- Ардақ, сізді Құрманғазы атындағы қазақ ұлттық консерваториясы Халық әні кафедрасының аға оқытушысы ретінде жақсы білеміз. Бұған қоса Мәдениет қайраткерісіз. Әншілік қырыңыз да ешкімнен осал емес. Өнер және өмір жолыңыздың қалыптасуына негіз болған, ықпал еткен кісілер…
- Менің өнерге келуіме себепкер болған ең алдымен ата-анам. Одан кейін алғаш 7 жасымда көрші Хадиша апайдан Нұрғиса Тілендиевтің «Ата толғауын» үйренгенім есімде. Анамның айтуы бойынша, одан ертерек айқайлап ән айтатын көрінемін. Бірақ ол қылықтарым жадымда аса сақталмапты. Өзім өнерге деген қызығушылығымның оянғанын осы 7 жасымнан бастап есептеймін.
3-сыныптан бес жыл туған жерім — Жамбыл облысы, Сарысу ауданы, Калинин ауылындағы музыкалық мектепте дәріс алып, 1993 жылы Ленин атындағы орта мектепті бітірдім. Мектеп қабырғасында жүрген кезде оқушылар арасындағы, аудандағы мәдени іс-шараларға көп қатысатынмын. Сарысу ауданы Мәдениет үйінің директоры Рәтбек ағайымыз мектепке келіп, менің дауысымды тыңдап, аудандық деңгейдегі концерттерге жиі шығаратын болды.
Ал мені өнер жолына баулып, тікелей ұйытқы болған бірден-бір адам ол — мектеп директоры, балалар жазушысы Пернебай Дүйсенбин еді. Ол кісі Жәнібек Кәрменов, Ақселеу Сейдімбековтермен араласып, қатар жүрген, үзеңгілес достарының бірі. Сол Пернебай ағайым мені еңбек, дене шынықтыру сияқты сабақтардан босатып, өзінің кабинетіне кіргізіп алып, Жүсіпбек Елебеков, Манарбек Ержанов, Жәнібек Кәрменовтердің пластинкасын тыңдатып қоятын. «Сенің алдағы мақсатың — осы кісілердің әнін айтып, ізін жалғастыру болу керек. Халық әні мен халық композиторларының мұраларын насихаттауға тиіссің» деп ертелі-кеш халық музыкасына бағыттаудан шаршамайтын.
Бірақ шыны керек, ол кезде ұлттық классикалық өнерді аса түсіне бермейтінмін. Өйткені біздің өңірде Арқа, Сыр, Жетісу, Батыс мектебі сияқты әншілік мектеп қалыптаспаған. Үйрететін де ешкім жоқ. Әйтеуір өз бетімше халық әндерін, Майлықожаның термелерін, Алтынбек Қоразбаевтың көпшілікке танымал, теле-радиодан естіп жүрген шығармаларын орындаудан аспайтынмын.
Ең алғаш шыққан үлкен сахнам — Тараз қаласында өткен Кенен Әзірбаев атындағы облыстық оқушылар арасындағы байқау болды. Ойламаған жерден үшінші орын алып, осы сайыстан кейін Пернебай ағай «Сен қалайда Құрманғазы атындағы консерваторияға оқуға түс. Ол жерде Жәнібек Кәрменов жұмыс істейді. Сол кісіден тікелей сабақ алуың керек» деп күнде құлағыма құйып отыратынды шығарды. Өкінішке қарай, мен 11 сыныпқа көшкен жылы Жәнібек Кәрменов өмірден өтті. Бәрібір, бір жылдан кейін сол кісі сабақ берген, жұмыс істеген кафедраға құжат тапсырдым. Бекболат Тілеухан ағамыз жаңадан консерватория бітіріп, оқытушылық қызметке қалып жатыр екен. Қабылдау сынағын Қайрат Байбосынов ағамыз алып, «Дауысың жақсы екен. Кішкене тәрбиелеп жіберсек, сенен түбінде жақсы әнші шығады» деп мені Бекболат ағаның класына «Арқа мектебіне» бөлді. Сөйтіп, бес жыл консерваторияда оқыдым. 2-курстан бастап Бекболат аға мені Алматыдағы концерт-фестивальдерден қалдырған емес. Ешқашан жанынан тастамайтын. Тіпті апта сайын тойларға шығарып, топтың алдында ән айтқызатын. Мұның бәрі сахнаға төселіп, елдің алдына емін-еркін шығуыма, кәсіби әншілік өнерді меңгеруіме оң әсер етті. Қазір ойлап отырсам, сол кездегі концерттердің көптігінен жан-жағымызға қарайлауға шамамыз келмепті.
