Алматы қаласы Дін істері жөніндегі басқармасының қолдауымен «Адырна» ұлттық-этнографиялық бірлестігінің ұйымдастыруымен «Алаш Орда»: ұлттық идея және дін мәселелері» атты республикалық ғылыми-тәжірибелік конференция өткен болатын. Сол конференцияда баяндама жасаған алаштанушы Аманқос Мектеп-тегінің материялын назарларыңызға ұсынып отырмыз.
Табиғатты жаратқан Құдай,
Мәдениетті жаратқан адам
Максим Горький
Рухани көсем, тамаша ақын, шебер аудармашы, өнертанушы, композитор, ғұлама ғалым, ұлығ ұстаз Ахмет Байтұрсынұлы – ұлыттық білім-ғылым, мәдениет саласын жаңашылдықпен биік сатыға көтерген ардақты есім. Араб қарпті қазақтың дыбыс жүйесіне негізделген төл әліпбиі, ана тіліндегі тұңғыш «Әліппе» (Оқу құралы), «Дыбыс жүйесі», «Сөз жүйесі», «Сөйлем жүйесі» үш кітаптан тұратын «Тіл – құрал» (Оқулығы), «Баяншы», «Әдебиет танытқыш», таза қазақ емлесімен «Қазақ» газетін (1913–1918) шығарып тұруы, «Мәдениет тарихы» (баспаға өткізіле сала тәркіленген) еңбектері, ұлыттық ғылым тілін жүйелеуге қосқан сүбелі үлесі, оның сыртында қоғамдық өмірдің сан алуан саласына үн қосқан жүздеген көсемсөз мақалалары және Қазақ өлкесін басқару жөніндегі Әскери-революциялық комитеттің мүшесі, Республика Халық ағарту комиссары, Бүкіл Одақ Атқару Комитетінің мүшесі, Қазақстанда тұңғыш ұйымдастырылған Академиялық Орталықтың төрағасы, Ғылыми-көркемдік Кеңестің төрағасы, мүшесі тағысын тағы жауапты қызметтері соның айғағы. Егер Ахмет Байтұрсынұлы өмір сүрген патша өкіметі тұсында да, кеңестік дәуірде де билік тарапынан ұдайы қысым жасалып, қудаланбағанда, оның ұлыт мәдениеті мен ғылымына қосар үлесі мұнан да бірнеше есе асып түсеріне еш күмән жоқ. Осы ретте дархан талант, дана тұлғаның ғарыштық сананы игеруіне рухани нәр берген бұлақ көзі, білім ошағы кімді де болса қызықтырары сөзсіз.
Асылы, бұған жауап іздемес бұрын сәл шегініс жасап, Ахаңның ата тегінен дерек бере кеткен жөн. Ағартушы-ғалымның қары атасы Шошақ ауыздыға дес бермеген аса шешен болған, шарт жүгініп, саңқылдап сөйлегенде арғын, қыпшақта бетіне қарсы жан келмеген екен. Жарықтық 44 жасында қара қадақтан қайтыс болыпты. Шошақтан Ақтас, Байтұрсын, Сабалақ, Ерғазы, Ермағамбет тарайды. Байтұрсыннан Қали, Кәкіш, Ахмет, Мәшен. Шошақ екінші ұлын Байтұрсын қоюында гәп бар екен. Жалпы, қазақ перзентіне ат қойғанда есімге бағдарламалық сыр-сипат дарытып, ақпараттық мағына үстеген, қоғамдық-әлеуметтік жауапкершілік жүктеген. Есім беру арқылы Тәңірге тілегін білдіріп, дұғасындай сан мәрте атаған сайын Жаратқанның құлағына шалынып, ізгі ниеті мүлтіксіз орындалады деген бек сенім ұялаған. Көптің сөзі киелі. Сөз – көзге көрінбейтін энергия. Сөз сүйектен өтеді. Бай+тұрсын деп көздің құрты дүниеқор емес, рухы бай болсын деген ізгі ниеттен туған. Дүниедегі бірінші бай – Құдай. Өйткені дүниедегі күллі материалдық және рухани байлық атаулы – Құдайдың иелігі мен құзырында. Сондықтан қазақтар саналы түрде жан дүниесі бай болуды арман-аңсары санады. Демек, қазақ табиғаты мен қанында тектілік, бекзаттық, ар-ұжданы кіршіксіз таза асқақ сезім құдіреті тулады.
