Ислам әлемі немесе мұсылман дүниесі ХХ ғасырдан бастап ХХІ ғасырдың таңында модернизмнің өте нәзік кезеңін бастан кешіріп отыр. Ислам әлемінде «бөгде» әлемге қарсы ішкі протест қалыптасып үлгерді. Бұл өзгерістер халықаралық ахуалдың өзгеруімен де байланысты.
Осының барлығы түптеп келгенде экономикалық, қоғамдық, саяси, философиялық тұрғыдан үлкен дағдарыстарға жол ашты. Аталмыш дағдарыс, үздіксіз өзгеріс пен тұрақсыздық етек алған бүгінгі тұста, қоғамдық қарым-қатынастарды бұрынғы қалыптасқан қасаң шеңберде қарастыру мүмкін еместігіне көз жеткізді.
ИСЛАМИ МЕТОДОЛОГИЯ МӘСЕЛЕСІ
Бұл дағдарыс үшінші бір альтернативі жоқ, тек екі ұшты дағдарыс, яғни жалғыз екі ғана таңдау ұсынып отыр: бірінші таңдау дағдарысқа жұтылып өзіндік айдентиканы жоғалту немесе проблемаға саналы түрде талдау жасай отыра жаңа көзқарас қалыптастыру арқылы басқа шешім табу. Бүгінгі мұсылмандардың басты мақсаты – дағдарысқа толықтай тәсілім болу емес, одан қалай да сауатты түрде өту болмақ. Алайда мұсылмандардың үміті дағдарыстан шығу болса да, одан өту жолдары мен әдістері сын көтермейді. Жасалған барлық жұмыстардың ауқымы дағдарысқа төтеп беретіндей дәрежеде емес. Бұл ескішіл яки жаңашыл болсын барлық мұсылман қоғамына тән құбылыс. Қандай да бір істе жетістікке жету үшін сау ақылға сүйенген көзқарас қалыптастыру шарт. Біздің жағдайда бұл өткен шақтың кейбір мұраларынан бас тарту немесе одан қол үзу арқылы мүмкін болмақ. Бірақ өткен шақтан қол үзу одан түбегейлі бас тарту, оны күстаналау немесе оған дұшпандық жасау деген сөз емес. Керісінше ескіге сүйенбей жаңа көкжиекке бастайтын көзқарас, философиялық тілмен айтар болсақ, жаңа эпистемологиялық негіз қалау болмақ. Себебі Ислами дәстүрдің тұла бойындағы ойлау стилі әлі де болса бұрынғы сүрлеуде жалғасып келеді.
Сондықтан ойлау стилін утопиялық емес, күнделікті реалды құбылысқа сай болатындай етіп бейімдейтін жаңа бір «тәнуин ғасырына» қажеттілік туындап отыр.
Тәнуин кезеңі тарихта ең алғаш рет Аббасилер заманында іске асырылған Ислам мәдениеті мен философиясының қалыптасқан дәуіріне тұспа-тұс келеді. Себебі дәл осы кезеңде Ислам ақыл-ойын бір арнаға түсірген методология жасақталды. Бұл методология діни һәм тілдік ерекшеліктерге негізделген ижтиһадтың жемісі еді. Алайда бұл ижтиһад тікелей немесе жанама түрде сол кезеңнің саяси, қоғамдық, экономикалық, мәдени шарттары негізінде қалыптасқан болатын. Сол заманнан бүгінге дейін Ислам әлеміндегі ойлау стилі одан аса алмады. Яғни одан бері қарай көптеген өзгерістер болса да, ижиһад мәселесі сол кезеңнің аясында қалып қойды. Мұның басты себебі аталмыш әдіске негізделген өмір сүру стилінің өзгермеуі деп бағамдауға болады. Өмірдің барлық саласы осы соқпақтың ішінен шыға алмады. Ижтиһад принципі әрқашан құбылыстар мен жаңа жағдайлар хақында болып, өмірдің сан алуан саласымен көп қақтығысқа түсе бермеді. Қысқаша айтар болсақ, сол тәнуин кезеңінде қалыптасқан парадигма бүгінгі дәстүрлі дүниетанымның іргасын қалады. Бұл іргетас шайқалмастан бүгінгі күнге жетті деуге болады. Бұл мәселенің тек Ислами дискурспен байланысты қыры. Енді бүгінгі таңда бұдан да бөлек мәселелер туындап отыр.