Бекболат аға әлі күнге кездесіп қалған жерде «Ардашок» деп өзіне тартып, жылы ұшырап тұрады. Өзім әкеден ерте айырылған адаммын. Өмірдегі әкем — Бекмұрат болатын болса, өнердегі әкем — ұстазым Бекболат Тілеухан.
- Бір кездері «Гүлдер» ансамбілінде жұмыс істедіңіз. Бұған да Бекболат ағаның көмегі тиді ме?
-1997 жылы соңғы курста оқып жүріп, Бекболат ағаның айтуымен Президент оркестрінде бір жыл жұмыс жасадым. Келесі жылы Қарағанды қаласында Жүсіпбек Елебеков атындағы І республикалық конкурс ұйымдастырылып, тағы да сол Бекболат ағамыздың кеңесімен, ағалық ақылымен барып қатысып, 1 орын иелендім. Байқау аяқталғаннан кейін қазылар алқасынында отырған профессор Есмұхан Обаев «Сен бала өзі қайда оқисың?» деп сұрады. Мен «Консерваторияны енді бітірдім» деп едім, «Жұмысың бар ма?» деді. Жоқ екенін жасырмадым. Содан не керек, «Болашағы бар, өсіп келе жатқан бала екенсің. Сені «Гүлдер» ансамбліне жұмысқа тұрғызайын» деді. Қуанып кеттім. Алматыға келгеннен кейін Есмұхан аға уәдесін жұтпай, жұмысқа орналастырды. Онысымен қоймай «Тұратын жерің бар ма?» демесі бар ма? Жаңа оқу бітірген жас маманда пәтер қайдан болсын?! Жағдайымды білген соң, мәдениет қызметкерлеріне арналған жатақханадан бір бөлме алып берді. Сөйтіп, ойламаған жерден жолым болып, «Гүлдер» мемлекеттік ансамблінде 7 жыл тер төктім. 2000 жылы Бекболат аға «Мен Астанаға қызметке бара жатырмын. Сені консерваториядағы орныма ыңғайлы деген сеніммен ұсыныс жасап отырмын. Үмітімді ақтарсың деп ойлаймын» деп шақырған соң, сөзін жерге тастамай, осында келдім. Содан бері 11 жыл өтіпті. Бастапқыда екі жылдай «Гүлдер» мен консерваториядағы жұмысымды қатар алып жүрдім.
- «Гүлдерден» кетуге не себеп болды?
- Негізі, «Гүлдерден» кетем деген ойым болған жоқ. Жасым отызға енді толғанда басшылық тарапынан «Өз еріктеріңізбен арыз жазыңыздар. Орындарыңызға жастар келсін» деген ашық әңгімелер айтылды. Бірақ ешқандай өкініш жоқ. Оқытушылық қызметім де жаман емес. Талай шәкірт тәрбиелеп шығардым. Алды танымал болып үлгерді.
- Атап айтқанда, олар кімдер?
- Ең бірінші шәкіртім — Ерлан Рысқали. Қазір Т.Жүргенов атындағы өнер академиясында сабақ береді. Халықаралық, республикалық байқаулардың жеңімпазы. Одан кейін Перизат Тұрарова, Астанадағы Президенттік мәдениет орталығында, сондай-ақ Әйгерім Нартүйеева Чайковский атындағы Алматы музыкалық колледжінде, Талғат Әбуғазы Жүсіпбек Елебеков атындағы эстрада және цирк колледжінде жұмыс істейді.
- Шәкірттеріңізден ең бірінші нені талап етесіз?
