«اۋدارجان» - قازاقتىڭ قاراپايىم قارا دومالاق جاساندى ينتەللەكتىسى. تانىس ءسوز بە؟ بۇل ChatGPT-دىڭ قازاقشا ءبولىمى عوي. بۇرىندا بۇل «ساۋاتسىزداۋ» ەدى. قازىر ماتىندەردى قازاق تىلىندە ساۋاتتى جازاتىن بولىپتى. ستۋدەنتتەر قىزىعىن كورىپ جاتىر. رەفەراتتى «اۋدارجان» جارىقتىقتىڭ كومەگىمەن قازاق تىلىندە 6 مينۋتتا ازىرلەپ ءجۇر. بۇل ءتىلدىڭ دامۋى ءۇشىن جاقسى ارينە. سەبەبى ءتىل زاماناۋي گادجەتتەرمەن بىرلەسە سيمبيوز بولىپ داميدى.
«اليسا» دا قازىر قازاقشا سويلەي باستادى. بۇرىن سويلەمەيتىن. «اليسانىڭ» ساۋاتى اۋدارجاننان تومەن. دەگەنمەن بولاشاقتا دامي باستايتىن بولار.
Google Translate-ءتىڭ دە قازاقشا اۋدارماسى جاقسارىپ قالدى. Apple كومپانياسى تىلدەرىنىڭ قاتارىنا قازاق ءتىلىن ەنگىزدى. بۇنىڭ ءبارى ماڭىزدى. نەگە؟ سەبەبى تەحنولوگيالارعا ءتىل ەنبەسە وندا ول جاڭا زامانعا بەيىمدەلە المايدى. جالپى تىلدەردىڭ دامۋىن ءۇش دەڭگەيگە بولۋگە بولادى. ءبىرىنشىسى، تايپالىق كەزەڭ. اناۋ-مىناۋ اڭگىمە ايتىپ، كىتاپ جازباي، گۋ-گۋ سوزبەن جۇرگەن ءسات. ەكىنشىسى، فەودالدىق كەزەڭ. ءتىل دامي باستايدى، باستاپقى ادەبيەت جازىلادى. ءۇشىنشىسى، ۇلتتىق كەزەڭ. بۇل ساتتە سول ءبىر تىلدە كىتاپتار جازىلادى، ساباق بەرىلەدى، گازەتتەر شىعادى. بۇنى مەن ويلاپ تاپقان جوقپىن، شمۋەل مورە دەگەن فيلولوگ ايتىپ كەتكەن. بۇل ءۇش كەزەڭنەن دە ءبىزدىڭ ءتىل ءوتتى. بىراق تاعى ءبىر كەزەڭ باستالعان سياقتى، ول ءتىلدىڭ جاڭا تەحنولوگياعا ەنۋ كەزەڭى. جوعارىدا ايتىلعان تەحنولوگيالار سونىڭ ءبىر كورىنىسى. بۇل البەتتە مەملەكەتتىڭ الگى كومپانيالارمەن كەلىسسوز جۇرگىزۋىمەن، ال حالىقتىڭ وسى ونىمدەردى پايدالانۋىمەن ىسكە اسادى.
مىسالى وتكەن جىلى Disney ساپالى تۇردە «ويجۇمباق-2»، «موانا-2» جانە «مۋفاسا: ارىستان پاتشا» ونىمدەرىن قازاقشالادى. ءىرى كومپانيانىڭ بۇل باستاماسى جاقسى ارينە. بيىل «اقشاقار» دەگەن تۋىندىنى قازاقشا كورسەتتى. «اقشاقاردىڭ» جارناماسى ءالسىز بولدى ما، ايتەۋىر پروكاتى ناشار بولدى دەپ جاتىر. 240 ملن دوللارعا تۇسىرىلگەن تۋىندى 190 ملن دوللار عانا جيناپ، ءساتسىز جوبا بولدى. دەگەنمەن پروكاتى ءساتسىز بولسا دا، بۇل تۋىندى قازاق تىلىنە اۋدارىلىپتى.
