Қазақ халқының тарихы – рухани тереңдікке, танымдық байлыққа және салт-дәстүрге тұнып тұрған үлкен шежіре. Ұлт ретінде сақталып қалу үшін тек географиялық шекара жеткіліксіз. Оның болмысын, тіршілігін, ойлау жүйесін, жүріс-тұрысын сақтап тұратын негізгі күш – рухани құндылықтар мен салт-дәстүрлер. Қазақстанның бүгінгі тәуелсіздік кезеңінде ұлттық бірегейлікті сақтау мәселесі өзекті бола түсті.
Қазақ халқының рухани құндылықтары – оның дүниетанымынан, діни ұстанымынан, фольклорынан, әдебиетінен, тілі мен өнерінен көрініс табады. Бұған адамгершілік, имандылық, қонақжайлық, үлкенге құрмет, кішіге ізет, жерге, ата-баба аруағына деген тағзым сынды ұстанымдар жатады.
Мысалы, «Ұят болады», «Аруақ ренжиді», «Бата алмаған жетім» деген тіркестер қазақ қоғамында тек моральдық ұғым емес, қоғамдық тәртіпті сақтайтын ішкі тетік болды.
Қазақтың салт-дәстүрлері ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып, қоғамның рухани тұтастығын қамтамасыз етті. Шілдехана, қырқынан шығару, тұсаукесер, сүндет той, қыз ұзату, беташар, ас беру сияқты дәстүрлер отбасы мен қоғам арасындағы байланыс пен жауапкершілікті нығайтты.
Мысалы, беташар дәстүрі арқылы жаңа түскен келін үлкендермен таныстырылады, оның міндеттері мен әдеп нормалары үйретіледі. Бұл – қоғамның ішкі құрылымын сақтайтын құрал. Ал жыраулық өнер – елдің тарихи жады мен ұлт рухын сақтап отырған бірден-бір феномен. Мысалы, XV ғасырдағы Асан Қайғы, XVI-XVIII ғасырдағы Бұқар жырау шығармалары халықтың рухани бағытын айқындады.
2017 жылы ҚР Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаев ұсынған «Рухани жаңғыру» бағдарламасында ұлттық бірегейлікті сақтау мәселесі алғаш рет мемлекеттік деңгейде ашық көтерілді. Бағдарламада:
«Ұлттық кодты сақтау – ұлт болмысы мен мемлекет негізін сақтау» – деп атап өтілді.
Оның аясында «Қазақтың 100 жаңа есімі», «Қазақстанның киелі жерлер географиясы», «Туған жер» сияқты жобалар жүзеге асып, тарихи тұлғалар мен жерлерге жаңаша көзқарас қалыптасты. Мысалы, Қызылорда облысында орналасқан Жанкент қалашығы – оғыздар астанасы ретінде зерттеліп, 2020 жылы ЮНЕСКО-ның мәдени мұралар тізіміне ұсынылды.
Қазіргі таңда ұлттық салт-дәстүрлер тұрмыстық, тәрбиелік және медиа кеңістікте жаңғырып келеді. Мысалы:
«Ұлттық құндылықтар – ұлттың негізі» атты республикалық форумдар жиі өткізіліп келеді (2022 жылы Шымкентте ұйымдастырылды).
Мәдениет және спорт министрлігінің мәліметінше, 2023 жылы 700-ден астам этнографиялық іс-шара өткен. YouTube, TikTok желілерінде ұлттық киімдер мен дәстүрлерді танытатын видеоконтент көбейді.
Жастардың арасында домбыра үйрену, жыр-терме, этноәндерге қызығушылық артып келеді.
Қазақ халқының рухани құндылықтары мен салт-дәстүрлері – бұл өткеннің сарқыншағы емес, бүгінгі күннің тірегі, ертеңгі ұрпақтың бағдаршамы. Олар ұлттың ішкі бірлігін сақтап, жаһандану жағдайында өзін жоғалтпауына көмектеседі. Қазақстанның болашағы – өзінің тарихын, дәстүрін, рухын құрметтейтін ұрпақтың қолында. Сондықтан ұлттық құндылықтарды тек еске алып қою емес, күнделікті өмір салтымызға айналдыру – әр азаматтың борышы.