- Ең бірінші әнді бұзбай, бұрмаламай, өз қалыбында орындағандарын қалаймын. Ұлттық классикалық өнерді эстрадамен араластырып, жөн-жосықсыз «былғаудың» қажеті жоқ. Дәстүрлі ән өз дәрежесінде, өз деңгейінде, өз биігінде айтылуы керек. Кейбір балалар «дәстүрлі әнді әуелі халыққа жетуі үшін эстрадаға қосып тыңдатсақ» деген ойларын айтады. Мен бұған түбегейлі қарсымын. Ешкімге де мұндай кеңес бермес едім.
Өзімді қатал, қабағын ашпайтын мұғаліммін деп айта алмаймын. Бауырларыма қалай қарасам, студенттеріме де солай қараймын. Бірақ бетімен жіберіп те қоймаймын. Керек жерінде еркелетіп, керек жерінде талап етемін. Қазір оқып, үйреніп, игеріп алмаса, ертең үйлі-баранды болғаннан соң, «кейін керек уақытында жасап аламын» деу бекер әурешілік. Уақытында жасалмаған дүние, уақытында іргетасы қаланбаған білім, кейін миға қонады дегенге сене бермеймін. Жас кезіңде жинаған қор, жатталған репертуар өмірбойы азық болары сөзсіз. Жалпы, балалардың талабы, аяқалысы жаман емес. Консерваторияны кезінде 7-8 бала ғана бітірсе, қазір 14-15 балаға дейін қабылданады. Соның асып кетсе, төрт-бесеуі ғана өз орнын табады. Қалғандары той қуалап, басқа жолмен кетеді. Бір әттеген-айы, осы. Кеңес үкіметі кезінде қолы бос адам болмаушы еді, қазір керісінше жұмыс істейтіндерден «екі қолға бір күрек таппай», бос жүргендер көп. Жастар арасындағы жұмыссыздық жанға батады.
- Шығармашылық кешіңізді қашан тамашалаймыз?
- Осы уақытқа дейін бір концерт өткізген емеспін. Оның қашан жүзеге асатыны да белгісіз. Жеке шығармашылық кеш өткізуге әншілік жағынан қауқарым жеткенімен, қаржылық тұрғыда қауқарым жетпейді. Өзіме-өзім продюсермін. Өзіме-өзім демеушімін. Әндерімді өз қаражатыма жаздыртып, киімдерімді де өз тапқан тиын-тебеніме тіккіземін. «Қаржы жағынан көмектесіңіз» деп ешкімнің алдынан өткен жоқпын. Өткім де келмейді. Концерт қою үшін жарнама жасап, афиша шығарып, залды жалға алып, билетті де өзің сатуың керексің. Маған дейін де концерт қойған аға-апаларымыздың кешіне халық жиналмай жатқанын көріп жүрміз. Зиялы қауым болса да төбе көрсетпейді. Топырлаған мектеп оқушысы мен студенттің алдында есеп бересің. Осыны көріп отырып, ойланасың. Көзсіз батырлыққа бара алмайсың. Жеке концерт қоймасам да Құдайға шүкір, өнерде өз орным бар. Халықтың алдында жүргеніме он бес жылдан аса уақыт болыпты. Жыршы Ұлжан Байбосынова екеуміз Американың ең ірі он штатында, Испания, Италия, Франция, Қытай, Сингапур, Гонконг және ТМД елдерінде өнер көрсетіп, республиканың түкпір-түкпірін араладық.
2001 жылы үнтаспа шығарып, біраз әндерімді тыңдармандарыма ұсынған едім. Құдай бұйыртса, осы жылдың аяғында тағы бір диск шығарғым келеді. Елу шақты әнім дайын тұр. Оның барлығын бірдей жарыққа шығармасам да, шамама қарай міндетті түрде бір альбом қолдарыңызға тиетін болады. Жалпы, шығармашылық кеш, альбом дегенде айтпай кетуге болмайтын тағы бір үлкен мәселе бар.
- Қандай?
