Бұрынғы өткен ата-бабаларымыз: «Ауылыңда қартың болса, жазып қойған хатпен тең» деген екен. Солар айтқандай, Мұзараф Ақанов ағамыз да қазыналы қартымыздың бірі. Ел ағасы. Оның есімі елімізге бұрыннан таныс. Тек Жезқазған – Ұлытау аймағы ғана емес, тәуелсіз Қазақстанның өткені мен бүгінін ой таразысына салып, саралап, салмақтап, кейінгілерге үлгі-өнеге көрсетіп, білгенін ортаға салатын ағаның алды әрқашан да ақ жайлау. Кімді болса да жатсынбай, жақынындай қарсы алып, құшағын жайып, әңгіме тиегін ағытып қоя береді. Ол ел жайлы, ертең жайлы ертелі-кеш айтудан жалықпайды. Не айтса да ашығын, әділдігін айтуды мақсат тұтады. Содан да болар айтылған әр сөзін байыптап, бағалайды. Ағамен әр кездескен сайын ойың өсіп, еңсең көтеріліп қалатындай. Үлкенге сәлем беру, қал-жағдайын білу атадан балаға мирас болып келеді десек, қателеспейміз. Сол ретпен жақында Мұзағаңа барып сәлемдесудің сәті түсті. Сексеннің сеңгірінен екі бел асып, алға тоқсанға қарай аттап қадам басқан аға әлі тың, сөзі ширақ. Сәлемнен соң әлгінде ғана оның қолына ұстап отырған қалың кітабына көз түсті. Әңгімеміз де, міне, осыдан басталып кетті.
- Мұзаға, қолыңыздағы қалың кітап қалай аталады? Кімнің кітабы дейміз оны?
- Ә, бұрынғы үлкендер «қарғаның бір көзі оқта, бір көзі шоқта» деген екен. Көзің бірден мына кітапқа түсті ғой. Айтайын, бұл Тұрсынхан Зәкенұлы деген жазушының «Көкбөрілердің көз жасы, Сарыарқа» ырық-бітік, VIII-IX ғ.ғ.» атты тарихи кітабы. Осыны қолыма алдым. Мұнда біздің тарихымыз жатыр. «Өткеніңді білмей, болашақты болжай алмайсың» дегендей, кейінгі жолды алға қарай жалғайтын жастарға мұнда алатын тәлім-тәрбие көп. Рас, ықылас салып зерделеп оқымағанға бұл жеңіл шағылмайды. Мұны оқу үшін де ішкі дайындығың керек. Оқып отырып бабаларымыздың қайсарлығы мен қаһармандығына таң қалдым.
- Сонда деймін-ау, бізге тікелей қатысты жерлері көп пе?
- Азды-көпті демейін, міне, мына бір жеріне назар салшы. «Монғолдар Хорезім Шах-Мұхамбеттің жерлерін жаулап алды. Тұтас Дешті-Қыпшақ солардың құзырына өтті. Бір кезде олардың алды Иран асып, Гүржістан арқылы Қап тауына дейін жетті. Ұлы дала тағы да ұлыстарға бөлінді. Шыңғысхан басып алған жерлерін төрт ұлына үлестіріп берді. Байырғы Дешті-Қыпшақ, Арқа төсі – Жошыға, Алтайдың күн бетінен Жиделі-Байсынға дейінгі жерлер екінші ұлы Шағатайға қарады. Жошының ордасы алғашқыда Найман-Кере Шыңғыстауға қонып, кейін Ұлытауға көшірілді. Ал, Шағатайдың ордасы Іле бойына ірге жайды. Қоңыраттың Мәуке биі, Барластың Қарашар биі оның оң тізесі мен сол тізесін қатар басқан ақылгөй білгірі болды. Күшілік зарын қылған Алтай беті тұтасымен Өгедейге қарады. Хангай бойы кіші ұлы Төлеге тиді» делінеді. Көрдіңіз бе, Шыңғыстың төрт ұлы төрт тарапты түгел алды ғой. Солардың ішінде менің назарымды аудартқаны Жошы болды.
- Неліктен?