Ардақты Ахаңды әкесі Байтұрсын Торғайдағы екі сыныптық орыс-қазақ мектебіне берген. Бұдан соң Ахаң талап қылып Орынбордағы мұғалімдік мектепті (семинарияны) бітірген. Ұлы Мұхтар Әуезовтің сөзімен айтқанда, «Ахаңның тәртіпті мектептен алған барлық оқуы осы»1.
– Университеттік білімі жоқ жанның сан салалы өнер-білім, мәдениет пен ғылымның шыңын бағындыру сыры неде? – деген заңды сұрақ туады.
Ахаң дархан дала табиғатын игерген көшпелі қазақ өркениетінің даналығына суарылып өсті. Табиғатынан халықтық педагогиканың уызына емін-еркін қаныққан Ахмет Байтұрсынұлы қоршаған дүниенің тылсым сыр-сипатын тануға деген ғаламат құштарлық сезімі нені болса да бар ықылас, зейін-зердесімен салыстыра-салғастыра тергеп, ой сүзгісінен сан қайтара елеп-екшеп, талдауға машықтануына, ақиқатын пайымдау, ғылыми тұжырым жасау қабілетінің дамуына себеп болды.
Жалпы, Алаш азаматтарының бәріне тән феномендік құбылыс ретінде даралануы – халықтық дәстүрлі тәлім-тәрбиенің мәйегінен еміп, аяқтануы ұлыттық мүдде деңгейінен пайымдауды қалыптастырды. Ахаң сияқты Міржақып Дулатұлы, Елдес Омарұлы, Телжан Шонанұлы, Жүсіпбек Аймауытұлы, Молдағали Жолдыбайұлы, Аспандиар Кенжин, тағысын тағы біртуар тұлғалардың бар бітірген ең жоғарғы білім ордасы – мұғалімдік семинария. Солай бола тұра, халқының ар-ұжданынан жаратылған олар – ғылымның әр саласындағы тұңғыш төлтума оқулықтарды жазып, ана тілінде алғаш терминдік атауларды түзген, оқу-әдістемесін негіздеген ізашар, әмбебап жандар еді. Сондықтан Ресей империясының тізесі батқан қазақ халқының қоғамдық жан-жақты еркін дамуын күшпен тежеудің нәтижесінде қалыптасқан рухани вакуумның орнын толтыруға ХХ ғасырдың басында Алаш азаматтары ең қысқа мерзім аралығында қол жеткізді. Әрқайсысы мыңға татитын Алаш арыстары бас-аяғы санаулы жылдар ішінде халқын мәдени-рухани ағартып, саяси-әлеуметтік белсенділігі оянуына, федерация құрамында өз билігі өзінде дербес автономиясын орнатты. Демек, бүгінгідей баз біреулердің үлгі-өнегесіне жүгініп, оқу-білім жүйесіне еліктеп-солықтап, дағдарысқа түсіп, тоқырамай-ақ Алаш арыстары өз ақыл-парасатымен қазақ ұлытына лайық, сол дәуір талабына сай дәрежеде жол мен жөнін тапқанына тарих куә. Егер Алаш азаматтарын қызыл империя зұлымдықпен зәбірлеп, қуғын-сүргінге ұшыратып, нақақтан-нақақ жаппай жазалап, күшпен жоймаса, Қазақия, қазақ ұлыты жасампаздығымен төрткүл әлемді мойындатқан даңқты мемлекет қатарынан көрінеріне еш күмән жоқ еді.
Ахмет Байтұрсынұлын патша әкімшілігі 1909 жылы Семейдегі абақтыға жапқанда генерал-губернатор Тройницкий мырза:
- «Өткен қыста орыс-қазақ мектебінің оқушылары қала тұрғыны бір сартпен төбелескен.
- Мектепте орыс оқушылары жоқ.
- 1905 жылы патша ағзамға жазған арыз-тілекке қатысқан.
- Бірінші Мемлекеттік Думаның мүшесі Әлихан Бөкейхан, сайлаушы Жақып Ақбайұлымен таныстығы.
- Орыс-жапон соғысы жылдары патриоттық белсенділік танытпады.
- Елді алым-салық төлеуден бас тартуға үгіттеді.
- Қазақ арасында сператизммен айналысуды насихаттады»2, – деген айыптар тақты.