- Мәселен, бізде корей, орыс, ұйғыр, неміс театрлары бар. Оған Абай атындағы опера және балет театрын қосыңыз. Әркім өз ұлттық өнерін, мәдениетін, әдет-ғұрып, салт-дәстүрін дамытып, өркендетіп, өз алдына отау тігіп отыр. Бірақ қазақтың ән-күйін дәріптейтін, көнеден келе жатқан құнды жыр-дастандарын ұлықтайтын Ұлттық классикалық өнер орталығы жоқ. Неге? Біз өз өнерімізді өркендететін, ешкімнен тентіреп, арендаға зал сұрамайтындай өз ошағымыз, өз ғимаратымыз, өз концерттік залымыз ашылса деп армандаймыз. Есігінің алдында «бүгін пәленшенің концерті екен ғой» деп көлденең кетіп бара жатқан кісі көз тоқтатып қарайтындай жарнамамыз ілініп тұрса, шетелдіктер келіп көріп, біріміздің әнімізге, біріміздің күйімізге таңдай қағып кетіп жатса, жаман ба? «Бүгін кімнің кеші екен?» деп халық іздеп, сұрастырып жүрсе, дәстүрлі өнердің қарқынды дамуы деген осы емес пе? Тәуелсіздік алғанына 20 жыл толған егеменді елдің әлі күнге Ұлттық классикалық өнер орталығының болмауы қалай? Осы жайттарға жоғары жақтағы құзырлы орындар ойланса екен!
Бір телеарнаны дәстүрлі өнерге беріп қойсақ та артық етпейді. Корей, ұйғыр, татар халықтары азаннан-кешке дейін ұлттық өнерін, қолөнерін насихаттап жатады ғой. Біздің олардан неміз кем? Жалғыз «Қазақстан» арнасында бір-екі бағдарламамыз бар. Оның өзінің жұмыс істеуіне кейде шек қойылады. Ұлттық классикалық өнер орталығымен қатар, қанша арна болса, солардың әрқайсысында ұлттық өнерге қатысты бағдарламалар ашылуы міндет деп білемін.
- Үкіметтік деңгейдегі концерттерге жиі шығатын әншілердің бірісіз. Осы ұсыныстарыңызды жауапты мекемелерге жеткізудің сәті түспеді ме?
- Үкіметтік концерттерге көп шығамын деп айта алмаймын. Кейде ұйымдастырушылар «Жас қыздар керек» деп іздеп жатады. Сыпайылап «Сіздер сахнаға шығып жүрсіздер ғой» дегенге келтіреді. Әрине, жастардың шыққанына қарсы емеспіз. Бірақ әнші 25-30 жасында кәсіби түрде қалыптасып, толысып, кемеліне келеді. Сахнадағы тәжірибең ұлғаяды. Әнге деген көзқарасың өзгеріп, дауысың да әбден орныққан уақытта, керек болмай қалатының жаман. Қазір мен 35 жастан астым. Нағыз ән айтатын кезіміз ғой. Адамның жасына емес, кәсіби шеберлігіне көңіл бөлудің орнына, «Түрі қандай, фигурасы қандай?» деген де әңгіме айтылып қалады. Ол жерде қыз сынын өткізгелі жатқан ешкім жоқ қой. Білген адамға бұл маған емес, өнерге жасалған қиянат.
Ол аз десеңіз, бір жарым сағаттан асатын үлкен концерттерде дәстүрлі өнерге 10-15 минут-ақ беріледі. Сол уақыттың ішінде 4-5 қыз шығып, халық әнін орындап, бір оркестр күй тартып, домбырашылар тобы поппури ойнап үлгеруі қажет. Төрт-бес әнді бір шумағы мен бір қайырмасын ғана қайырғанда бес әніңіз, екі жарым ән болып шығады. Не басы жоқ, не аяғы жоқ. Одан да әр мектептен кезектестіріп, екі әншіден шақырып, бір-бір әннен толықтырып орындатпай ма? Осындай дүниелер қарнымды қатты аштырады. Жоғарыдағылар мұны өздері көрмейді, төмендегілер айтса, екінші концертке жолатпайды.
- Осындай келеңсіздіктерге жабырқап қалатын сәттеріңізде кімдерге жүгінесіз? Кімдермен сырласып, кімдердің пікіріне құлақ асасыз?
