Салт – ұлттың ғұмыр бойы жиған мәдениеті, ұлттың ұлт екенін әлем халықтары мойындаудағы төрт белгінің бірі. Біз асылы бар, жасығы бар, Құдайға шүкір, салтқа бай халық болғанбыз! Асық ойыны–сол бай салтымыздың бір дәстүрі. Кезінде қазақ шаруашылықпен жаппай шұғылданған тұсында асық – әр үйдің, әр ауыл балаларының, жастарының, тіпті жасамыстарының да бас қосуының негізі болған ойын түрі.
Асық – төрт түлік мал мен аңдар тілерсегінде болатын, бітісі бөлек, қызметі аса күрделі, буынға біткен шымыр сүйек. Ешкі, қой, сиыр, түйе асығы үлкен-кішілігіне қарамастан сыртқы формасы бір пішіндес, мүсіндес зат. Ал жылқы асығы бұларға ұқсамайды, басқа формада болады. Қасқыр асығы да басқа.
Ойын аттары – «Ханталапай», «Хан атпақ», «Хан жақсы ма?», «Ханды қара басты», «Хан мен уәзір», «Үйірмекіл», «Сасыр», «Атпақыл», «Қақпақыл», «Үштабан», «Омпы», «Алтыатар», «Шықетер», «Тисінқабат», «Табан», «Төрт асық», «Бес асық» тағы басқа түрлері қазақ даласына кең тараған.
Әрқандай нәрсенің аты мен атауында сол заттың іс-қимылы, атқаратын қызметі және алатын мазмұны толық қамтылған болады. Сол сияқты асық ойындарының да атына назар аударар болсақ, олардың да талай нәрсенің, оқиғаның мәнін білдіріп тұрғаны анық. Мәселен, «Ханталапай» – ханның халық мүлкін талапайға салуы не халықтың ханның қазынасын талапайға салуы немесе хан басқаратын елге ішкі-сыртқы жаудың шабуылын білдіріп тұрса, «Хан атпақ» – ханның қараны атуы немесе халық ханды ату, өлтіру, жазаға білдіріліп тұр.
«Хан жақсы ма?» болса – тағы да аты айтып тұрғандай науқас ханның көңілін сұраған қарашаның уайымы немесе «хан–жақсы хан болды ма, жоқ, елге қырсыз, жауыз, залым болды ма?» деген мәнді білдірсе, «Ханды қара басты!» ойынын талдамаса да түсінікті. «Хан мен уәзір» ойыны – өз ішіне хан мен уәзірдің бір-біріне керемет сәйкесуін, сөйтіп елді дұрыс басқарғандығын не екеуі ит пен мысықтай арбасып қарашаны қан-қақсатқандығы сияқты кілеңсіз жайды жасырып тұрған ойын түрі.
«Үйірмекіл» болса – қол жинауды, «Сасыр» болса – жаудың үркуін немесе жаудан сасуды білдіреді. Әрмен қарай «Атпақыл» ойыны – «сен тұр, мен атайын» дейтіндей бір керемет әскери кемелдікті, «Қақпақыл» – қарсы жақтың келекесін, «Үштабан» – үшке бөліп орналастырған әскери стратегияны, «Омпы» – жауды үстінен басып алуды, «Алтыатар» – соғыстағы партизандық әрекетті, «Шықетер» – қарсы жақтың тісіне тию сияқты әскери дипломатияны, «Тисінқабат» – жауды, ішкі дұшпанды үсті-үстіне соғуды, «Табан» – жеңіске жетіп, орнығуды, «Төрт асық» пен «Бес асық» – тәуелсіздікке жеткен елді, хандықты аймақтарға бөліп басқаруды білдіріп тұр.
Жалпы асық ойыны тек көңіл ашу, құмарлық ойыны ғана емес. Бейне шахмат ойынының төркініндегі әскери стратегия сияқты. Бұл да халқымыздың ел болуы мен Тәуелсіздігі жолындағы ішкі-сыртқы қорғаныс мәселесін терең зерттеуден туған. Ұлттың ілкідегі елдік ішкі кемелін, ірге бекітуін, хан мен қараша арасындағы бірлік пен байланысты нығайтуды ойлауы арыдан жалғасын тауып келген ұлттық негіздің ойын түріндегі көрінісі.
Жалпы ұлттық ойын түрлерінің астарында игілікке айналған істің, оқиғаның, негіздің болатыны даусыз. Ол тағы уақыт өте келе сөзсіз дәстүр түрінде істелетін салттық іске не ойнайтын ұлттық ойынға айналып, жалпы ұлттық өң алып, халықпен бірге жасайды. Немесе ол оқиғаны ұлттың күллі азаматтары, жастары, балаларына дейін білетін болады. Оның кейін неге ойынға айналу себебін де біледі (білдіріледі), түсінеді. Түсінгесін тұтынады. Тұтынғасын олар өздерінің дәстүрі етіп жалғастырады.