Бұл айыптаулардың 1–2-сі естіген құлаққа күлкілі «тырнақ астынан кір іздеу». 3–4-ші тағылған кінә жеке бастың азаматтық құқына тиісу. 5–6-шы айып та ешбір дәлелсіз, нақақ қаралау мақсатын көздеп, ойдан шығарылған. Шындығында, империялық озбырлық қанау мен езгіден қазақ халқын азат ету жолын шарқ ұра ізденген Ахмет Байтұрсынұлы эзотерикалық ілімді де жетік меңгерді. Сондай-ақ, бірсыпыра поэтикалық шығармаларында ата-баба әруағына шағыну сперетизм ғылымына жүгінгендігінің айқын белгісі бар. Әлбетте, Ахаң сперетизм әдісі арқылы қазақ елінің бұлдыр болашағынан ақпарат алуды, саяси күрес жолындағы тосқауылдар мен бөгеттерді алдын ала болжауға көмегі тиер деген үмітпен қолданды.
“Құлақ екеу, ауыз бiреу,
Ол не үшiн бұлай?
Жаратқаны ол солай.
Ауыз бiреу, көз екеу,
Ол не үшiн бұлай?
Көп көрiп, аз тыңдауға
Жаратқаны ол солай.
Ауыз бiреу, қол екеу,
Ол не үшiн бұлай?
Көп жұмысшы, аз жеушi
Жаратқаны ол солай”.
Ахмет Байтұрсынұлы жұмыр басты пенденің анатомиялық дене мүшелерінің құрылысын философиялық мағына үстеп, әлеуметтік-қоғамдық қызметімен байланыстыра ойландыра, толғандыра жұмбақтаған. Құлақ, ауыз, қолдың қоғамдық ортадағы атқаратын идеологиялық-әлеуметтік қызметін оқығанның жандүниесіне әсер ететіндей, сезім пернесіне дөп тиетіндей даналық құдіретін осы үш шумақ өлең жолына сыйғызып, ғажайып бейнелі сипаттаған. Тілді үйрете отырып, ұлыттық дүниетанымды, айнала қоршаған ортаны, этнографиялық түсінік пен қисынды тұжырымдарды қазақы діл мен әлеуметтік ақиқаттан дәріс береді. Әбіш Кекілбайұлының сөзінше пайымдасақ, «Ахаңның тіл таныта отырып, тіршілік танытатын әліппелері...»3.
Жаратушы Ие макрокосмос (ғаламшар) пен микрокосмос (адам) арасындағы бiр-бiрiне өзара тығыз байланыс тепе-теңдiктi өте шебер қиюластырған. Адам баласы шыр етiп жарық дүние есiгiн ашқаннан Жер-Ана төсiндегi нәрiнен емiп, қуаттанып, Табиғаттың күллi болмыс-бiтiмi мен мiнез-құлқынан тәлiм-тәрбие алып, ғибраттанып, қанаттанды. Айталық, жұмыр басты пенденiң даласындай кеңдiктi, тауларындай асқақтықты, теңiздерiндей тереңдiктi, ай-күнiмен, көктем-күзiмен, қыс-жазымен, жаңбыр-қарымен, қоршаған көркiмен сабақ болған, үлгi-өнеге тұтқан ұлы ұстазы – Табиғат.
Ахмет Байтұрсынұлы ет пен сүйектен жаратылған пенденiң анатомиялық-физиологиялық дене түзiлiсi мен сүйек құрылысын философиялық мағына үстеп, қоғамдық-әлеуметтiк атқаратын функциясымен егiздеп, шендестiре, жұмбақтап, астарлы жауап берген.
Табиғаттың өзі бізге өзіміздің адамдық сымбатымызбен (физиономиямызбен), яки жаратылысымызбен алдын ала өмір сүру үшін үлгі-өнеге тұтатын заңдылығын, сол арқылы ереже, қағидасын, оның мән-маңызын астарлап, жұмбақтап түсіндіріп береді. Құранның Фұссилат 53; Жасия 4; Зәрият 21; Тарық 5–7 аяттарында «Адам баласының өзінде ғибрат бар»4 дейді. Тәңірдің ерекше жаратылысы адамның сипатын данышпан Абай былайша түсіндіреді:
«... Жансыздарды еті ауырмайтын қылып, жан иесі хайуандарды ақыл адам баласы асырайтын қылып, һәм олардан махшарда [діни ұғым бойынша адам баласы өліп тірілгеннен кейін Құдай алдында күнәсі тексерілетін орын] сұрау бермейтұғын қылып, бұлардың һәммасынан пайда аларлық ақыл иесі қылып жаратқан.