- Айтайын. Шыңғыс хан өзінің төрт ұлын Найман-кереде отырып, әңгімеге тартады. Сөз арасында төртеуіне ортақ бір сауал қояды. Ол қандай дейсіз ғой? Қызық. Қызығы сол, төрт ұлын қатар отырғызып қойып бір-бірлеп көзін сүзе қарап «Айтыңдаршы, дүниенің рахаты не?» дейді. Жошы: «Меніңше, дүниенің рахаты жылқыны көбейтіп, үйір-үйірімен семіртсе, олардың жайылымына киіз үй тігіп тастап, сауық-сайран құрса, шетсіз, шексіз далада ит жүгіртіп, құс салса, абалап аң ауласа» деп жауап береді. Шағатай: «Менің ойымша, дұшпанды жеңсе, бас көтергеннің еңсесін түсіре езсе, нар атаулы ботасын іздеп боздаса, патшалар солқылдап жыласа» дейді. Ал, Өгедей болса «Әкеміз сан қиындықпен қосқан елге тыныштық орнаса, әкенің ұлылығын сақтап, халқы бақытты өмір сүрсе» дегенді айтады. Соңынан сөз алған кіші ұлы Төле: «Арғымақ атың бәйгеден келсе, айдын-көлдің жағасында қаршығаң сұқсыр ілсе, қуаныш деген сол ғой»,- дейді.
Балаларының сөзін тыңдап болған Шыңғыс: «Жошы жасынан жылқыны жақсы көрді. Ол соны айтады. Шағатай ес білгелі жанымда жүріп, осы күнге қалай жеткенімізді көзімен көрді, оның айтып тұрғаны сол. Өгедейдің арманы баланың қиялы ғой. Ал, Төленің айтқанының жаны бар»,- дейді. Осыдан да аңғарылады. Әке балаға сыншы деген. Шыңғыстың көрегендігі сол, болашақ тақ мұрагерлерін таңдаудың тәсілін таба білгендігінде. Жошының даланы, жылқыны жақсы көретінін бейбіт күнге құштарлығын аңғарды. Содан да болар оған Арқаның мидай жазық кең даласын сыйға тартты. Қазіргі тілмен айтқанда байтақ еліміздің барлық өңірі. Әрине, соның ішінде бас тіреп, баса айтатыны Ұлытау болса керек.
- Жошы демекші, Жошыны дала өлкесі қалай қабылдаған? Бұл туралы не айтуға болады?
- Айтып көрейін. Мына қолдағы кітапта бұл туралы да қызық мәліметтер бар. Мынаған қараңыз. «Жастайынан ерлікті, серілікті ту еткен Жошы хан Арқа төсін ен жайлап, желіге бие мол байлап, емін-еркін салтанатты сән құрды. Арқаның Қызыларай, Қарқаралы, Көкшетау, Баян, Ұлытау деген тауларын ұлық тұтты. Ондағы ел де Жошыны құшақ жая қарса алды. Үйсін Майқы би бастаған қазақ билері 1224 мешін жылының жаз айында Найман-Кере тауының бөктерінде Тимужинді өз аттарынан ұлықтап, оның ұлы Жошыны өздерінің тікелей әміршісі деп таныған еді. Жошы ел құрметін түсінді. Қаракеңгір өзенінің бойындағы көкорай шалғын далада иісі моғолдың жақсы-жайсаңдары мен билері түгел қатысқан жиында дала төсіндегі қалың тайпалы ел Жошыны ақ киізге салып, хан көтеріп тұрып, «Үйсін Майқы би: «Тақсыр, біз тек бұл дүниедегі теңсессіз Шыңғыс ханның алдында ғана бас иіп, оның және ержүрек ұлы, Сіздің құзырыңызға кіруге ниет қылдық. Басқа әрқандай күш бізді бағындыра алмайды. Сіз біздің ұрпақтан ұрпаққа дейін төрімізден орын, төбемізден жайлау беретін төреміз болыңыз»,- деді. Майқы бидің бұл сөзін Қоңырат Сеңгеле би мен Мәуке би, барлас Қарашар би, моғол Тазша бала, атақты Көкеше шешен ағынан жарылып, ағыл-тегіл сөз сөйлеп қоштады. Күйші Кетбұқа, Домбауыл, Арғсұн қобызшы дала желінің сарынына салып күңірентіп күй тартты.