Міне, осылайша ұлт өмірінде өткен қайбір қан төгісті оқиғалар уақыт өте келе ұмыт қалмауы үшін ұлттық салт пен ойын түріне айналдырады. Сөйтіп әлгі соғыс қайғысы қуанышқа, ұлттық ойынға, салтқа айналады. Сөзіміздің дәлелі үшін мына бір тарихи оқиғаға назар аударалық.
Мәселен, қазақтың қараүзген шипагері Өтейбойдақ бабамыздан жеткен «Тектелгі» деп аталатын шежіреде айтылатын, бірақ қазақ тарихына аты енбеген, қазақ ықылымының көсемі Қазғақ (ол шежіре «қазақ» атауын осы есімнен таратады) би хан сайланып, тағына отырарда қарашасын жинап «Нау (үлкен) ырыс» (қазіргі наурыз) тойын жасайды.
Міне, осы тойда бір қыз келіп Қазғаққа: «Ханға ханым керек болмақ, сізге ханымдыққа мен лайықпын, ал менің шартым: мен қазір қашамын, ер болсаң мені қуып жет, егер қуып жетсең мен сенің ханымың боламын», – дейді. Және біраз хан намысына тиетін сөздер айтады. Хан қызды қууға шығады. Қыз қашады, хан қуады. Хан қызды қуып жетіп, оны атынан аударып алдына өңгерген бойы қайтадан тағына қарай шабады. Таққа жақындағанда орданы күзеткен қалың әскер жолды бөгеп қалатын болған соң, хан оларға қарап: «Ал аш, ал аш» деп дауыстайды. Онысы «алдымды аш, бөгемеңдер» дегені екен. Жұрт қақ жарылып жол береді. Қыз болса ханға қарап: «Ал ашсаң, ал аш» деп жымияды. Онысы «мен сендікпін, дайынмын, берілдім, саған адалмын» дегені екен.
Хан таққа келіп отырғанда ойламаған жерден бір көк бөрі сап ете қалып, қалың әскерді қақ жарып ханға қарай ұмтылады. Оны көріп тұрған қалың әскер әлгі көк бөріні бас салып, сол жерде тірідей тартқылап жүріп өлтіреді.
Міне, осы ұлы жиын тойда хан: «Бұл той бұдан кейін елдің дәстүрлі мерекесі, жылының басы болсын, «Ал аш» осы елдің ұраны болсын!» – дейді.
Хан жарлығын екі етпеген халық «Науырыс» тойын жыл басы, «Ал ашты» ел ұраны етіп алумен бірге, ол тойдағы ерекше екі оқиғаны да еске түсіріп отыру үшін «қыз қууды» және («көк бөрі») көкпар тартуды әдетке айналдырады. Олар бірақ үнемі тартуға көк бөрі таба алмағасын оның орнына көк серкені тартатын болады.
Міне, содан келе-келе «ал аш» – Алашқа, «көк бөрі» – көкпарға, «нау ырыс» – Наурызға айналып, халқымыздың салтына, ұлттық ойынына айналған екен.
Демек, бұдан әрқандай болмаған іс-салт болу тұрмақ ойын түріне де айналмақ емес немесе ойын да өзінен-өзі ойдан құралмақ емес деген қорытынды шығады. Енді асықтың сипаттарына келсек, ол былайша:
Алшы – асықтың үйірілгенде табаны жерге тиіп, тұрық түсуі. Ойын кезінде оған бірінші дәрежелі мән беріледі.
Тәйке (тәуке) – асық үйірілгенде табаны үстіне қарап, тұрық түсуі. Ол екінші дәрежелі асық.
Бүге (бүк) – асық үйірілгенде дөңес жағы үстіне қарап етпетінен жаттық түсуі. Ол үшінші дәрежелі мәнге ие.
Шіге (шік) – асық үйірілгенде шұңқыр жағы үстіне қарап, жаттық түсуі. Ол төртінші дәрежелі мәнге ие.
Тұрық – асықтың үйірілгенде алшы не тәйке түсуі.
Жаттық – асықтың бүге не шіге түсуі.
Омпы – асықтың тұмсығымен жер тіреп, тік шаншылып түсуі.
Сомпы – асық тұмсығымен көкке қарап тік шаншылып, шоқая түсуі.
Табан – асықтың тәйке жағы.
Оңқай – асықтың бүгесі алақанға қарап, тәйкесі оң қол бас бармағына басылып, ыңғайлы ұсталуы. Оңқай асық малдың сол жақ тілерсегінде болады.
Солақай – асықтың шігесі сыртқа қарап, алшысы оң қол бас бармағына басылып, ыңғайлы ұсталуы. Солақай асық малдың сол жақ тілерсегінде болады.