Адам баласынан махшарда сұрау алатұғын қылып жаратқандығында һәм ғәдаләт, һәм махаббат бар. Адам баласын құрт, құс, өзге хайуандар сипатында жаратпай, бұл гөзәл сипатты беріп, екі аяққа бастырып, басын жоғары тұрғызып, дүниені көздерлік қылып, өзге хайуандар секілді тамақты өз басымен алғызбай, ыңғайлы екі қолды басқа қызмет еттіріп, аузына қолы ас бергенде, не ішіп, не жегенін білмей қалмасын деп, исін алып ләзаттанғандай қылып, ауыз үстіне мұрынды қойып, оның үстіне тазалығын байқарлық екі көзді беріп, ол көздерге нәзіктен, зарардан қорғап тұрарлық қабақ беріп, ол қабақтарды ашып, жауып тұрғанда қажалмасын деп кірпік жасап, маңдай тері тура көзге ақпасын деп қаға беруге қас беріп, оның жүзіне көрік қылып, бірінің қолынан келместей істі көптесіп бітірмекке, біреуі ойын біреуіне ұқтырарлық тіліне сөз беріп жаратпақтығы махаббат емес пе? Кім өзіңе махаббат қылса, сен де оған махаббат қылмағың қарыз емес пе?»5.
Зады, адамның биологиялық-анатомиялық дене мүшелерiнiң атқаратын қызметi қоғамдық-саяси, әлеуметтiк-экономиялық, мәдени-рухани функциясына калька жасалған; осы функциональдық модельдi мемлекеттiк құрылыс жүйесiне үлгi тұтып, көшiргендiгiн аңғаруға болады. Айталық, адам денесіндегі он екі мүшесін құрайтын қаңқа сүйектері мен буындарының саны қанша болса, толыққанды мемлекеттік дербестікке жетуге соншалықты тетік қажет екен.
Адам тәнін түзетін қаңқасы мен буын сүйектері қанша? Тибеттің халық емшілері мұның санын 360 десе, ежелгі үнді хирургі Сушрута 300‒306 сүйектен тұрады деп есептейді. ХІ ғасырдағы апокрифтің бірінде оның саны 295 деген дерек бар. Бүгінгі ғылыми технологиялық жетістіктердің жаңалығына сүйенген анатомия оқулықтарында адам тәнін құрайтын сүйектің нақты саны 200-дің айналасында, дәлірегі 208‒210. Осы уақытқа дейін ғалымдардың адам денесін түзетін сүйектің санын анықтай алмауының себептері бар екен. Өйткені әрбір физиологиялық тұлғаның дербес жаратылу ерекшелігіне байланысты денесінде қосымша сүйектер өсіп, немесе кейбіреуде бірнеше сүйек біртұтас болып бірігу мүмкіндігі тәжірибеде жиі кездеседі. Мәселен, сирек те болса, адамдар арасында артық қабырғасы мен алты саусақтылар өмірде бар.
Жаратылыстың заңы солай ‒ өмiрде табиғи шикізат қорын өндіру мен қоғамдық игiлiкке жаратуға, әлеумет тұтынатын дәулеттi молықтыруға, ел ырысын еселеп арттыруға, құмырсқадай тынымсыз еңбекші көпшiлiк қауым – елдiң белсендi бөлiгiн құрайды. Егер «ауыз екеу, үшеу, қол екеу» болса, адам бойындағы дене мүшелерi диспропорцияға ұшыраған болар едi. Жасаған Ие «бiр ауызға екi қолды» әдейi жаратқан, яғни бiр ауыздың ризығын екi қол айырған. Демек, табиғи тепе-теңдiк бұзылса, саналы қоғамды рухани-әлеуметтік тұйыққа тіреп, дағдарысқа, бейберекеттікке әкеліп соғады. Қазақ мұндайда «қойшы көп болса, қой арам өледі» деп пайымдаған. Немесе «Бәрің бірдей қойшы болма, құл боларсың; бәрің бірдей тойшы болма, қу боларсың» деу де табиғи үйлесімнің бұзылатынын меңзеуден туған.
