Қазақ – ежелден тойшыл халық. Содан ба екен, «шілдехана, бесік той, қыз ұзату, сүндет той… а-ай, шіркін-ай» деп қойып, бірінен кейін бірі басталып жүре беретін шаңырақ қуанышын үсті-үстіне еселеп, дүркіреген тойға айналдыруға құмар келеміз. Әрине, ағайын-туыс, дос-жаран, құда-жекжаттың басын қосып, жақсылықты жария еткен жақсы-ақ. Қазір кез келген үйдің төрінде күнде думан болмаса да жылдың екі-үш айында атап өтуге әбден лайықты қызық-қуаныштар табылып жатады. Бірақ соңғы жылдарда байқала бастаған бір құбылыс – қазақ қай тойында болсын, өзінің ұлттық болмысын танытатын салт-дәстүр, жөн-жоралғысын көрсетуден гөрі, қазақтыққа үш қайнаса сорпасы қосылмайтын қайдағы бір әдеттерді енгізе бастады. Әсіресе үйлену тойы мен қыз ұзату мұндай дәстүр «жаңашылдығына» әбден малынып тұр.
Бірде жиеніміздің үйлену тойына бардық. Әдеттегідей алдымен екі жақтың ата-аналары, үлкендері сөз алып, бір-бірімен құдандалы болып жатқанына қуанышты екендігін білдіріп, тілек айтып, төс қағыстырып, бір дүрілдеп өткеннен кейін әрі қарай той барысы өз ретімен жалғасып, отбасына «жақсылық, мол бақыт тілеген» бір сарынды тілектер асаба ұсынған микрофоннан толассыз төгіліп жатты. Бір мезетте әкесінің қызымен қоштасуы деген қызықтың куәсі болдық. Бүгінде ұзату тойы сайын айтылатын «Әкеңдей қамқор болар-ау деумен, Тапсырдым сені құдама, қызым» деген жолдары бар ән қалықтап тұрды. Көпшілікпен бірге ортада әкесі қызымен вальс билеп жүр. «Қыздың шешесі қайда екен?» деп барлай қарасам, ол күйеу жігіттің туыс ағасымен вальстің қызығына түсіп кетіпті. Міне, дәстүрдің көкесі! Сонда бұл не тәрбие, не өнеге? Әкесі сәби күнінен аялап өсірген қызына қимастығын осылай вальспен көрсетсе, жастар қай салтымызды жаңғыртпақ?! Бара-бара бұл көрініс салт болып санаға сіңбесе, не қылсын?
Алмахан МҰХАМЕТҚАЛИҚЫЗЫ, Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі, ақын:
– Біздің бүкіл салт-дәстүріміз тойға арналған. Қазақтың өнер сахнасы той болған. Ертеде қазақтар тойға барғанда жақсы-жайсаңдарды көруге, солардың аузынан дуалы әңгіме естуге баратын болған. Қазақстанның әр облысында әртүрлі дәстүр бар. Біз сол салт пен дәстүрді шатастырамыз. Екеуінде де бізге, ұрпаққа керек үлкен өнеге бар.
Тойдың жайын тілге тиек еткенде бір тәубе ететін жайт – қазір «қызып қалып» бір-бірімен байланысып, жаға жыртысып жататындардың қарасы азайған. Әрі тойға келгендердің көбісі арақ-шарап ішуден тартынатындықтан ба, үстел төңкеріп, төбелес іздейтіндердің де төбесі көріне қоймайды. Есесіне, асабаның әзіл-қалжыңдарына масайып-масаттанып, ортаға шыққандардың қызықтарын тамашалағанға мәз. Дегенмен әңгіме бүгінгі қазақтың тойына қатысты болғандықтан, о бастағы мәселемізге қайта оралайық. Қалыңдықтың туфлиін ұрлау дегенді айтпай-ақ қояйық, үйлену тойының соңына қарай «гүл лақтыру» деген ырым шықты. Қалыңдық қолындағы бір шоқ гүлін шалқая лақтырып жібергенде артындағы тұрмысқа шықпаған қыз қағып алып, күйеуге шыққан әпкесінің я болмаса құрбысының жолын беруді ырым етеді. Қынжылатының – қазақтың оң жақта отырып қалған қызы тұрмысқа шығуды армандап, той сайын қалыңдықтың артына барып тұрса, мұның несі сән? Мұны айтпағанның өзінде ұзатылған қыздың келін болып түскен жақтың өзіне сынай қарайтынын біле тұра, артқа қарай шалқайып, гүл лақтырып жатқаны – қай жетіскен тірлік?!
Әсет РАЙЫМБЕКОВ, асаба:
– Менің асаба болып, ел алдына шығып жүргеніме де көп бола қойған жоқ. Бір байқағаным, қазіргі қазақ тойында салт-дәстүрді бұрмалау көп. Заманға лайықтағаны болар. Дабыра мен даңғаза басымдығы да байқалады. Дәстүрге керағар болмашы дүниелерді енгізуге әуестеніп алдық. Туфли ұрлау, торт асату деген сияқты, орыс тойының элементтері еніп кетті.
Той төңірегінде әңгіме де, мәселе де жетеді. Айтпағымыз – қыз ұзатып, сыңсу, келін түсіріп, беташар айтатын қазақтың қазіргі күні ұлттық салт-дәстүрлерінен алшақтап бара жатқаны. Қазақы дәстүр қанатын жаюға тиісті ауылдағы той-думанның сиқы осындай болып жатқанда, асфальтта туып, ана тілден мақұрым өскен қаладағы қазақтың тойында қайдан ұлттық болмыс сақталсын?! Той дастарқанынан торт жегеніңе еріксіз мәз болып қайтасың.
Сәтжан ҚАСЫМЖАНҰЛЫ, Шығыс Қазақстан облысы, «Алаш айнасы».
