- Сіз халықаралық «Шабыт» фестивалінің және Әміре Қашаубаев атындағы байқаудың Гран-при иегерісіз. Бір сөзбен айтқанда, дәстүрлі ортада атыңыз дүркіреп тұрған әншілердің бірісіз. Бірақ кейбір кісілер «Нұржан Жанпейісов» дегенде бірден тани кетпей, «Ол кім?» деп қалады. Мұның себебін неден көрер едіңіз?
- Әркімнің өнер жолында алға қойған мақсаты бар. Сол мұратқа жету үшін біреулер аянбай тер төгіп, тірнектеп абырой жинап, жылдар бойы еселеп еңбек етеді. Енді біреулер атын жарнамалап немесе көкесінің күшімен, бастығының беделімен бұған оп-оңай қол жеткізеді. Өз басым атымды шығаруға аса ынталы емеспін. Атадан балаға, ұстаздан шәкіртке мирас болып қалатын ұлттық классикалық өнерімізді қастерлеп, қал-қадірімше насихаттап, дәстүр сабақтастығын жалғап жүрсем деймін. Әр әншінің, әр саланың өз жанкүйері, тыңдарманы болады. Құдайға шүкір, менің де өз ортамда азды-көпті орным, шығармашылығымды бағалайтын тыңдаушым бар деп ойлаймын. Елдің бәрі мені тануы міндет емес. Бастысы, құдіретті қазақ әнінің танылуы, өсіп-өркендеуі, дәстүріміздің дәріптелуі.
- Осындай мақсатпен қанша жерде жұмыс істейсіз? Менің білетінім үшеу…
- Уақытың, деңгейің, өрең жетіп жатса, қолыңнан келіп тұрса, ерінбей еңбек еткенге не жетсін?! Қазір нағыз жұмыс жасайтын кезіміз. Өзіңіз де біліп отырсыз, 2003 жылдан бері «Қазақконцерт» өнер бірлестігінің әншісімін. Сонымен қатар, Ж.Елебеков атындағы республикалық эстрада және цирк колледжінде қосымша ұстаздық қызмет атқарып жүргеніме алты жыл толды. Былтырдан бері Т.Жүргенов атындағы Өнер академиясында Музыкалық өнер факультетінің «Дәстүрлі орындаушылық өнер» кафедрасында дәріс беремін.
«Қазақконцертте» бұрынғыдай гастроль көп емес. Аптасына екі-үш рет барып, дайындық жасап тұрамыз. Қалған уақытта шәкірт тәрбиелеумен айналысуға мүмкіндік бар. Үш жұмысым бірін-бірі толықтырмаса, шығармашылығыма, өзіндік ізденісіме еш кедергісін тигізбейді.
- Шәкірттеріңіздің алды көпшіліктің назарына іліге бастаған шығар…
- Әзірге көзге түсетіндей бола қойған жоқ. Ұстаздық еңбектің жемісін көру үшін бірталай жылдар керек. Десе де Нариман Әбдірахманов, Жаңагүл Молдахметова сияқты студенттеріміз болашағынан үлкен үміт күттіреді.
Республикалық, қалалық деңгейдегі байқауларға қатысып, ысылып келе жатыр.
- Өзіңіз ұстазыңыз, Қазақстанның халық артисі, танымал әнші-композитор Дәнеш Рақышевтан не алып қалдыңыз?
- Мен Дәнеш ағамыздың соңғы шәкіртімін. Ол кісінің репертуары өте бай. Қуғын-сүргін жылдары арғы бетке өтіп, елуінші жылдардың соңында елге қайтып оралған екен. Дәкеңнің әндерiн алғаш тыңдаған Мұхтар Әуезов «Дәнеш, сен құр келмей, бізге көп байлық ала келіпсің. «Аңшының әні» неге тұрады? Бұл қазақ әндерінің төресі, сән-салтанаты ғой. Ал Әсеттің әндерін кімнен үйрендің?» деп қатты таңғалыпты. Дәнеш аға маған Әсеттің бүкіл әнін, Қытай, Моңғолия жеріндегі қазақтардың халық әндерін, бұдан бөлек өз жанынан шыққан жүзге жуық төл туындылары мен кейінгі композиторлардың шығармаларын бүге-шігесіне дейін үйретіп кетті. Қазіргі таңда репертуарымда 250 ән болса, оның жүз шақтысын Дәнеш Рақышовтан алып қалдым деп айта аламын.
- Жүрсін Ерманов сіздің орындауыңызда халық әні «27 қызды» тыңдап «Нұржан, бұл ән бұрын 16 қыз еді ғой. Қалған он бірі қайдан шыққан, оралмандар ма?» деп айналасындағы елді бір күлдірген екен. Шынында бұл ән қайдан шыққан?