Әлемдегі соңғы бір ғасырда болған өзгерістерге Ислами парадигма тиімді шешім таппай келеді. Себебі Исламнан бөлек жаңа көзқарастар мен қозғалыстар пайда болды. Бұл жаңа қозғалыс заманауи Батыс мәдениетін ту еткен, сол көшке ілесу қажеттігін алға тартқан жаңа бір «тәнуин кезеңі» деуге болады. Олардың сөзіне құлақ түретін болсақ, «ояну» ұранын тарату арқылы батыстық стилдегі ойлау жүйесін қалыптастыру ниетінде. Бұдан ескіні жаңартып, жаңаны жетілдіретін модерн методологияның ұшқынын байқауға болады. Себебі модерн методология Исламға мүлде ұқсамайды. Оған көз жеткізу үшін Еуропа тарихына қысқаша шолу жасау жеткілікті болмақ. Ренессанс, реформа, секуляризм, ағартушылық, модерн, постмодерн деп жалғасатын Еуропа дәстүрі біздегідей бір сызық бойында орналасқанымен, ондағы өмір сүру стилдеріне берілген жауаптар әртүрлі. Еуропалық мәдениетке үстемдік еткен ойлау формаларының арасындағы байланыстар үзілген немесе жаңарған. «Ояну» феномені осы жерден бастау алып, бұрынғы қалыптасқан дүниетанымнан қол үзу процесі басталады. Алайда дәл осы батыстық құбылыс, яғни ескі мен жаңаның диалектикасы Ислами дискурста сәтсіздікке ұшырады деуге болады. Бұл феномен өз кезегінде «дәстүршіл» және «модернист» қақтығысын тудырды. Дәл осыдан саяси, экономикалық, қоғамдық сала ауыр дағдарысқа ұшырады. Бір-бірімен келесімге келе алмаған екі көзқарас Ислам әлемін бүгінгі шарасыз ахуалға душар етті. Бұл ауқымды дағдарыстан шығудың екі жолы бар: бірінші жолы ескі әдісті жаңадан жасақтайтын, екіншісі толықтай модерн әдіске сүйенетін жаңа бір «тәнуин» ғасырын жүзеге асыру болмақ. Жаңа бір тәнуин кезеңін жүзеге асыру үшін, ең алдымен, дәстүрлі тәнуин кезеңінің ұғымдары мен олардағы идеяларға талдау жасау қажет.
Сондықтан осы мақаланы жазудағы мақсатымыз, Ислами ойлау жүйесін бүгінгі шындыққа жанасатындай етіп жаңадан жасақтайтын әдіс ұсыну. Бүгінгі әлем бұрын соңды болмаған қарқынды өзгеріс ішінде өмір сүріп жатыр. Мұсылмандар да осы процеспен санасуға мәжбүр. Демек осы өзгеріс барысында болашақ, әсіресе, мұсылмандардың болашағы өткен яки осы шақпен емес, болшақтың өзімен, оның өз потенциалының ашылуымен орнамақ. Яғни болашақтың бейнесі «болып өткенге» емес, «болуы тиіске» бағытталуы қажет.
ТАРИХИ ТӘЖІРИБЕДЕГІ СӘЛӘФИЛІК
Тақырыптың методолгиялық мәселесін сипаттаған соң басты мақсатымызға қарай ойысайық. Кез келген тақырыпты жазарда әдістемелік кешеннің маңызы зор. Одан да маңыздысы қолданылған әдістеменің жазу барысында көрініс табуы болмақ. Сол себепті талданатын тақырыпты әдістемеде көтерілген мәселемен байланыстыруға тырысатын боламыз. Жоғарыда атап өткеніміздей дәстүрлі ұғымдардың қысқаша қарастырып көрейік. Ең алдымен сәләфилік немесе салафизм дегеніміз не деген сұрақтан бастайық. Сөздің этимологиясы араб тілінде «бұрынғы, өткен, алдыңғы» деген мағынадағы салафийа сөзінен шыққан. Сөздің мазмұны алдыңғы буын өкілдеріне қатысты қолданылады. Бұл буын Ислам дәстүрі бойынша ғылым, білімде мұсылмандардың көшбасшысы саналып, оларға этикалық жағынан басымдық берілген. Бұл буын өкілдері өздерін пайғамбар заманында өмір сүргендер мен олардан кейін өмір сүргендердің ізін жалғастырушылар санайды. Яғни сенім мен амалда пайғамбар мен сахабаның жолындағылар. Пайғамбар өмірден өткен соң мұсылмандар бір ғасырда көптеген жерлерді өздеріне бағындырып, алып мемлекет құрды. Сол жерлердегі мыңдаған халықтың діні мен дүниетанымы Исламмен байланысқа түсті.