Өзін хан көтеру рәсімі аяқталған соң, жұрт алдында Жошы Майқыны «ел көсемі, ұлыстың ұйытқысы болсын» деп, ел атасы атады. Майқы биге «Таңбаң сүргі, яғни малатемір болсын, құсың бүркіт, ағашың қараағаш, ұраның «Салауат» болсын» деп, Қоңырат Сеңгеле биге ұраның «Қоңырат», құсың-сұңқар, ағашың - алма, таңбаң – ай болсын»,- дейді. Сол жолы Жошы хан қазақ ру тайпаларының, ұлыстарының қағандары мен бектеріне, тархандарына, жабғыларына түгел ат-атақ, ұран, таңба үлестіреді. Осы жиынға қатысқан билер бірауыздан: «Бұдан былай ұранымыз Алаш болсын, төреміз Жошы, көсеміміз Майқы болсын. Төре ұрпағы арқа ұранды төре аталсын»,- деп пәтуаласады.
Міне, біздің тарих қайда жатыр. Жошының билігіне бас ұрған ел оны өзіне Шыңғыс ханның көзі тірісінде-ақ, Жошы хан деп атап, сеніп, хан сайлады.
- Мына жалпақ даланы мекендегендердің тұңғыш төресі яғни ханы Жошы десек бола ма? - Әрине, мына кітапты оқыған адам осылай ой түйеді. Жалпы, Жошы - тарихы өте күрделі тұлға. Жошы туралы әртүрлі қауесет, жел сөздер жетерлік. Бірақ, Шыңғыс хан оны ешкімнің талқысына салмайды. Өзінің ұлы Шағатайдың Жошының жағасынан алған әрекетіне де одан әрі жол бермеді. Ен далада өзінен кейін хан аталған ұлы Жошыға шексіз билікті өз қолымен берді. Оған деген басқа ұлдарының қызғанышын да сезді. Тіпті, мұрагерлік туралы әңгіме болғанда, Шағатай: «Оу, әке! Сен оны өзіңе мұргер қылмақшысың ба? Ол деген меркіттің сарып кеткен жеріне шыққан арамшөп емес пе»,- дейді. Жошы оның алқымынан алып сығымдайды. Оларды Боршы мен Мұқали арашалайды. Сол жолы Шыңғыс хан Шағатайдың ұсынысымен Төлені мұрагер деп жариялайды. Оған Жошы келіседі. Бірақ, хан балалары арасындағы араздық өрши түспесе, басылмайды. Аяғы 1227 доңыз жылы Сарыарқа жерінде аң аулап жүрген Жошы ханды Шағатай адам жіберіп, опат етеді. Бұл туралы тарихи деректі кітаптарда толық мәліметтер бар. Қазақ ССР энциклопедиясының 4 том 43-бетінде Жошыны Шағатайдың кісі жіберіп өлтіргені ашық айтылады. 2015 жылы Мәскеуде басылып шыққан Рүстем Рахманалиевтің «Империя тюрки» деген кітабының 286-бетінде Шағатай Жошыны адам жіберіп өлдірді деген дерек бар.
- Бұл туралы әртүрлі мәліметтер бар ғой.
