«Гәкку» деп жаңғырған аққу арман

5172
Adyrna.kz Telegram

Алматыда «Адырна» бірлестігінің ұйымдастыруымен ұлы композитор, әнші, ақын Үкілі Ыбырай Сандыбайұлы­­ның өмірі мен шығармашылы­ғына арналған концерттік кеш өтті. Қара мұрын ұстадан бекзат туған Ыбырай жақсылардың мә­жілісін көркейткен, жан думанына айналған өнерімен, алты қыр­дың астынан естілер аруақты әні­мен туған елге ханнан да қадірлі болғаны аян. Ән сауықтың жаңа пірі, жас перісі топты жарып шыққанда Ақан сері мен Біржан сал бек ләззатлу қуанып, қатар­ларына алған екен. 1927 жылы Бурабайға алдыртып, Оқжетпес­тің етегінде тыңдаған кезде ән­шілік қияпатына Сәкен Сейфуллин қайран қалып, басын иген. Ал, махаббат пен арман-аңсар­дың аққуындай «Гәккуі» 1936 жылы Мәскеуде өткен қазақ өнері мен мәдениетінің алғашқы декадасында Е.Брусиловскийдің «Қыз Жібек» операсында ғажай­ып әнші Күләштің бас ариясына айналып, алаш әнінің абыройын асқақтатқан еді. Әрине, бұл тегін емес-тін. Бұл ұлттың жан жүйе­сіне жалғасқан Үкілі Ыбырай өнерінің кие-құдіреті болатын.

Шын мәнінде, ән өнерінің бар­ша өресімен өлшесек, Сәкен айтса айтқандай, «Біржан сал, Ақан сері, Ыбырайлар Алмайды Шаляпинді қапталына!». Болмаса, Алматыдан ат шаптырым кө­ше атап, Шаляпинге алаштың ән ардагерлерін жығып беріп жүр­ген өзіміздің шолақ ойлы ше­неу­ніктеріміз. Өз ерлерімізді, өз кемеңгерлерімізді ескеру жағы кем соғып жатқаны өтірік пе. Ақан мен Біржан көшелері бар ма, жоқ па, бар болса ол шол­таң­даған шолақ көшелер қай жерде, қай қуыста жасырынып жатыр, – ешкім тап басып айта алмас. Сол сияқты, қазақтың дәстүрлі әні мен домбырасы да теледидар мен үлкен концерттік залдардан шетке қағылып, қағажу көрген өгей­дің күйін кешіп жүргеніне көз жұмудың жөні жоқ-ау.

Үкілі Ыбырай өмірде де, өнер де шырғалаңды көп шеккен қа­сі­ретті тұлға. Сонымен бірге, қай­сар да асқақ. Өнеріне қаншалық­ты адал болса, арына қылдай қылау түсірмей өткен. Кеңестің келеңсіз кеспірсіздігін уытты әжуамен сықақтағаны әлі күнге ел аузында аңыз болып айтылады. «ГПУ деген сотыңыз. Жүріп тұр ғой хотыңыз…» деп алып, үштіктің үкімімен сотталып, барса келмеске айдалар алдында да тілін тартпайды, райынан қайтпайды. Кеңес өкіметіне де, кәмпескеге де наразылығын ащы тілмен ашық айтады. Әуелде «қиқар шалды» құтқару ниетінде болған Жұмабай Шаяхметовтің де енді оны айдатпасқа шарасы қалмайды.

Сөйтіп, Үкілі бабаның сүйегі қайда қалғаны да белгісіз. Бұл аз болғандай, «халық жауы» деген айдар тағылып, атын атауға тыйым салынғасын, әндері де барымтаға түсті.