تاعى ءبىر دۇنيە بالالارعا ارنالعان TiJi, Nickelodeon-نىڭ كەي ونىمدەرى قازاق تىلىنە اۋدارىلدى. بۇل مەملەكەتتىڭ ۇزاق كەلىسسوز جۇرگىزۋىنەن كەيىن ىسكە استى. مەنىڭ بالالارىم بۇلاردى كورمەيدى، «بالاپاندى» كورەدى.
قازاق تىلىندەگى كىتاپتاردىڭ بولعانى جاقسى عوي. وقۋلىقتاردىڭ اۋدارىلعانى دا جاقسى. بىراق ەڭ الدىمەن وسىنداي كينو، انيماتسيالىق ونىمدەر، گادجەتتەر، جاساندى ينتتەلەكت اۋدارماسىنىڭ قازاقشا بولعانى كەرەك. سەبەبى بۇل ونىمدەردى بارلىق ادام پايدالانادى. ChatGPT-دى قازىر جاستاردىڭ كوبى قولدانادى.
قازىر بىزدەگى قازاقشا كونتەنت ەڭ كوپ جەلى تيك-توك سياقتى. كونتەنتتىڭ ساپاسى مەن ءمانى، ونداعى ساۋات ماسەلەسى مۇلدە بولەك تاقىرىپ، بىراق تيك-توكتا قازاقشا كونتەنت باسقا جەلىمەن سالىستىرعاندا الدەقايدا كوپ ەكەنى انىق ەندى. وندا قازاقشا سويلەيتىن وزگە ۇلت وكىلدەرى دە كوپ. تىكەلەي ەفير اشىپ الىپ، ستريم جۇرگىزىپ وتىرادى. ءبىر ورىس قىز بار، قازاق ءتىلىن ۇيرەتىپ وتىرادى. «تەك قازاقشا سويلەيمىن» دەيتىن وزگە ۇلتتار كوپ ول جاقتا. سول ءۇشىن دە فەيسبۋكتە وتىرىپ الىپ، «تيك-توكتى جابۋ كەرەك» دەپ شۋلاي بەرمەۋ كەرەك. ول جاققا كىرىپ كورۋ قاجەت. ونىڭ تىنىسىن ءبىلۋ قاجەت. تيك-توك قازاق ءتىلىن ناسيحاتتاۋدىڭ ءبىر الاڭى. ءوزىم سول جاقتا پاراقشا اشىپ، از ۋاقىتتا 20 مىڭ وقىرمان جيناپ الدىم. قازىر كوڭىل بولمەي كەتتىم، سونى قايتا قولعا الۋ كەرەك بولدى. جالپى تەز وقىرمان جيناۋعا بولاتىن جەلى. مىنا جاقتا قازاق تىلىندە پوست جازىپ، 100-150 ءلۇپىل الىپ، جازباعا ءماز بولىپ وتىرعانشا، انا جاقتا سول جازباڭىزدى اۋىزشا ايتىپ، 100-150 مىڭ قارالىم جيناي الاسىز. قازاق ءتىلىن سولاي ناسيحاتتاۋعا دا بولادى.