- Иә, бар. Құлан теуіп өлтірді, құлан шайнап өлтірді дегенді де айтып, жазып жүргендер жетерлік. Кім қалай десе де, Жошының өлімі кейінгі ұрпақ бірімен бірі шайқасып кетпесін деп жасырын сақталып қалды. Осы жерде Кетбұқа бабамыздың даналығын айта кеткен дұрыс. Жошыны құлан шайнап өлтірді деген аңызды Шыңғыстың құлағына құйды. Ел солай құлағдар болсын дегені. Әйтпесе, қару-жарағы сай, соңында бес мың нөкері бар тұлпары дүлдүл Жошыны тұрқы қашырдай болатын өзі жаралы ақсақ құлан қалай шайнайды? Жошы - жекпе-жекке шығып жүрген батыр. Құралайды көзге атқан мерген. Оның қасындағы оққағарлары да осал емес. Бұл арнайы адам өлтіруге машықтанған баскесерлердің қапиядағы қимылы болса керек және бір ойға оралатыны күні бүгінге дейінгі аңыздар мен басылым беттерінде жарық көрген мәліметтерде Жошының астына мінген тұлпары қайда қалғаны туралы айтылмайды. Ол кімнің тақымында кеткені де белгісіз. Белгілісі - Кетбұқаның күйі. Осы күй арқылы Жошының өлімі иен далаға құланнан келді деп естілді. Әсілі, Жошының атының өзі, әу бастан-ақ сан тарапқа жүгіртер сыпсың сөздерге жел бергендей. Жошы деген сөздің өзі моңғолдардың арасында жолшы, жолаушы дегенді меңзейді екен. Шыңғыс хан баласына жолаушылап келдің бе, жолдан келдің бе дегендей сұрақпен қараған сияқты. Себеп, Бөртенің меркіттердің қолында тұтқында болғандығында жатса керек, қалай десек те Шыңғыс хан Жошының ерлігін, әділдігін, батырлығын, байыптылығын, байсалдылығын бағалаған. Өзінен кейін көзі тірісінде хан аталған баласының әр ісіне сүйсінген. Содан да болар, оның ажалын естірткеннің аузына қорғасын құямын деуі.
- Шыңғыс ханға бұл қаралы хабарды Кетбұқа күймен жеткізді деген сөз бар ғой.
- Рас. Шыңғыстың алдына келіп, ботасы өлген бозінгендей күйді бебеулеткен Кетбұқаға Шыңғыс хан: «Оу, Кетбұқа, баяғыда бозінген жеріп, ботасын алмағанда сен бес саусағыңды сірімен қаптап алып, інгенді иітіп, ботасын алдырып едің. Енді мені де сол ботасынан жеріген інгендей еміренттің-ау. Қайда менің Жошым? Андағы пәленің дауысы сұмдық қой.
Ау, Шыңғыс хан, Шыңғыс хан,
Арқада құлан жосыған.
Балаң өлді Жошы хан,
Балаң өлді Жошы хан,-
деп отырсың-ау тәрізі»,- дегенде омырауы жасқа толады. Оған қосыла ел жылайды. Күйді естірткен домбыраның шанағына қорғасын құяды. Ал Кетбұқаның кім екенін қалың ел бүгін танып білді. Жезқазған қаласының қақ ортасында Кетбұқаның ескерткіші тұр. Ендігі бір ой сол Кетбұқа ескерткіші жалғызсырамаса екен деймін.
- Сонда қалай? Оның қасында кімнің ескерткіші тұру керек дейсіз?
- Айтайын. Бұл - менің жеке пікірім. Алты алаштың басын қосып, кең даланың ханы сайланған Жошы ханды ойға түсіріп көрейікші. Жошы деген атына хандықты қосып айту нені білдіреді? Қазақ даласындағы хандық биліктің басқадан емес, дәл осы Жошыдан басталғанын аңғартады. Алты алашқа билігін жүргізіп, ел ішінде ымыражай көңіл-күй қалыптастырып, қазақ баласының қаз тұрып, қадам басуына, өз алдына жеке ел болуына арналған қаданы алғаш қаққан да осы Жошы дер едім. Ендеше, бізге мына қазақ еліне Жошы Шыңғыс ханның үлкен ұлы ретінде ғана емес, елдің басын құраған хандық дәуірдің шаңырағын көтеріп, босағасын бекіткендігімен де қадірлі. Бұл туралы тәуелсіз Қазақстанның тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың айтқаны есіңде ме?
- Қашанғы?
- Есіңе салайын. Жезқазған – Бейнеу теміржолының ашылуы салтанатында Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Жезқазғанға келгенде ғасыр жолының салынып біткеніне орай өткен салтанатта мына сен - Батырбек Мырзабеков халық атынан сөз алып, Президентімізге рахмет айттың. Рас па?
- Рас.