«Қараторғайын» Сыр бойындағы бір келіншек шығарған деп, «Аңшының әнін» Әсетке теліді. Ең шоқтықты әнде­рінің бірі «Толқын» да Үкілі Ыбыраймен бірге репрессияға ұшырап, сөзі өзгертіліп, колхоз тұрмысын жырлайтын әнге айналдырылды, дейді өнер зерттеу­ші, әнші Ерлан Төлеутай. Сөйтіп, «Толқынның» әуенімен «Елім бар колхоз болып күлімдеген, Кө­лік бар трактордай дүрілдеген» деп әндеткен екен колхоздастыру дәуірінде. Тек өткен ғасырдың сексенінші жылдары ғана өнер зерттеуші, сазгер Ілия Жақанов­тың рухани қайрат көрсетуінің арқа­сында, әнші Қайрат Байбо­сыновтың бірегей орындаушы­лық шеберлігі және септесіп, қазақ музыкасының алтын қо­ры­на қайта оралған екен. Тоғыз тол­ғаулы «Толқынды» шырқағанда итальяндық ән білгірлері таң қалғанын кезінде Қайрат әншінің өз аузынан естігеніміз бар еді. Ыбырай атамыздың басқа бір­қанша әндерінің «халық әні» деген жалпылама атты жамылуы да кешегі кеңес заманындағы рухани жайдақтық пен жетесіздіктің көрінісі болатын.

Шүкір құдайға, айналайын халқы еркін тыныстаған бүгін таңға ұлы композитордың 50-ге тарта әні жетіпті. «Гәкку» мен «Қалдырғанның» кең таралған әлденеше нұсқаларымен бірге. Үкілі Ыбырай әндерінің алтын қорда қордаланып сақталуына, әлбетте, қазақтың 1000 әнін жинап нотаға түсірген ұлты поляк А.Затаевич сіңірген еңбек баға жет­кісіз. Ал енді сол кісіге Үкілі Ыбы­рай әндерін ең көп айтып берген адамның бірі айкөл жазушымыз Сәбең, кәдімгі Сәбит Мұ­қанов болуы да бір ғажап. Екінші бір поляк, композитор әрі хормейстр Иван Коцык қазақ фе­но­ме­нінің әндеріне тәнті болып, 1928 жылы өзі сабақ беретін Петропавл педтехникумында Үкі­лі Ыбырай­дың концертін ұй­ым­дас­тырыпты. Жалпы, Көкшетаудағы қазақ әні­нің Біржан сал, Ақан сері, Балуан Шолақпен қатар аталатын төрт бәйтерегінің бірі – Ыбекең әнде­рін бүгінге жеткі­зу­шілер ішінде халық ақындары Тайжан Қалма­ғанбетұлы, Молдахмет Тырбиев, Шәкен Отызбаев, Мұса Асайынов, Дәнеш, Бәйсейіт, Әбіқай сынды әншілер, музыка зерттеуші Б.Ерзакович, Ілия Жақанов, көкше­таулық музыкатанушы Гүлсім Бәйтенова, солтүстікқазақстандық айтыс ақыны Игібай Әлібаев, әдебиетші Сәркен Құлмағанбетов, ауыл ақса­қалы Қайырлы Сейіт­жанов, т.б. есімдерін ерекше атау­ға болады. Ахмет Жұбановты айт­па­ған­да, Үкілі Ыбырай шығарма­шы­­лығын тұңғыш зерттеушілер­дің бірі Есмағанбет Ысмайылов екен­дігін де біреу білсе, біреу білмес. Ондаған жылдар бойы нота беттерінде қалып, бұрын айтылмай жүрген әндерін қайта жаң­ғыртып, ел назарына ұсынуда дәл қазіргі күндерде белгілі әнші­міз Жоламан Құжимановтың елге­­зектік танытып, дәстүрлі жас әншілерге үйретуін де аса құп­тар­лық іс санаймыз.

Сонымен, Ғ.Мүсірепов атын­дағы академиялық жастар театрында өткен «Ханнан да қадір­лімін туған елге» деп аталатын ән кеші халқымыздың дәстүрлі өне­рінің рухын асқақтатты. Әуелі Қазақстанның еңбек сіңірген арти­сі, режиссер Сағызбай Қа­ра­балиннің сахналауымен қой­ыл­ған «Гәкку» әнінің шығу тарихынан шағын көрініс жас Ыбы­райдың арман аққуын әдемі бейнелегендей. Осындай аққу-арман театр шымылдықтарын мың мәрте жел­піп, әлемді шарлаған Күләш – «Гәккуге» жалғасты. Қазақ әнінің абыройын ұлы биік­ке көтерген, бұлбұл Күләшті 24 жасында КСРО халық артисі атандырып, мұңды қазақты мақ­та­нышқа бө­леп, ұлт рухын аспан­датқан ол жайға баршамыз қанықпыз.

