағанының атынан «әз»-дiң түсiп қалғаны өзiнен кейiн 6 ғасыр шамасында мемлекет басшысы болған адамға жақпайды екен деп тарихты бұрмалай берсек, арты неге апарып соғарын бiр құдайдың өзi бiлсiн. Осындайда жердi сатып болғаннан кейiн, қазақ қайда барып тұрарын (?!) осы күннен бастап ойланғаны жөн шығар деген ерiксiз ой көкейге оралады.
Мифологияда «қамшы» атауы сияқты «арқан», «ала жiп» пен «желбау» да ерекше нанымдық қасиетке ие екенiн бiрiмiз бiлсек, бiрiмiз бiле бермеймiз. Балалық шағымызда бiздiң үй жайлауға шыққанда, киiз үйде тұратын едiк. Сонда ойын баласы бiз түндiк бауының ұшын есiктен үйге кiргiзiп қойған кездерiмiзде үлкендер ашу шақырып, ұрсатын едi. Сөйтсек, бұрынғы заманда әйелдер арқанға қолтықтың астынан асылып, жүрелей отырып босанатынын кейiн ересейген кезiмiзде барып бiлген едiк: «Бақан мен түндiк бауын есiктен үйге кiргiзу салты әйелдердiң ауыр босанатын жағдайларында ғана жүзеге асырылатын», – деп, 1892 жылы дүниеге келiп, 1980 жылы бұ дүниеден қайтқан жарықтық өз апам (бiздiң жақта ұлы шешенi осылай атайды) Мұқанбайқызы Жамбы айтып берген едi студенттiк зерттеулер жасап жүрген кезiмде.
Осы мақалада айтылған «арқан», «ала жiп», «желбау» сияқты киiз үй бұйымдары да қамшымен қатар мифологияда «iлкi ана – жыланға» баланатын сияқты. Газетiмiздiң өткен санында «сужылан» мәнiндегi «сумақайдың» қорғаушы қасиетi туралы жазылған. Бала туатын кезде үйге «түндiк бауын» кiргiзу «iлкi ана – жыланның» жәрдемiне деген зәрулiктен туындаса керек. Бұнда «жылан» жарылқаушы қасиеттiң иесi бейнесiнде көрiнедi. Желбау бейнесiнде үйдi уық пен туырлық арасымен жайыла орап, кесапаттан, қасiрет-қайғыдан қорғаушы мiндетiн атқарады деп қарасақ, тым қателесе қоймаспыз. Баудың «ашық» және «баран» түстiлiгi «ақ жылан» (ақ қан/қай>Ақан, Ақай) мен «қара жыланның» (қарақан, қарақай) қорғаушы киелiк қасиетi жұптық (tandem) жағдайда ғана жүзеге асатын болуы мүмкiн. Бауды екi түстi жүннен есетiнi «ақ қай» мен «қара қай»-дың жұптасуын меңзейтiн болса керек. Бұл, әрине, кәсiби мифологтардың әлi де болса тереңiрек зерттеуiн күтiп тұрған мәселе деп бiлемiз. Өз кезегiмiзде айтар болсақ, қазақ танымында «бiреудiң ала жiбiн аттамау» туралы тыйымға қатысты түсiнiк бар. Бұл сөз тiркесi бұндай қорғаушы кие (үрей) әр пенденiң өз бойында болатынын бiлдiрсе керек. Өйткенi газетiмiздiң өткендегi санында жазғанымыздай, «ұр/ үр» атауы жылан мағынасын бiлдiредi. «Үр» түбiрiнен «үрей» ұғымы туындайды. Қорыққан адамды «үрейi ұшты» деп айтатынымыз тағы бар. «Адамның екi иығында жақсылық пен жамандыққа бастайтын екi перiште отырады» деген наным-сенiм де осы айтылғандарға жеткiлiктi дәлел болса керек.
Бiздiң халық әндерiмiзде әннiң қайырмалары «әгугәй-әй», «гәй-гәй-гәй» немесе «ай-хай-хай-о-о-ой» деп созылып аяқталатыны iлкi ана «жылан» «қайдың» атын атап шақыратын ең алғашқы ұранымыз болды ма екен деп ерiксiз ойда қаласыз. Ал қиял-ғажайып «Алтын жүзiк» ертегiмiзде «ақ жылан» мен «қара жылан» шайқасатын көрiнiске қызықтап қарап тұрған бас кейiпкер «ақ түс тазалықтың белгiсi ғой» деген оймен ақ жыланға болысып, қара жыланды жығып бередi. Сонда жауын жеңген ақ жылан бiр сiлкiнiп, сұлу жiгiтке айналады да, өзiнiң ақ жыландар патшасы екенiн айтып, ғажайып алтын жүзiгiн бередi. Ол жүзiктi таққан адам қалауынша бай да, патша да бола алады делiнедi. Бұдан ертегiдегi ақ жылан байлық пен билiктiң жарылқаушысы екенiн айқын көремiз.
Қарақас руы атауының төркiнi туралы жазғанымызда, сөз соңындағы «с~й» дауыссыздарының алмасуынан ру атауы «қарақай» тұлғасына өзгерiп, «қара жылан» ұғымындағы ру атауы болатынын болжаған едiк. Ендi бұл екi дауыссыздың ауысуы әсiресе адам аттарында жиi ұшырасатынын қосымша деректермен толықтырып өтпекшiмiз: Ақас – Ақай, Ақтас – Ақтай, Бектас – Бектай, Оқас – Оқай. Бұнымен қоймай, бұл заңдылық шығыс халықтарының емшiлiк өнерiнде жиi қолданылатын «жай тасының» (нефрит) синоним сөзi саналатын «қас» нұсқасы «қай»-ға өзгерiп, «жылан» атауынан туындаған сөз екенiн көргенде, ерiксiз таңғалады екенсiз.
Сондай-ақ, «Алақай-ау, алақай, Кел, ойнайық, балақай» деген тақпақ та үлкендердiң «ұраны» iспеттi. Бұл ұран балаларды ойынға шақырып тұрғаны наным-сенiмдер мен емшiлiк салт-дәстүрiмiзде ғана емес, көркем сөз өнерiмiзде «жылан» бейнесiне аса бай екенiмiздi бiлдiрiп, бұның бәрi есте жоқ ескi замандардан берi жалғасып келе жатқан ұлағатты мәдениетiмiздiң өнбесе, еш өшпейтiн бай мұрасы екенiн айтқымыз келген едi.
Марат УАТҚАН,
тарих зерттеушiсi
1.Мухамеджан Тынышпаев. Великие бедствия и великие победы казаков (Актабан-шубырынды). Алма-Ата, Жалын, 1992.
2.Қоңдыбай С. «Мифология предказахов» (Книга третья). Алматы, Издательство «Сага», 2008.
