- Жайықтың жігіті, жағдайыңыз қалай? Не тіршілік, не күнкөріс?
- Бәрі де жұмбақ. Сөз зергері Ғабит Мүсіреповтің әйгілі «Қазақ солдаты» романы «Сіз ештеңе жасырмай айтыңыз, мен ештеңе қоспай жазайын» деп кейіпкермен екеуара келісімшартпен басталатын сияқты еді ғой… Біз де солай етейік, мүмкін болса… Келесі сұраққа көше берейікші.
- Ақжайық өңіріндегі тасқынынан кейін халдеріңізді білейін деген ниетім ғой…
- Қолымнан ештеңе келмесе де, етектегі елімнің тағдырына елеңдемей жүре алмаймын. Бәрін естіп, біліп отырсыздар ғой. Кешегі зар заманның шайыры Мұрат Мөңкеұлы атамыз «Ай орнынан туады. Күн орнынан шығады. Бұның бәрі адамнан» дегенді текке айтпаған. Қазіргі болып жатқан жер бетіндегі табиғи апаттардың барлығы Алла Тағаланың адамзаттың ниетіне орай жіберіп отырған ескертпелері секілді. Соңғы уақыттары біздің облыс апаттан көз ашпай отыр. Жер сілкінді, қыстың қақ ортасында су құбырлары, кәріздер жарылды, орман-тоғайымыз өртенді, қаншама киіктер қырылды, бәлен мал ауру болды. Енді міне, қарт Жайық қаһарына мінді. Ұзынқұлақтан естуімізше, бұған кінәлілер бар көрінеді, қайдам… Сосын осы аймақта қаншама жобалар іске қосылды, біреуі жарытып жұмыс жасап тұрған жоқ. Бәрі де көзбояу үшін жасалған шаруалар. Халіміз осы…
- Жалпы, кейде Батыс Қазақстан облысы Астана мен Алматыдан жырақтау өзімен-өзі жатқан сияқты көрінеді…
- Сол жағы жергілікті атқамінерлерге де оңтайлы болып отырған тәрізді. Тіпті, кейбіреулер біздің өлке жөнінде жағымсыз ақпарат жарияланып кетпеуі үшін БАҚ өкілдерімен «өте тығыз» қарым-қатынас орнатып алған.
Сосын жазған-сызғаның сол «құлақтар» арқылы әлгі адамдарға жетеді, соның пәрменімен «залалсыздандырылады». Сірә, бәрінің ауызын майлап қоятын болуы керек… Әйтеуір, біздің өңірден БАҚ өкілдері шықпайды және ақын-жазушылар келгіш. Олар елмен жүздесіп, әдеби кештер өткізіп жатса екен, олай емес, «ақ үйдің» маңайынан алыстамайды…
Өз елімді жамандап қайтем, қазақтың мінін Абай құсап қазып айтқан ешкім жоқ қой. Кешегі су тасқыны кезінде «ұрылар қайықпен үй тонап жатыр» дегенді естігенде, жағамды ұстадым. Алаяқтар халықтан ақша жинап үлгеріпті. «Е е е» дедім де қойдым. Жақында достарыммен жүздескенде, әңгіме арасында «кейбір құрылыс саласындағы кәсіпкерлердің апатқа қуанып, алақанын ысқылап, жұмыс алып, үй саламыз деп отыр» дегенді естігенде де, манағы айтқан ниет жайлы ойым оралып отыр. Сірә, осындай озбыр, тоғышарлар мысықтілеуленіп апат болса екен деп жүретін шығар. Оларға халықтың қамын емес, нанын жеген пайдалы.
- Жеке басыңызға ойыссақ… Сіздің елде жүргеніңіз туған жерге деген шексіз махаббаттан ба, жоқ «миллиондардың ішіне бір басыңыз сыймай» кетті ме?
- Елде жүргенімді «туған жерге деген махаббатым» деп бұлдай алмаймын. Менің барлық тағдырым көне шаҺар Оралмен, кәрі өзен Ақ жайықпен тығыз байланысты. Сондықтан осынау киелі мекеннен басқа жерде өмір сүремін деп өзімді елестете алмаймын. Себебі мен үшін басқа жақтың табиғатына бауыр басып кете қою өте қиын. Өйткені әлдекімдердей асарымды асап, жасарымды жасаған шағымда, «жағдайыңды жасаймын» деп әкім шақырғанда жетіп келген ештеңем жоқ. Арман қала — Алматыдан білім алған соң елге қайттым.