Сақа – қолдағы бар асықтың үлкенінен, салмақтысынан, оңқайынан белгіленеді. Солақайлар сақаны солақай асықтан таңдайды.
Қорғашбай сақа – табан жағынан ойылып қорғасын құйылған сақа.
Құлжа сақа – арқардың асығы.
Топай (томпай) – бұзаудың, тайыншаның асығы (жалпы сиыр асығын томпай дейді). Мұз үстінде әдейі асық ойнау үшін жасалған алаңда ойналғанда, алыстан атылатын ойындарға топай сақа ретінде пайдаланылады.
Жабайт – қой асығының сақадан кейінгі қорғасын құйылмаған түрі. Табандалады.
Шүкей (үшкейт) – қой асығының кішкенесі. Қозы, ешкі асығы. Ол да айырбасқа жүреді.
Шүкімейт (шүкімәт) – қозы, лақтың сойып жеуге әлі жарамайтын кезіндегі асығы. Ең кішкене асық.
Кеней – шүкейдің көп жұмсалып мұжылған (мүжілген) түрі.
Мұндағы атауларда да елдік, әскери нышандар байқалады. Біраздан соң патша, хан нағыз әскер басы деген сөз. Сондықтан да мұндағы сақа сөзін алар болсақ, ол – патша, асықтың патшасы деген мәнді берсе, алшы сөзі – бағы асқан хандық мерейді білдіреді.
Тәйке – уәзір, ханның орынбасары деген мәнді берсе, бүге – бүк түсу, бүгілу, бағыну, міндет атқару деген мазмұндарды беру арқылы жалпы әскерлік түсті білдіреді. Тұрық – тұру, тақ, тақта тұру, тірек, тіреу, тұғыр, тұрақ мәндерді өз ішіне алу арқылы орнында отырған ханды, оған тұрақ болар мекен мен ел-халықты меңзесе, жаттық – түзулік, тыныштық, жайлылық мәнін білдіріп, тұрақпен үндесіп тұр. Оңқай мен солақайды – оң қанат, сол қанат әскери жүйе деп ұққан еш қате тудырмайды.
Демек, бір ғана асықтың алты жағына қойылған аттың өзі патша-ханмен, ол басқаратын әскермен, мекенмен, халықпен үндесіп жатуы қазақ асық ойынының жай ғана балалар ойнайтын ойын түрі емес екенін, құмарлық ойыны тіпті де емес екенін, керісінше тұнып тұрған елдік, әскери стратегия екенін білеміз. Оны тағы өз кезінде осы асық ойыны жайлы шыққан:
«Қой асығы демегін,
Қолға жақса сақа (хан) ғой.
Жасы кіші демегін,
Ақылы асса аға (патша) ғой!» – деген өлең жолдарынан да анық байқаймыз.
Бірақ кейін замандар өте келе асық ойынындағы бұл әсілгі әскери, елдік қорғанысқа құрылған мазмұндар санаға ұрып тұрған шындығына қарамастан уақыттың жараларды жазуынан, ұмыттыруынан, ұрпақ алмасудан, саналық өзгерістерден өз мақсатын жойып, жалаң ойындық, тіпті кейде құмарлық түс алған.
Оның осы құмарлық жағы дендей бастағанда бабаларымыз ұрпағына және ескертіп:
«Асық ойнаған азады,
Тобық ойнаған тозады.
Бәрінен де қой бағып,
Құйрық жеген озады!» – деп жас өскінді құмардан қайтарып, адал еңбекке шақырып отырған. Өйткені, әскери стратегия сөзсіз жеңісті көздейді. Содан туған жеңіс жобасы болған бұл – асық ойыны ойнаушылар арасында әлсін-әлі құмарлық түс алып кетіп отырған. Екінші, оның осылай құмарлық түс алып отыруына, ондағы әсілгі әскери стратегиялық мазмұн ұрпақтан-ұрпаққа үнемі, қайта-қайта түсіндіріліп отырылмағанынан да еді.
Ең қызығы–асық ойынындағы біз айтқан мәнді мазмұн арғы-бергі асық ойынын, тіпті қазақ салт-дәстүрін зерттеуші ғалымдардың бірде-бірінің еңбегінде көрсетілмеген.
Біз енді осы мәселені шағын мақаламызда көтере отыра ғалымдарымыздың осы мазмұнда ізденіп, асық ойынын ел стратегиясының бір кәдесіне жаратуын ескертер едік. Әрі оқулықтарға да осы мазмұнды байытқан негізде енгізуін өтінеміз. Сол арқылы ұрпақтарымыз ата-бабасының не нәрсені де қалай болса солай істей салмағанын, қыл аяғы асық ойынының өзі де үлкен елдік мән алатын ірі оқиғаның негізі екенін білдіріп отырсақ, елжандылық ұрпақ санасында неге жаңғырмасын.
Құл-Керім ЕЛЕМЕС. «Ақ желкен» журналы