-Ғарифолла Құрманғалиевтың репертуарында «16 қыз», Дәнеш Рақышевта «27 қыз», Маңғыстау өңірінде «53 қыз» деген ән бар. Мен қазір осы қыздардың атын зерттеп жүрмін. Бір қызығы, үш әнде де бірлі-жарым болмаса, қыздардың аты бірін-бірі қайталай бермейді. Соған қарап, таңғаламын. «27 қыз» бұрыннан келе жатқан ескі ән. 2005 жылы Дүниежүзi қазақтары қауымдастығы төралқа төрағасының бірінші орынбасары Талғат Мамашевтың делегациясымен Баянөлгей өлкесiне барып, өнер көрсетіп қайттық. Айтайын дегенім, бұл ән «Моңғол қазақтарының халық әні» деген жинақта бар. Ал өздерінен сұрасам, ешқайсысы білмейді. Қағазға түскені болмаса, әлдеқашан ұмытып қалыпты.
Сол жолы сондағы ел ағалары «Балам, бір концерт бере аласың ба, ондай мүмкіндігің бар ма?» деп сұрады. Әншілерден мен ғана барған екенмін, «Ойбай-ау, тыңдайтын құлақ болса, концерт бергенге не жетсін?!» деп қуана келістім. Негізі, жеке ән кешім сонау Моңғолия жерінде өтті десем болады. Сол концертте осы «27 қызды» орындаған едім.
- Жиырма жеті қыздың атынан жаңылмайсыз ба?
- Барлығы сирек кездесетін қазақи есімдер. Сондықтан, анау айтқандай қиындық тудыра қойған жоқ. Жиырма жеті қыздың атын жаңылмай айтып шығамын.
-Жалпы, өмірде қанша қыздың аты жүрегіңізде жатталды?
-Жоғарыдағы әндерден бөлек, «Үш қыз», «11 қыз» секілді қыздардың аты аталған әндер бар. Солардың барлығын түгендеп, аналардың, арулардың мерекесі қарсаңында концерт қойып, тарту етсем деген жоспарым бар.
- Нақты жауаптан қашып, «Әндегіден басқа қыздардың атын білмеймін» дегіңіз келе ме?
- Иә…
- Басқа зерттеп жүрген ғылыми еңбектеріңіз бар ма?
- Жалпы, дәстүрлі ән өнері түбегейлі, жан-жақты үлкен зерттеуді қажет етеді. Өткен жылы «Қазақтың дәстүрлі 1000 әні» деген жинақ жарыққа шықты. Бұл бастамасы ғана. Мұның сыртында зерттелмеген қаншама мыңдаған әндер бар. Басқа мектептерге қарағанда, Жетісу мектебі кенжелеп барып, бір ізге түсті. Жүсекең, Ғарекеңдер өз мектептерін шегелеп кетті. Сол сияқты Дәнеш ағамыздың да әншілік мектебін жүйелеп, дамыту керек. Ж.Елебеков атындағы колледжде бес-алты жыл бұрын класы ашылған, осы үрдісті басқа оқу орындарында да айшықтап, қалыптастыру қажет. Ол кісінің шығармаларын іріктеп, кішігірім жинақ шығарып, оқу әдістемелік құрал ретінде пайдаланып жүрміз. Енді кітап ретінде көпшіліктің қолына тисе дейміз. Сондай-ақ мемлекеттік мұрағат қорынан төрт сағаттық үнтаспасы мен бір жарым сағаттық бейнетаспасын тауып, ағаларымыздың көмегімен сатып алдық. Кезінде сапасы дұрыс болмай эфирге шықпай қалған жазбалары да бар екен. Осы таспаларды тазалап, реттеп, қайта өңдеп шығарсақ деген үміттеміз. Бір айта кетерлігі, биыл Дәнеш Рақышевтың 85 жылдық мерейтойы. Оны лайықты деңгейде атап өту Алматы облысы әкімдігінің жоспарында бар ма, жоқ па, толық білмеймін. Бірақ 80 жылдығына байланысты дәстүрлі әншілердің республикалық байқауы өткен. Жоспарлы түрде жыл сайын өткізіліп тұратын болып шешілген. Алайда белгісіз себептермен үшінші байқау жүзеге аспай қалды. Биыл да белгісіз болып тұр. Дәстүрлі ән өнерінде өсіп келе жатқан жастар «қашан өтеді» деп күтіп жүр. Алыс облыстардан да хабарласып жатқандар бар. Өйткені Дәнеш ағамыздың салған жолымен әнін айтсам дейтіндер көп.
- Өз жинақтарыңызды көре алмай жүрміз…
- 2003 жылы консерватория қабырғасында жүріп, дәм тартып, Парижде өткен халықаралық дәстүрлі ән фестивалінде өнер көрсетіп қайттық. Екі концерт қоямыз деп жоспарлап барып едік, аяғы үш концертке ұласты. Сол уақытта сахнада ән салып отырғанымызда француздар концертімізді тікелей таспаға жазып, кейін артымыздан беріп жіберді. Қазір үйде сақтаулы, бірақ еш жерге сатылымға түскен жоқ.
Сол сапардан келгеннен кейін «Қазақфильм» студиясында 23 әнімді жаздыртым. Диск шығарамын деген мақсатым болған. Өкінішке орай, аяғы созылып кетті де, аз таралыммен шықты. Бірақ сол әндердің барлығын қазақ радиосының «Алтын қорына» өткізгенмін.