- Рас болса, тыңда. Содан кейін Елбасы атбасын Ұлытауға бұрды. Сондағы Балбұлақтың басында, қалың орман арасында елге сөз арнады. Сол бұлақтың басындағы әлемдегі барлық шұрайлы жердегідей табиғаты келіскен тарихи орынды таңдап, ғажайып демалыс үйін салдырған жанның кім екенін білесің бе?
- Білемін. «Қазақмыс корпорациясы».
- Сол корпорацияның сол кездегі Жезқазған аймағындағы құрылымын басқаратын менің ұлым Талғат Мұзарафұлы болатын. Сол Талғат Ұлытаудың басына Балбұлақтың түбінде осы демалыс үйін салуды өзі бас болып қолға алды. Корпорация басшыларының көзін жеткізді. Тағы да осындай бірнеше демалыс орындарын салуды жоспарлады. Бірақ, қызметі басқа салаға ауысып кетті. Десек те, Елбасының өзі еркін дем алатын әдемі демалыс орны пайдалануға берілді. Міне, осы жерде Нұрсұлтан Әбішұлы Ұлытау туралы айта келіп: «Бұл жерде біздің халқымыз Жошы ханды ақ киізге орап, хан көтерді»,- деп атап өтті. Елбасының өзі еске салған ерімізді біз неге ұмытамыз? Бүгінгі рухани жаңғыру жоспары жүзеге асып жатқанда қазақ хандарының бастауында тұрған, Елбасының өзі атын атап өткен ханымыздың мәңгілік қонысы болған жер іргемізде. Жошының биік бейнесін ұрпақтан ұрпаққа үлгі етуіміз керек. Жошы туралы Елбасы бекер еске салған жоқ. Мұны Елбасының тапсырмасы деп қабылдағанымыз жөн. Республикамыздың мәдениет және спорт министрі Арыстанбек Мұхамедиұлы Жошыға ескерткіш орнатудың басында тұруы керек. Ойластырса дейміз. Себеп, еліміздің Премьер-министрі Бақытжан Сағынтаевпен бірге Жезқазғанға келген Арыстанбек Мұхамедиұлы: «Санта-Клаустың қайда туып, қайда өлгенін ешкім білмейді. Өмірде ол болған ба, болмаған ба, белгісіз. Әйтседе Европалықтар бір жерді Санта-Клаустың моласы деп белгілеп, соған туристердің баратын жағдайын жасады. Қазір оған ағылған адамда шек жоқ. Біз де осы Ұлытауда бір адамға белгі қойып, туристерді шақыруымыз керек» деп еді. Міне, министр мырзаға қиялдан адам іздемей-ақ дәл осы Жошы ханға назар аударып, оған ескерткішті Жезқазғанның басында орнатса, дүниенің төрт бұрышынан ағылған адамның легін көрер едік. Осы ретте, маған бұл Жошыға неге тіреліп қалдыңыз дерсің. Солай ма?
- Солай дейік.
- Ендеше тыңда. Москвалық жазушы Константин Пензовтың Москва қаласындағы «Алгоритм» баспасынан 2006 жылы «Русский царь Батый» деген кітабы жарық көрді. Басылымның басынан соңына дейін Жошының баласы Батыйды орыстың патшасы деп бағалайды. Қазақша айтқанда біздің алғашқы ханымыз дейді олар Батыйды. Ал, Батыйдың әкесі кім?
- Жошы.
