- Қария, сізді әйгілі күйші Сүгірді өз көзімен көріп, күйін құлағымен тыңдаған деседі. Рас па?
- Соғыстан кейінгі 46-47-жылдар. Халық күйзелген қиыншылық уақыт. Ол уақта біз Түркістанның түбіндегі Шорнақ ауылынан үш-төрт шақырымдай жердегі Ерназар колхозында тұрамыз. Аша ауылдық кеңесіне қарайды. Бір күні Қаратаудан асып, Сүгір көкеміз түйемен ауылға келді. Қағілез ғана кішкентай шал екен. Тап-таза.
Кешке таман біздің үйге жұрт жиналды. Келсем, Сүкең жамбастап жатыр екен. «Әй, Сүгір, мына ел сенен күй күтіп отыр» деді әкем Сүйіндік. «Шаршап келдім» деді күйші. «Сонда да күй тартып жібер» деп әкем тақымдап қоймады. Сүкең «қой, болмас!» деп жатқан орнынан түрегеліп, күйді бір тоқтаусыз тартты дейсің. Отырған орнынан жылжып кетеді екен. Шанаққа қолы тимейді. Жұрт ел-сел болды. Ертесіне күйшіні туыстары шақыра бастады. Одан кейін арғын-тобықтылар Сүкеңді қоймай шақырып алып кетті. Күй тыңдап риза болған жұрт қолындағы барын аямай тарту етіпті. Сүкең «Бірталай нәрсе жиналды, сен мұны ақшаға айналдырып бер» дейді жездеміз Шөкеңе. Жездем бір түйеге сыятындай жүк қалдырып, қалған мал мен ұн, бидайды ақшаға айналдырады. Сөйтіп, Сүкеңді Суындықтың асуына дейін шығарып салады. Жалпы, Сүкең біздің ауылға жиі келіп тұратын. Ауыл адамдары екі домбыраны дайындап қояды екен. Сүкең көбіне біздің үйдің қолдан шауып жасаған кішкене қазақы домбырасын тартатын көрінеді. Сүкеңнің тартқан күйін өз құлағыммен естігенім болмаса, ол кісі маған күйін үйреткен жоқ, әрине.
- Шамасы, әкеңіз де күйші болған ғой?
- Әкем орта шаруалы адам болған, күйді жақсы тартатын. Жас кезінде сал-серілеу болыпты. «Жігіт кезімде Арқадан жесіріне өкпелеп бір жігіт келді, ой, керемет әнші екен. Жақсы жолдас болдық. Жалғыз атын сұрап едім, ер-тоқымын сыпырып бере салды. Кетерінде жаяу жіберем бе, ат мінгізіп жібердім» деп отыратын әкем. Арқада Сармалай деген әнші-композитор өткен. Әкем айтқан әншіні сол Сармалай ма деп те ойлаймын.
Әкемнің бір мал бағатын Бердімұрат деген күйші досы болды, екеуі күй тартып, біздің үйде көп әңгімелесетін. Бала болсам да құлағымды сап тыңдаймын. Бір әңгімелері есімде қалыпты. «Жоңғар шапқыншылығы кезінде бір әйелдің аяғы ауыр екен. «Ойбай, жау кеп қалды» деп жұрт дүркірей қашып, әлгі әйел жұртта қалыпты. Бес жасар бүлдіршін қызын жетектеп, елдің артынан жалғыз жолға шығады. Бір жерге келгенде босанып, ұл туады да, өзі өліп кетеді. Сол кезде бес жасар қыздың кішкентай бөпесін етегіне салып жүріп, айтқан зары екен» деп, қобызшы Ықылас бір зарлы күйді тартып отыратын еді» деп, екеуі түнімен көп әңгімелесіп отыратын. «Артынан бес жасар қыздың ағасы іздеп келіп, шешесінің өлігін жасырып, құндақтаулы баланы алдына алып, қарындасын артына мінгестіріп, еліне қайтып келе жатқанда туған «Қара жорғаның жүрісі» деген күй екен деп, Ықыластың бір күйін тартатын. Руы тарақты Бердімұраттың бауыры Мырзамұрат одан да өткен күйші екен. Бір күні дарияның жағасында отырған Мырзамұраттың үйіне әкем барып түседі. Келген соң менің ептеп домбыра шертетінімді байқап жүрген әкем «Мырзамұраттың күйін тыңдап көретін екенсің» деді маған. «Әке балаға сыншы» деген, үйренсін дегені ғой.
- Қаратау өңірінде өскендіктен Сүгір күйлерін нәшіне келтіріп тартуыңыз түсінікті. Ал енді Ақтөбеден шыққан сарыны бөлек Қазанғаптың күйлерін қайдан үйреніп жүрсіз? Ең күрделі күйі «Домалатпайды» қатырып тартады екенсіз. Қалай алып жүрсіз?
- Құдай бұйыртты, алдық қой. Құрманғазы, Дина, Кәуен, Тәттімбет күйлерін де тартамын. Сүгір екібастан. Жүзге тарта күй білемін. Ақтөбеде
мәдени-ағарту училищесінде сырттай оқыдым. Сол кезде халық ақыны Нұрпейіс Байғаниннің Момын деген күйші баласымен бірге оқып, дос болып, үйінде де қонақ болдым. Қазанғаптың сарыны сол жақта жүріп сіңді-ау деймін.
- Өзіңіз шығарған төл күйлеріңіз бар ма?
- Елу үш жыл отасып, жеті перзентімді дүниеге әкелген Кеңескүл есімді жарыма арнап шығарған «Арнау» деген күйім бар.
- Жыршылық өнеріңіз де бар екен. Авторы белгісіз «Шора батыр» қиссасының көп жерін жатқа айтады екенсіз. Қағазға да түсіріпсіз. Бұл қисса қайдан қолыңызға түсіп жүр?
- Өткен ғасырдың 60-жылдарында Түркістан ауданына қарасты Шорнақ селосында Әбдірайым деген арабша сауатты молда кісі болды. Руы — тобықты. Бұл кісі ежелгі қисса, жыр-толғауларды жинақтап жүреді екен. Әкем Сүйіндік сол кісіден «Шора батыр» қиссасын арабша көшіріп алып, қазақшаға ауызша аударады. Сол аударманы балалары Шарап пен мен қағазға түсірдік. Сөйтіп, жатқа айтып жүрдік. Шарап қайтыс болғаннан кейін көп жылдар өтіп, бұл қисса да ұмыт бола бастады. Бір жақсысы, аударма өзімнің қобдишамда сақтаулы еді. Сол екі бөлімнен тұратын қиссаны қайта жаңғыртып, көшіріп шықтым. Осы «Шора батыр» қиссасы жақында кітап болып басылып шықты.
Сұхбаттасқан
Төреғали ТӘШЕНОВ, «Айқын».