Шалтабай — ХІХ ғасырдың аяғында Жетісу жерінде өмір сүрген ақын, әнші, күйші әрі патшалық Ресейдің отарлау саясатына қарсы шыққан үшін Сібірге айдалған күрескерлердің бірі. Ол әйгілі жазушы Мұхтар Әуезовтің «Қилы заман» кітабына арқау болған бас кейіпкер Ұзақтың әкесі Саурық батырдың бірге туған інісі.
Шалтабайдың ақындығы мен күйшілігі туралы Жетісу өңірінің жұрты ғана жақсы білмеген, ол көрші қырғыздарға да танымал болған. Ел ішіндегі көнекөз қариялар оның әні мен күйін күні бүгінге дейін ұмытпай, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп келеді. Жетісудың дүлдүл күйшісі Қожеке Назарұлы да Шалтабайды қадыр тұтып, сыйлаған. Сібірге айдалып бара жатқанда оған арнап күй де шертуі тегін емес. Әншілік пен күйшілікті өзіне өмірлік серік еткен Шалтабайдың мұрасы бүгінге дейін жоғалмауы да оның елге танымалдығынан болса керек-ті. Сазгердің танымал дүниелерінің бірі — «Менің атым — Шалтабай». Бұл әнді күні бүгінге дейін халыққа насихаттап, елге жеткізген Алматы облысының Райымбек ауданына қарасты Жылысай ауылында тұратын әнші, термеші Тілектес Намазбаев. 1988 жылы танымал ғалым Сағатбек Медеубекұлы Жетісу жерінде есімдері елге белгісіз талай талантты әншілер мен күйшілердің мұраларын жинақтады. Бір жолы ол Тілектес қариямен жолығады. Сонда Шалтабайдың осы әнін жазып алып, қағазға түсіреді. Ән мен жырға бала кезден құмар Тілектес ауыл қарияларының ауызынан осы әнді естіп, үйренеді, елге насихаттаушы да болды. Әннің сөзін жазып алған Сағатбек араға біраз жыл салып барып, оның әуенін өзі үйреніп, той-томалақта айтып, ел арасына таратады. Әннің мәтіні мен әуеніне қызыққан белгілі әнші Рамазан Стамғазиев Шалтабайдың әнін нәшіне келтіріп орындап, өзінің репертуарын байыта түседі. Ал ән әуенін музыка зерттеушісі Базаралы Мүптекеев нотаға түсіріп, ресми түрде халыққа жеткізді. Бұл әннің шығу тарихына келсек, патшалық Ресей 1860 жылдардан кейін Жетісу өңірінде отарлау саясатын күшейтіп, елдің шұрайлы жерлерін тартып ала бастайды. Жергiлікті халыққа қысым көрсетіп, білгендерін істейді. Генерал Колпаковскийдiң әскерінің озбырлығы және келімсектердің шұрайлы жерге қоныстануы жергілікті халыққа оңай тимеген. Шұрайлы жерге иеленген келімсектер жаңа қоныстарын қызғыштай қорып, қазақтардың сол маңайдан жүруіне және малын жаюға тыйым салады. Бұл үшін олардан алым-салық та алмай, жеңілдіктер жасайды. Бұған наразы болғандарды қорлап, елдің көбін тау-тасты жерге қуады.