- Сол Жошының баласын орыстар «бірінші царь» деп отыр. Ендеше сол Жошыны Елбасымыз есімізге салып, билігіміздің бастауында тұрғанын атап өткенде біз неге үнсіз қаламыз?! Константин Пензовтың кітабы шыққанан бері қаншама жыл өтті. Жайшылықта шу ете қалатын орыстың жазушы, тарихшылары «бұл дұрыс емес» деп айтқан жоқ. Демек, мойындалып тұр. Батыйдай баһадүрді тәрбиелеген Жошы біздің іргемізде жатыр. Бабаларымыздың бабалары хандығымыздың бастауы Жошыдан деп айтып өтті. Бұл Жошыға дейін мемлекет болған жоқпыз дегендік емес, жеке-жеке хандық құрған кезден басымызды біріктірген - Жошы хан. Сол Жошыға күмбезді мазар салған да осы біздің бабаларымыз. Балабарымыз құрметтеген ханды, балалары бағаласа артық па? Кейінгі ұрпақ біліп, көріп, үлгі алу үшін де Жошының биік бейнесі бой көтерсе, Арқа төсі ажарлана түспей ме? Бұл Жошыға ғана емес, сол заманда өмір сүрген бабаларымызды еске алуға да мүмкіндікті молайтады. Сансыз нөкерінің дені де осы бүгінгі қазақ балаларының бабалары екені әмбеге аян. Осы тұрғыдан келгенде Кетбұқадан кейін Кеңгір бойындағы келісті қалада Жошы ханның ескерткіші орнатылса, одан ұтпасақ, ұтылмаймыз. Олай дейтінім біз ханын қадірлеп, биін бағалаған халықпыз. Өткенімізді өшірмей алға қарай өсу үшін де бабалар жолын жоғалтпағанымыз ләзім.
- Әңгімеңіз ой салатындай екен, Мұзаға. Жалпы, сіздің мамандығыңыз инженер-геолог. Тарихқа қайдан келдіңіз.
- Тереңнен қозғайтын болдық. Мектепте оқып жүргенімде Шахмардан Есеновпен кездесу өтті. Сонда ғалым Шахмардан бір сөзінде академик Обручевтің «әсілі кен инженері дегеніміз жермен жұмыс істейді. Ал, жұмыс істейтін жерінің тарихын білмеген адам қалай инженер болады» деген сөзін айтқан еді. Инженер боламын деп жүрген маған бұл сөз ой салды. Орта мектептегі тарих үйірмесін басқардым. Тарихи құжаттарға үңілдім. Тарихшы Е.Бекмахановтың жазғандарын қалдырмай оқыдым. Сол Е.Бекмаханов «ұсталып» кеткенде жер-жерде оны күстаналайтын жиналыстар өтіп жатты. Біздің мектепте де болды. Мен Е.Бекмахановты ақтап сөйледім. Мектеп директоры жиналысты тоқтатты. Мені жеке қабылдауына шақырды. Сондағы айтқаны «Бекмахановты қолдаймын деп өзіңді де, бізді де қиын жағдайға қалдырма» деген сөз болды. Содан бері мен тарихқа ден қойып келемін. Мына қабырғада сіресіп тұрған кітаптар арасында бүгінде сирек кездесетін басылымдар бар. Мен осыларды қарап, оқып, таразылап отырамын. Сырласым да осылар. Кітаптағы деректер шындыққа жол бастайды. Менің айтарым да осы кітап сөздері. Осылай десем, қазақ хандарының бастау көзінде Жошының тұрғанын ешкім де жоққа шығармайды. Елбасының өзі бізге осылай жол көрсетті. Ендігі міндет рухани жаңғыру бағытындағы атқаратын басты шарамыз – Жошыны ұрпаққа үлгі ету. Жезқазғанның басында, болмаса Алматы мен Астанада Жошының Ұлытау мен Алатаудай бейнесі ескерткіш болып асқақтап тұрса, әлем жұрты назар аудармай ма? Жошының басына келіп, тәу ететіндер көбеймей ме? Әрине, бұл - менің жеке өз ойым. Мұны мәдениет және спорт минстрі Арыстанбек Мұхамедиұлы қаперіне алар деймін. Қазыналы қазақ елінің Жошыдай ханына ескерткіш қоюға дәулеті де, дәрмені де жетеді. Жошы ханның ескерткішін орнату арқылы ұрпаққа ұран болған бабалардың рухын көтеріп, оны қастерлеп, бағалай түсеміз. Кетбұқаның ескерткішін қойған ел Жошы ханды да ұмытпауы керек қой деп ойлаймын.
- Әңгімеңізге рахмет. Ұсынысыңыз жүзеге асып жатса, нұр үстіне нұр дейік.
- Әрине. Солай болғай.
Әңгімелескен
Батырбек Мырзабеков,
«Қазақ газеттері» ЖШС-ның Қарағанды облысындағы өкілі,
"Ана тілі"