Демек, дәл осындай жағдайда Исламның басты қағидалары саясилана бастады деп бағамдауға болады. Бұл құбылысқа саяси аспекттен тыс, өркениеттің табиғи заңдылығы ретінде қараған абзал. Себебі кез келген қиын қысқау кезең, қарапайым адамның өзін өткен шақтан жұбаныш іздеуге мәжбүрлейді. Бұл да сондай бір табиғи қасиеттің трансформациясынан туындаған нәтижие болуы ықтимал.
Ал сәләфиліктің жүйелену процесі Ибн Таймияның еңбектерімен байланысты. Енді осы тұста алғашқы буынның өмір сүру стилі шариғи түрде қалай заңдастырылды деген сауал туындайды. Бұған сауатты жауап берілу қажет. Себебі бүгінгі күні Ибн Таймияны айыптайтындардың қарасы өте көп. Ибн Таймия сәләфилік идеясын ерікті түрде ме немесе мәжбүрлі түрде ме, заңдастырды? Біздің ойымызша сол замандағы үмбеттің тарихи тәжірибесі оны осы іске мәжбүрледі. Себебі ол өмір сүрген ХІІІ-ХІV ғасырлардың ішкі ахуалы өте ауыр хәлде болды әрі сонымен қатар моңғол шапқыншылығын бастан кешірді. Осындай құбылмалы заманда діндегі барлық бидғатқа (жаңашылық) қарсы шыққан Ибн Таймия сол дәуірдің фақиһтарын да қатты сынады. Оның осы әрекетін халық жаппай қолдағанынан сескенген ресми билік, оны түрмеге де қамағаны мәлім. Ибн Таймия өзінің әйгілі «Шариғат саясаты» атты еңбегінде саяси мақсатты жүзеге асыру үшін шариғат ұғымына жаңаша түсіндірме жасайды. Ол осы идеясы арқылы алдыңғы буынның амалын (сүннетті) заңдастыруды көздейді.
Ханбали дәстүрінің таза моралына оралуды қалайды, бірақ оған жетуді бұрынғылар тәрізді саясаттан тыс емес тікелей билік арқылы іске асыруды ұсынады. Біздің пайымдауымызша оны бұл әрекетке итермелеген сол кездегі үмбеттің басынан кешкен тарихи тәжірибесі болмақ. Яғни бір сөзбен айтар болсақ, алдыңғы буын дәстүрінің заңдастырылуы – сәләфилік идеясының тууына жол ашты. Бұған үмбеттің сол кездегі тарихи тәжірибесі себеп болды деп топшылауға болады. Ибн Таймияның басты миссиясы әрі мақсаты «Дін тарату міндеті жүктелген қалам мен жеңіске жету міндеті жүктелген қылышты бірлестіру» деуге болады. Нәтижиесінде дін мен мемлекет біріктірілді.
Енді орта ғасырдан бүгінгі ахуалға оралайық. Ең алдымен басқа заман, басқа кеңістік және басқа шарттарда өмір сүріп жатқынымызды еске түсірейік. Дәл осындай тарихи тәжірибеде сәләфиліктің өрістеуіне не түрткі болуы мүмкін және оның бүгін жүзеге асу ықтималдығы қандай? Совет үкіметі мен оған дейінгі кезеңді былай қойғанда, тәуелсіздік алған соңғы отыз жылда сәләфилік идеологиясының елдегі мақсаты қандай болды немесе біздегі қандай тарихи тәжірибе аталмыш идеолгияның таралуына себеп болды деген сұрақ мазалайды. Әрине, бұған жеке әлеуметтік зерттеу жасау қажет. Ал біз теориялық кейбір себептерді санап көрейік.
Ең біріншіден, көп жылдық орыс отаршылдығына қарсы кері реакция ретінде сәләфилік жандануы мүмкін. Себебі бұл рухани сабақтастығы үзіліп, діни қыспақтан жаңа шыққан халықтың мінезінде кездсетін табиғи жағдай.
Бұл мәселенің психологиялық жағы болса, екіншіден бүгінгі заман тәжірибесі олардың ойынша тұтастай бидғат, яғни Исламда жоқ немесе оған қайшы элементтер. Сондықтан одан бас тартып, алдыңғы буынның жолына оралау қажет деп санайды. Алайда реалды жағдайда оның қаншалықты мүмкін екіндігіне мән берген ешкім жоқ. Қандай да бір ой заманның шындығынан қол үзгенде өздігінен радикалдана бастайды.