- Алыста жүргеніңізге ағаларға кінә артасыз ба?
- Не үшін кінә артуым керек? Ешкім ит қосып қуған жоқ. Барлығы өз таңдауым бойынша жүзеге асты. Егер мені ақын деп есептесеңіз, әр ақында өзіне тән тағдыр болады. Менің де тек өзіме ғана бұйырған қызығы мен шыжығы мол қилы тағдырым бар. Алыста жүріп, елеусіз қалдым демеймін. Ұстазым Жүрсін Ерман қайда айтыс болса, сонда қалдырмай шақырып тұрады. Кейде күллі Батыс өңірінен сенім артып шақырғанда, мені де іздеп жатыр деп төбем көкке жетіп қалады.
- Далалық көңіліңіз қалаға бағына ала ма? Ақын жүректі уақытқа, тіршілікке тәуелді етер ме едіңіз?
- Қалалықпын деп айту — өте қиын. Көңілім даланы аңсайды да тұрады. Тас қаланың тас бауыр тіршілігі адамды бауырмалдықтан, мейірімнен, одан қалса, табиғи шынайы сезімнен алшақтатып жібереді. Босқа өткен және өтіп жатқан уақытым өте көп, осыған ішім қан жылайды. Жазғым келген қаншама нәрсе ішімде өліп жатыр. Бір жағынан құбылыс боп келіп тарихта қалатыныңды сезбегесін, бәрі де бекер сияқты. Айналып келгенде, Алладан басқа дос таппайсың. Жалғанның жалғандығын көре тұрып, өз-өзіңді алдаудан асқан қиянат жоқ шығар.
- Сонда не жазып жүрсіз? Осы уақытқа дейін не тындырдыңыз, не істемек ойыңыз бар?
- Жазған-сызған шатпақтарым кейде баспасөз бетіне шығып тұрады. Осы уакытқа дейін ештеңе тындырғам жоқ, тындырам деп те айта алмаймын. Былайша айтқанда, қолымнан түк келмейтін дәрменсіз пендемін ғой.
- Жігіт адам өзін дәрменсіз сезінсе, сонда аруларға қайтпек керек?
- Бүгінгі таңда ерлерден гөрі, әйелдер жігерлірек. «Әйелдің қырық жаны бар» деп қазақ айтады. Басқалар үшін жауап бере алмаймын, өзім сәл нәрсеге сынып кетемін. Өзгені емес, өзімді кінәлап, іштей мүжіліп, жүнжіп қалатын кездерім аз емес. Бірақ өмірден өзіңді жоғалта алмайсың. Тақтаңа жазған тағдыр бар дегендей. Мені көп жағдайда бойымды тіктеп, келер күнге деген үмітімді үкілейтін нәрсе — Құдайдың бар екеніне сеніп, Құранның шындығына көзімді жеткізіп, Пайғамбарымызды мойындау секілді ислами сенімдер. Қатты қиналғанда, бәрінен көңілім қалғанда, сарнатып қасиетті Құран жазылған үнтаспаларды қосып қоямын. Өткенімді көз алдымнан ойша өткіземін де, келер күнге жаңаша көзқараспен қарап, мүлде басқа адам болып шыға келемін. Бұл әрекетім біреуге күлкілі көрінетін болар, бірақ солай. Әкемнен сегіз жасқа толар-толмас шағымда жетім қалдым. Содан кейінгі көрген шешемнің бейнеті көз алдымда. Енді қызық көрем бе дегенде, мәңгілік ұйқыға кете барды. Егер менен «өкінішіңіз не?» деп сұрар болсаңыз, «Анамды бақытты ете алмағаным» дер едім. Ол кісідей мықты адамды әлі көргенім жоқ. Қазір «Жаны жәннатта болсын!» деп үнемі дұға қыламын. Менің бұл сөздерімнен діндар екен деп ойлап қалмаңыз. Әңгіме манағы дәрменсіздіктен шықты ғой, Алладан кейінгі адамзаттың асылы аналар, сендер аман болыңдаршы. Біз сіздерді аялау үшін жаралғанбыз.
- «Жүрсіннің жүйрігі» айтысқа қандай көңіл-күймен келіп, қандай оймен қайтады?
- Әуелі «Жүрсіннің жүйрігі» деген тіркес Жүрсін Ерманға ұнайтын шығар, маған ұнамайды. «Осылай атасам қайтеді?» деп сізге біреу өзінше ат қойса, қалай кабылдайсыз?! Айтысқа қуарып келіп, қуанып қайтамын. Себебі үзенгілестерімді көріп, бір жасап қаламын. Басқа пендешілік ойлар әркімнің өз ішінде жатады ғой. Халық үшін келемін деп ақталмай-ақ қояйын, айтыс мен үшін күн көріс көзі деп те айта аламын.