بيىل مىسالى مەملەكەت قازاق ءتىلىن دامىتۋعا 1,7 ملرد تەڭگە بولەتىن كورىنەدى. ودان بولەك ءتۇرلى كۋرستار بار. انيماتسيالىق ونىمدەر بار. سونىڭ ءبارىن وزگە جەلىلەردە دە ناسيحاتتاپ، جارنامالاپ وتىرۋ كەرەك. بىلتىر مىسالى 369 مىڭ بالا ءبىرىنشى سىنىپقا بارىپتى. ونىڭ 70 پايىزعا جۋىعى قازاق ءتىلىن تاڭداپتى. سولاردىڭ ءبىرى مەنىڭ بالام. بيىل دا شامامەن وسىنداي بالا مەكتەپكە بارادى. ولاردىڭ اراسىندا قازاق ءتىلىن تاڭدايتىنداردىڭ ۇلەسى كوپ بولۋ ءۇشىن قازاق مەكتەبىندەگى ءبىلىمنىڭ وزگە تىلدە ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەن ەش تومەن ەمەستىگىن ايتىپ، ناسيحات جۇرگىزۋ كەرەك. ايتپەسە كەي ادامدار ميدا قاتىپ قالعان «قازاق تىلىندەگى مەكتەپتىڭ ءبىلىمى تومەن» دەگەن جالعان ستەرەوتيپپەن بالاسىن باسقا ءتىلدى مەكتەپكە بەرەدى. بۇل دا ءبىر يدەولوگيالىق شابۋىل ەدى عوي، ودان ارىلۋ قاجەت.
ەندى ءتىل بويىنشا ارانداتۋ دەگەندى كىم قالاي تۇسىنەدى؟ ادامدار ارنايى تۇردە ارانداتادى دەپ ويلامايمىن. كەيبىرەۋى بار بولار، بىراق وندايلار از. كوبىنە بۇل تۇرمىستىق جانجال عوي. مىسالى بازاردا، اۆتوبۋستا، ساۋدا ورتالىعىندا، كوشەدە كۇندە جانجال. ەكەۋارا ۇرسىس. بىراق سول ۇرسىستى باسقا پوزيتسيادا دا كورسەتۋگە بولادى. ماسەلەنكي، ەكى كەمپىر قوعامدىق كولىكتە قازاقشا سويلە، ورىسشا سويلە دەپ قىزىلكەڭىردەك بولىپ جاتۋى مۇمكىن. ونى بىرەۋ قارالىم جيناۋ ءۇشىن ۆيدەوعا ءتۇسىرىپ الىپ، جەلىگە جاريالاپ قويادى. وسىندايدى كۇتىپ وتىرعان سولوۆەۆ سياقتىلار قاعىپ الىپ، «ءتىل بويىنشا قىسپاققا الىپ جاتىر» دەپ، اۆتوبۋستاعى قوس كەمپىردىڭ جانجالىنان ساياسي جانجال جاساپ جىبەرەدى. ساياسي تەحنولوگيانىڭ ءبىرى عوي. ارانداتۋ دەگەن نەگىزى سولاي جاسالادى. ءۇيدىڭ ىشىندە ءوزىمىز بولساق تا، ءۇيدىڭ سىرتىندا وزگەلەر نەبىر ءادىس قولدانادى (عوي). سونى دا ويلانىپ قويۋ كەرەك. پرەزيدەنت ارانداتۋعا جول بەرىلمەۋى تيىستىگىن ايتقاندا، وسىنداي پايىممەن ايتتى دەپ ويلايمىن.
ەلدەگى ساتىپ الۋشىلاردىڭ باسىم كوپشىلىگى قازاق ءتىلدى ورتا. بۇل ۇلكەن كۇش. «چوكولايف» كەيسى سونى ءبىر دالەلدەدى. ولار قازاق ءتىلدى اۋديتوريامەن ساناسۋى كەرەك.
سوندىقتان دا، ءتىلدى دامىتۋعا ءار ادام ۇلەس قوسا الامىز. فەيسبۋكتە قانداي ادەمى جازبالار بار. قازاق تىلىندەگى ولەڭدەر، ادەبي شىعارمالار ۇزىندىلەرى، تانىمدىق پوستتار، تاريحي وقيعالار، ساراپتامالار دەگەندەي. بىراق سونى ءبىر اينالاسى 300-400 ادام عانا وقىپ وتىرادى. سولاردى باسقا دا جەلىلەرگە سالىپ، ادەمى كونتەنت جاساپ، جاريالاي بەرۋ قاجەت. ول دا تىلگە قوسقان ءبىر ۇلەس. جالپى قازاق باردا – قازاق ءتىلى دە بولا بەرەدى عوي.
اسحات قاسەنعالي