Мұның соңы кешегі Сирияға аттанған азаматтарымыздың тағдырын қайталайды. Осыдан-ақ олардың бүгінгі заманды немесе сәләфиліктің жоғарыда айтылған тарихи тәжірибесін қаншалықты аңғарғанын бағамдай аламыз. Олардың төрт мәзхабты мойындамауы да аталмыш қателікті растайды. Олардың бұл жердегі басты проблемасы – халықтың -жоғарыда атап өтілген – тарихи тәжірибесін ұғына алмауы деп есептеуге болады.
Жоғарыда сәләфиліктің тарихи формасына қысқаша талдау жасадық. Алайда қандай да бір саяси идеологияны насихаттамадық. Мұндағы мақсатымыз сәләфилікті бүгінгі заман тұрғысынан айыптау емес, керісінше бүгінгі заманға икемдеу болмақ. Себебі ол тарихи тәжірибе тудырған қоғамдық, саяси, философиялық реформа ретінде болсын немесе діни-құқықтық платформа ретінде болсын әрдайым Ислами парадигма ішінде өмір сүріп келеді.
Егер де Ислам тарихына идеологиядан тыс ғылыми дискурспен қарайтын болсақ, сәләфилік сүнни Ислам тәжірибесінің ажырамас бөлшегі екенін көре аламыз. Себебі ол Исламның ішкі динамикасына тән құбылыс. Бірақ мұның бір кемшілігі бүгінгі жағдайға жауап бере алмай шарасыз қалуы. Себебі бүгін жоғарыда айтқанымыздай «бөгде», яғни Батыс өркениетінің ережесімен өмір сүреміз.
Басқаша айтар болсақ, үмбеттің тарихи тәжірибесі бүгінгі заман талаптарын қанағантандыра алмайды және онымен бәсекеге түсе алатын альтернатив тәжірибе қалыптасқан жоқ. Сондықтан болашаққа бет алу үшін бұрынғы тәжірибеден қол үзіп басқа жол іздеу керек. Бұл жоғарыда айтылған бірінші жол болмақ. Ол үшін Ислами ұғымдарға толықтау талдау жасап, ондағы тарихи тәжірибе мен оған жүктелген идеологиялық мақсатты ажырату ләзім. Екінші жолы Ислам тәжірибесін дамыған елдердің тәжірибесімен толықтыру қажет; себебі бүгін өзімізге «бөгденің» көзімен қарау қажеттілігі туындап отыр. Модерн мәдениетті қысқаша былай сипаттауға болады: әрбір істе рационалдық және сыни көзқарас. Мысалы, экономика, саясат, қоғамдық қарым-қатынаста рационалды болу, өмірге, философияға, тарихқа, мәдениетке, идеологияға сыни көзбен қарау.
Сөзімізді қорытындыласақ, қарастырылуы қажет мәселе дін емес діннің тарихи тәжірибесі болмақ. Сондықтан бүгінгі заман тұрғысынан қарайтын болсақ, сәләфилік идеологиясы ескірген болып саналады. Екіншіден, үмбет ұғымына жүктелген саяси үндеулер өзінің миссиясын түбегейлі аяқтады. Үшіншіден, бүгінгі таңда дін мен биліктің арасында орта ғасырдағыдай тарихи байланыс жоқ. Оның орнын зайырлылық принципі алмастырды. Саяси тәжірибеге келетін болсақ, ондағы билік трансформациясы белгілі бір ру немесе әулеттен ұлт және мемлекетке ауысты. Демек бүгін үмбет ұғымын саяси аспектте қарастыру тиімсіз.
Ислам діні тек қана өткендердің тарихи тәжірибесі емес. Ол сенген мұсылмандар үшін барлық жерде өзектілігін жоймайды. Алайда мұны ауызбен айту бөлек, іске асыру бөлек мәселе. Әлемдегі барлық дін өкілдері өздері сенген дінді абсолют ақиқат санауы хақ. Егер діннің өзектелігі уақытша немесе салыстырмалы болса оған ешкім сенбес еді. Сондықтан сенім мәселесінде ешқандай күмән жоқ. Мәселесе бүгінгі мұсылмандардың заманға сай тұлға болып қалыптасуы, яғни заманның талаптарын орындайтын, рационалды әрі сыни көзқарас иесі мұсылман қалыптастыру. Бұрынғылардың жолын аяқтап, болашақ ұрпаққа бағыт-бағдар көрсететін жаңа тарихи тәжірибе орнықтыру. Сондықтан үмбеттің тарихи тәжірибесі жаңа заманға икемделу үшін ояну керек және ондағы әрбір бастама болашаққа бағыталуы тиіс.
Ақтөре Көпбай
әл-Фараби атындағы ҚАЗҰУ
Философия кафедрасының оқытушысы
Ислам философиясы магистрі