- Көзі тірісінде марқұм Қаршыға аға «Сенен үлкен үміт күтемін» деп қатты қолпаштайтын. Мұхиттың әні «Айнамкөзді» кезінде Күләш Байсейітова оркестрмен орындаған екен. «Соны мен оркестрге түсіріп, сен шырқасаң» дейтін. «Аға, менен басқа да «Айнамкөзді» айтып жүрген апайларымыз көп қой» деген сөзіме, «Сенің орындағаныңды қалаймын. Бірге жасайық осыны» деуші еді. Асанәлі Әшімов, ақын Жарылқасын Аманов және өзге де бетке ұстар азаматтар үнемі «Айналайын» деп арқамнан қағып жүреді. Дегенмен, әншінің өзіне ешқашан көңілі толмайтын тәрізді. Мүмкін, өзін кереметпін деп ойлайтындар бар шығар, мен «болдым-толдым» деп айта алмаймын. Ескі үнтаспаларды тыңдап отырып, «Шіркін-ай, неге мен осы аға-апаларымыз сияқты айтпаймын» деп ойланып қаламын. Сондайда өнерде бірге жүрген достарым «Әркімнің өз орны бар» дегенде сабама түсемін. Еркін Шүкіманов, Тілеулес Құрманғалиев, Ұлжан Байбосынова, Мұрат Әбуғазы сынды әріптестерім өнеріме қатысты сын-ескертпелерін немесе жақсы лебіздерін білдіріп жатады. Оның барлығын ескеремін. Бір-біріміздің артықшылығымызды айтып, кем-кетігімізді жанашырлықпен түзейміз. Маған сын айтқан адамға ешқашан «өзіңді жөндеп ал» деген емеспін. Ал орынсыз артық кетіп бара жатқандар болса, орнына қоямын.
- «Сегіз қырлы» ойын-сауық бағдарламасында қатысушыларға кейде батырып, кейде мерейін асырып, көтермелеп жатасыз…
- «Сегіз қырлы» бағдарламасында қазылар құрамында отырғаныма екі жылдан асты. Басында Арқа мектебінен Қайрат ағамыз төрелік ететін. Ол кісі отырған жерде әділетсіздік болмайды. «Ақ дегені алғыс, қара дегені қарғыс». Қайрат аға қызмет бабымен Астанаға ауысқаннан кейін Сағатбек Қалиев қолқа салып, мен келістім. Балалардың бағасын әділ беруге тырысамыз. Кейде көтеріп, кейде төмендетіп береміз. Біздің төмендеткенімізден төмендеп, көтергенімізден керемет болып кетпейді. Осындай бағдарламаларға қатысқандары өздеріне пайдалы. Мен шәкірттеріме әрдайым «Теле-бағдарламаларға, конкурстарға қатысып отырыңдар» деп кеңес беремін. Жеңу, орын алу міндет емес, есесіне тәжірибе жинақтап, орта көріп қайтады. Шамаларын бағамдайды. Серпін пайда болады. Өзін-өзі тәрбиелеуге мүмкіндік, жол ашады.
- Есмұхан Обаев алып берген жатақханада неше жыл тұрдыңыз?
- Бес жыл консерваторияның, 7 жыл «Гүлдердің» жатақханасында тұрдым. 2005 жылы ұлым Бекболды босанып, перзентханада жатқан күні «ертең кілтіңізді алып кетіңіз» деп әкімшіліктен хабарласты. Сөйтіп, менің орныма сіңілім барып, Иманғали Тасмағамбетовтің қолынан екі бөлмелі пәтердің кілтін алып қайтты. Құдайға тәубе, қазір сол үйімде тұрып жатырмын. Жұмыстан бос уақытта гүл өсіргенді жақсы көремін. Үйім гүлбағына көбірек ұқсайды. Бір терезенің алдында бірнеше гүл өсіп тұрады. Өсімдіктерімді қарап, су құйып, сарғайған жапырақтарын үзіп, сүртіп жүргеннен жаным ләззат алады.
Қолым қалт еткенде сахналық костюмдерімнің эскизін сызғанды ұнатамын. Бас киімдерімнің үкісін қолдан жасаймын. Бұл менің ақшамның жоқтығынан емес, өзімнің жан қалауым, көңілім сүйетін іс.
Әкем өмірден ерте кетті. Шешем бар. Бір ұядан тараған бес баламыз. Алтын асықтай ұлым өсіп келеді. Биыл мектепке барды. Күндіз-түні сол балам жақсы азамат болып өссе екен деп ойлаймын.
Әңгімелескен Қаншайым БАЙДӘУЛЕТ, «Айқын».