Келімсектердің әрекеттеріне шыдамаған Шалтабай мен Тазабек бастаған жігіттер Ақ патшаның әскеріне қарсы шығады. Мұны естіген әскербасылары ереуілді Шалтабай мен Тазабектің ұйымдастырғанын білген соң, олардың соңына түседі. Іздеуге шыққан жасақ қос азаматты Құлжа қаласынан қолға түсіріп, азапқа салды. Ауыр азаптан Тазабек көз жұмады. Ал Шалтабай тұтқындалады. Тазабектің өлімін естіген жұрт енді Шалтабайды айдаудан құтқаруды ойластырып, жолда босатып алады. Бұғаудан құтылған ол елде біраз уақыт жасырынып жүргенімен, кейін оны ел ішіндегі Доғалақ деген жансыз Кетпен жерінде ұстап береді. Шалтабайдың қолы қайта кісенделіп, Алматы түрмесіне қамалады. Артынша Сібірге айдалады. Өзінің дарынды күйші, ақын екенін Шалтабай Алматы түрмесінде көрсетеді. Башпайларымен домбыра тартып, айналасындағыларды қайран қалдырады. Шалтабай Сібірде жазасын өтеп жүріп те біраз жерді көргенін және өнерімен танылғанын оны өлеңдерінен байқауға болады. Ол Омбы мен Томбы жеріндегі сары ноғайлармен араласып, сол жақта Қазина деген әйелмен айтысқа түсіп жеңеді. Айтыста Шалтабай өзінің мықты ақын, күйші екендігін шалғайда жүріп те дәлелдейді. Мерзімін өтеп біткен соң, ол елге аман-есен оралады.
Шалтабайдың шығармашылығын зерттеген қазақтың дәстүрлі әндерін орындаушы, белгілі әнші Тілеулес Құрманәлиев те ақын мұралары жөнінде біраз материалдар жинап, әнін халыққа жеткізушінің бірі болып жүргенін айта кеткен жөн. Тілеулес ел арасында Шалтабайды білетіндермен әңгімелесіп, біраз материалдар табады. Соның бірі — Сарыбастау ауылының тұрғыны Мұқан Нұрсадықовтың орындауындағы «Елмен қоштасу» деген күйі (қазіргі Райымбек ауданы). Күй 1978 жылдары үн таспаға жазылыпты. Мазмұны ел мен туған жерге махаббат туралы. Сондай-ақ Шалтабайдың «Менің — атым Шалтабай» әнінің тағы бір варианты болғанын, ел ауызында бар екенін таяуда білдік. Әнді Қазақстанға еңбек сіңірген әртіс, әнші, Шалтабайдың жақын туысқандарының бірі Махмұд Тобажанов та орындап жүр. Махмұд әнді анасынан үйреніп өскендігін айтады. Ал әннің шығу тарихына келсек, ол шама 1870-1875 жылдары Шалтабай айдауда кетіп бара жатқанда дүниеге келгендігін байқатады. Сол жылдардан бері ән ел ішінде кең тараған. Елдің ауызында сақталған ән бір жарым ғасырдан астам уақыт елмен бірге жасап келуі де Шалтабайдың шамасы талай биікті бағындырғанын байқатады. Сібірден оралған Шалтабай еліне келгенде заманның өзгергенін көзімен көреді. Отбасынан айырылғанын ағайын-туысынан біліп, ол қырғыз еліне тұрмысқа шыққан әпкесіне кетіп, сол жақта қайтыс болған деген әңгіме бар. Ән мен жырға дес бермеген Шалтабай үш ішекті домбырада да шебер ойнаған. Бірақ Шалтабайдың мұраларын дер кезінде іздеген жан болмағандықтан, ұзақ уақыт елге танылмай, белгісіз болып келді. 1927-28 жылдары Жетісу жерін аралаған атақты ақын Ілияс Жансүгіров Шалтабай өлеңдерін қағазға түсіріпті. Алайда оны зерттеген адамның жоқтығынан Шалтабай күні бүгінге дейін белгісіз болып келген. Нарынқолдық сазгер-әнші Мәкен Әлиасқаров та өзінің шығармашылығы жөнінде жазған кітабында 30-жылдары Шалтабайдың өлеңдері мен әндерін және күйлерін үлкен кісілер жиі айтып, күйлерін тартқанын жазады. Бірақ Кеңес өкіметі де Шалтабайдың өлеңдері мен күйлерін тартуға тыйым салғанын тілге тиек етеді. Себебі Шалтабай байдың тұқымы болып, орыстарға қарсы шыққан және Сібірге айдалғаны заманға қайшы көрінеді. Шалтабайды толық танып білу әлі де кеш емес. Оның мұралары қазірдің өзінде ел ауызында жүр, оның өміршеңдігі де осында.
Жексен САҒЫМБЕКҰЛЫ
«Айқын».