Ән кешін Ерлан Төлеутай түрлендіре жүргізіп, Үкілі Ыбырай өмірінен көптеген тың деректер келтіріп, әр әннің белгілі-белгісіз тарихтарына тоқталып, лекция концерт дәрежесіне жет­кіз­ді деуіміз керек. Атақты «Гәк­ку» әнінің бес түрі орындалды, «Қалдырғанның» екі нұсқасы шыр­қалды. Зал толы халық дом­бы­раның қоңыр күмбіріне қосы­ла әуелеген дәстүрлі әнге сусап қалған екен. Үкілі Ыбырайдың «Қаракөзі» мен «Харарайы», «Кі­дік-айы» мен «Арарайы», «Кө­кей­кестісі» мен «Қараторғайы», «Шалқымасы» мен «Желдір­ме­сі», «Ал, гәгі» мен «Жиырма бе­сі», «Толқыны» мен «Қызыл ас­ы­ғы» құлақ құрышын қандырды. «Үкілі Ыбырайдың қоштасуын» Көкшетаудан ат терлетіп арнайы келген жыршы-жырау Жұмабай Есекеев ақсақал орындап, ән ардагеріне қатысты оралымды ойларын айтты. Осындай ұлы дуға алғаш шыққан Дидар Жұ­мабекқызы, жас әншілер Талғат Әбуғазы, Жақсыгелді Маясаров, Жасұлан Сақаевтар көпшілік көңілінен шыға білді. Сонымен бірге, Еркін Нұрханов, Сәуле Жанпейісова, Саят Нұрғазин, Ерлан Құжиманов, Ардақ Исатаева сияқты дүлдүл әншілер Үкілі баба әндерін бар бабында бал­қытты. Қаршығадай Ерлан Рыс­қали бұл жолы да өзінің әншілік дарынына тәнті етті. Сахнаға бірінен соң бірі шығып, кешті түйіндеген Жоламан Құжиманов, Рамазан Стамғазиев және Ерлан Төлеутай сынды қазақ әнінің майталмандары Үкілі Ыбырай рухы елімен бірге жасай бере­тінін тағы бір айғақтады.

«Жақсының жақсылығын айт, нұры тасысын» демекші, бұл концертке «Атамұра» корпора­ция­сының президенті Рахымғали Құл-Мұхамед, «Жай Ай» Шығыс Тибет медициналық орталығы­ның директоры Жасан Зекейұлы, «Дәулет» шаруа қожалығының иесі Өтеміс Маханов, «Саржайлау» қымыз орталығының директоры Ахметбек Нұрсилә, «Асыл кітап» баспасының басшысы Жас­ұлан Сейдахметовтер демеу­шілік жасаған екен.

Қорыта келе айтарымыз, «Адырна» ұлттық-этно­графия­лық бірлестігі 2010 жылдан бері Біржан сал, Ақан сері, Мұхит, Жаяу Мұса әндерінен концерттер ұйымдастырды. Өкінішке қарай, сол кезде осынау ұлы өнерпаздар туған өңірлерден демеушілік қолұшы созыла қоймады. Иә, сол өңірлердегі облыс әкімдерінің құлақтарына алтын сырға. Бү­гінгі Үкілі Ыбырай кешінде де баяғы жайбарақаттығымыздың аяғы сан соқтырды. Бірақ соған қарамастан, игі бастама жалға­сын таппақ. Алда Балуан Шолақ, Естай, Әсет, Мәди, Қапез, Кенен, Нартай, Жамбыл әндерінен үлкен концерттер беру жоспарлануда. Осы реттегі бірталай қиындық­тарға қарамастан, «Адырнаның» жас жетекшісі Арман Әубәкір қазақ әнінің жалауын желбіретуді көздеген ізгілікті ой-мұратын ақы­­рына дейін апарады деп сенеміз.


Қорғанбек АМАНЖОЛ,

«Егемен Қазақстан».

Пікірлер