Кейінірек 2008 жылы
Лондонда білім алып жүрген қазақ қызы, дәстүрлі өнер зерттеушісі Саида Дәукеева елшілікпен бірігіп, Англияда кешімізді өткізген еді. Сол жолы да арнайы студияда әндерімізді жазып алып, өзімізге сыйға тартқан. Олардың негізгі мақсаттары өздерінде жазған дүниені ғана жарыққа шығарады екен, басқа жақтан әкелгендердің сапасы жарамайтын көрінеді.
Бір қызығы, музыкалық өнімдер сатылатын сауда нүктелерін аралағанымызда Қазақстаннан бірде-бір жинақ көре алмадық. Ал қасымыздағы қырғыз бен өзбектікі, тәжіктікі, тіпті Алтай аймағы мен тувалықтардың туындылары толып тұр. Мүмкін, одан бері өзгеріс болған шығар…
Жалпы, ән жинағымызды шығарып, дәстүрлі әнге клип түсіру арманымыз. Бірақ «жомарттың қолын жоқтық байлайды», қол қысқалау…
- Ғайыптан тайып, бір демеуші табыла кетсе, репертуарыңыздағы қай әнге клип түсірген болар едіңіз?
- Қазақтың дәстүрлі әндерінің бәрі клипке сұранып тұрған әндер. Бәрінің тарихы, оқиғасы бар. Мазмұны бай. Алыстан іздемейсің, ойдан құрамайсың. Мысалға, «Аңшының әні» клип емес, фильмге тіленіп тұр. Рамазан ағамыз «Арман» әнінің клипін осы әннің негізінде түсірді. Керемет шықты. Әлі де байытып жасауға болады. Клипті атып-шабыс емес, әннің тарихымен, әншінің болмысымен байланыстырып түсірер едік.
- Күз айында Ж.Елебеков атындағы колледждің басшылары, ұстаздары, оның ішінде өзіңіз де барсыз өнер иесіне ескерткіш тұрғызу үшін жақсы бір бастама көтеріп едіңіздер. Нәтижесі не болды?
- Алла қаласа, осы маусым айының ортасында Қазақстанның халық артисі, ән өнерінің академигі Жүсіпбек Елебековтің ескерткіші колледждің алдында бой көтереді. Арнайы ашылу салтанаты болады. Сол үйдегі Хабиба апамыздың қайта-қайта хабарласып, қамшылауымен қолға алынып отырған дүние.
- Демек, қайырымдылық кештен керек қаражатты жинай алдыңыздар ғой…
- «Көп түкірсе көл» дегендей, жан-жақтан қолдау білдірген ағаларымыз табылды. Мұның барлығы Жүсіпбек ағамызға ғана емес, өнерімізге, тарихымызға көрсетілген құрмет деп білеміз.
- Өткен жылдың аяғында сіздің өнеріңізге де құрмет көрсетілді. Сіз үшін қуаныштымыз…
- «Қазақконцерт» өнер ұжымының 50 жылдығына байланысты бірқатар әріптестерім Мәдениет министрлігінің Мәдениет қайраткері белгісімен марапатталды. Солардың ішінде мен де бармын. Шыны керек, Алтынбек ағамыз өзі ұсынып, өзі табыстады. Бізге бұл туралы ескерткен емес, өзіміз де білген жоқпыз. Өнеріміздің еленіп, шабытымызға шабыт қосқаны деп қабыл алдық. Алдыңғы жылы жеке концертімді бергенмін. Былтыр Еркін Шүкімановпен бірігіп өткіздік. Бір жақсысы, «Қазақконцерт» тарапынан жарнама, билет сату мәселесінен қолдау бар. Құдай қаласа, күзге қарай, халықпен қауышып, өнеріммен қуантсам деген ойдамын.
- Осындай қуанышты күндеріңіздің көп болуына тілектеспіз!
- Рақмет. Жалпы, мен өмірде не нәрсе болсын, өкінбеуге тырысамын. Қандай жағдайда да «Болар іс болды» деу керек. Өкініштің өзінен сабақ алып, орнын толтыруға тырысу қажет. Ал қуаныштың орны бөлек. 2002 жылы қатты қуанғаным есімде. Әміре Қашаубаев атындағы әншілер байқауына қатысып, бас жүлде алып келдім. Сол күні зайыбым тұңғыш перзентімді өмірге әкелді. Бала деген Алланың сыйы ғой, тұңғышымызды біраз күткен едік, сөйтіп, қуанышыма қуаныш қосылды.
- Жарыңыз ұл сыйлады ма, қыз сыйлады ма?
- Біріншісі қыз, екіншісі қыз. Үшіншісі де қыз.
- Онда арманыңыз белгілі болды ғой… сұрағалы отыр едім…
- Арман көп, бұйыртқаны болар. Осы балаларды аман-есен өсіріп, жеткізсек те жаман болмас еді.
Әңгімелескен Қаншайым БАЙДӘУЛЕТОВА,
«Айқын».