- Қазіргі әдебиеттен қай ақын-жазушыны сүйіп оқисыз, кімдермен араласасыз?
- Ұнайтын ақыным көп, бөле жармаймын. Ал қазіргі прозадан Тынымбай Нұрмағамбетов пен Нұрғали Оразды айрықша атап өтер едім. Айтыс ақындарымен араласып тұрамын. Менің алаңдайтыным, Батыс өңіріндегі айтыстың бүгінгі жағдайы. Өсіп келе жатқан өрімдей жастар көп. Әттең, маңдайынан сипайтын адам жоқ. Бұл заман кімнің, кімге қолғабыс тигізетіндей мойын бұрғызып тұр дейсің. Ойыма алған жоспарым жетерлік, қайсына үлгеріп, не ұқсатарымды уақыт көрсетер…
- Ақжайық өңірінде мәдениет саласының тынысы қалай?
- Шындығын айтсам, Қырымбек Көшербаев кеткелі біздегі мәдени саладан мән кетті. Мәдениетіміз мүгедек, әдебиетіміздің жағдайы әлжуаз күйге түсті. Қырымбек Елеуұлының елдің руханиятына жасаған елеулі еңбегін атап өткім келеді. Қатаң тәртіп пен талаптың адамы болғандықтан, жүйелі түрде біраз игі істер атқарылды. Одан кейін ауыз толтырып айтатындай жұмыс көргенім жоқ.
- Кесіп айтатын, батырып айтатын, ашық айтатын, тіліп жазатын тіліңіздің қыршаңқылығы бар сияқты…
- Осы мінезім үшін өте көп таяқ жедім. Бірақ көзбен көріп тұрған нәрсені қалай бұрмалап жеткізесің? Жағымпаздық қаныма жат. Алайда қазір өмір сүру амалдарын меңгергім келіп жанталасамын, жағынамын, жалпақтаймын. Онымнан түк шығатын емес. Басымды тауға да, тасқа да соғамын.
- Баяғыда үй мәселесімен шу болған еді, аяғы немен аяқталды?
- Ол даудың немен басталып немен аяқталғанын созып жатпайын. Қазіргі облыс әкімі Б.Ізмұхамбетов бәріне нүкте қойды. Сол кезде жан ұшыра араша түскен бір топ журналистер қауымы болды. Бәріне алғысым шексіз. Одан кейінгі кейбіреулердің жанашыр боламын деп жарға жыққан әрекеті жаныма батқанымен, өзгесін өздерінің ұятына қалдырайын. Мен негізі Құдай маңдайыма несібесін мол жазған адаммын. Жақында ғана Астанада кәсіпкерлікпен айналысатын жерлесім Рауан Ғауанұлы Үсенов деген азамат Сарыарқаның төрінен пәтер сыйлады. Екінші жерлесім, ол да Астанада кәсіпкер Бақытжан Қаршығаұлы Дауылтаев деген азамат екеуі үнемі демеуші болып жүреді. Атырауда «Бақай» корпорациясындағы ағайынды Достановтар әулеті жыртығымды жамап тұрады. Сондықтан мен ағадан, достан кенде адаммын деп айта алмаймын.
- Кей өлеңдеріңізден түңілген, ашынған ақынның үнін естиміз… Әлде әлдекімдерге деген өкпеңіз бар ма?
- Өлең — менің жан сырым. Бар мұңымды өлеңге шағамын. Мен өкпеледі деп біреудің қабырғасы қисайып қалмайды ғой. Шынымды айтсам, түңілген, ашынған кезім көп. Сондай сәтте жападан жалғыз қап, егіліп жылаудан да ләззат аламын. Тағдырдың талқысында әбден сыналған адаммын, әлі де сыналып келемін.
- Үмітсіз шайтан ғана емес пе?
- Ай-күнім туады оңымнан,
Өмірім тепсе де өзекке.
Қасірет, былай кет жолымнан,
Қашанғы тұрамын кезекте.
Мұң-қайғы жанымды кемірме,
Азапты сүйер деп ақындар.
Бар-жоғы баянсыз өмірде,
Бақытты болуға қақым бар!
Әңгімелескен
Қаншайым БАЙДӘУЛЕТ,
«Айқын».