Әлеуметтік желіден алынған статистикалық дерекке сүйенсек, Жапонияның халық саны – 128 миллион, оның ішінде 9 мыңын шенеуніктер құрайды. Ресей халқы – 142 миллион, оның 1 миллион 122 мыңы шенеуніктер екен6. 2016 жылғы 1 қаңтарда Қазақстандағы халық саны 17 млн. 671,0 мың адамды құрады. Мемлекеттік қызмет істері және сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігі төрағасы Қайрат Қожамжаровтың айтуынша, республикада 94 мың адам мемлекеттік қызметте, соның 17 проценті вакантты қызмет орны7 екен. Бүгінгі таңдағы соңғы дерекке жүгінсек, Қазақстан халқы 18 миллионға, шенеуніктер саны 100 мыңға жетіпті. Егер осы сандық көрсеткіштердің мәніне нақтырақ талдау жасасақ, Жапонияда 14 миллион 222 мыңнан астам тұрғынға 1 шенеуніктен тең келеді екен. Енді Ресейде тұратын 142 миллион 122 мың халық санына 1 миллион 122 мың шенеуніктен, яғни 13 адамға 1 шенеунік деген сөз. Қазақстанда 180 тұрғынға 1 шенеунік барабар екен. Демек, әлемнің алдыңғы қатарлы озық елі Жапониямен салыстырғанда Ресей мен Қазақстанның әкімшілік басқару, билік жүйесіндегі сандық үйлесімі және сапалық деңгейінде жер мен көктей айырмашылық тайға таңба басқандай ап-айқын көрініп тұр. Бұл статистикалық көрсеткіш қазақта өнім өндіруші еңбекқор жұмысшы мен басқарушы күштің арасалмағы тепе-тең еместігін көрсетеді. Мемлекеттік әкімшілік басқару жүйесіндегі құрылымның шектен тыс табиғи тепе-теңдік заңы сақталмауы – ертелі-кеш қоғамдық-экономикалық, саяси-әлеуметтік дағдарысқа әкелуіне себеп боларын Алаш арыстары ғасыр бұрын талай мәрте мәселе етіп көтерді. Сондықтан Алаш зиялылары ұлыттық дамудың сара жолына түсуге Жапон елін үлгі тұтуды көздеді.
Ахмет Байтұрсынұлының ғылыми-ағартушылық шығармашылығының ерекшелігі мысалды алыстан іздемей адамның өз бойындағы физиологиялық-анатомиялық, биологиялық қасиеттерімен біртұтас жұптастыра зерттеу әдісі – жұмыр басты пенденің сезім түйсігіне әсерлі, рухани қуаты күшті көрнекілікті қолдану шеберлігімен ұтымды әрі тәрбиелік маңызы өте зор. Бұл ретте ол патшалық биліктің қазақ елін теспей сорған әділетсіздігі мен шектен шыққан отарлау саясатының зиянды зардаптарын сынаған ащы шындықты сөзді ойнату, ойды астарлау, аң-құсқа балау, яки эзоп тілімен сөйлету әдістері арқылы шеберлікпен цензуралық бақылаудан өтіп халық жүрегіне жеткізе білді. Оның жарқын мысалын «Маса», «Қырық мысал» өлең жинақтарынан көптеп келтіруге болады. «Осы орайда Ахмет Байтұрсынұлының белгілі педагог, әдіскер Телжан Шонанұлымен бірлесіп жазған «Оқу құралы» хрестоматиялық еңбегінің ұлыттық әдістеме ілімі саласындағы алар орны ерекше»8. 1927 жылы кеңестік пролетариат диктатурасы үстемдігі дәуірлеп тұрған шақта жарық көрген «Оқу құралында» Ахмет Байтұрсынұлы мен Телжан Шонанұлы қызыл коммунист-колонизаторлардың жүргізіп отырған саяси бағытын құмырсқа тіршілігіндегі табиғи болмыспен егіздеп, аллегориялық әдіспен әшкерелеп, оқушы санасына астарлы ой салады.
«...Кейбір құмырсқалардың кәсібі – басқаларды талау, соғыста қолына құл түсіріп алып, жұмысқа салу болады.
Құмырсқалардың түсі, денесінің жаратылысы, тұлғасы түрліше болады. Солардың ішінде қып-қызыл қан сияқты бір тұқымы бар. Міне, осы қан түсті құмырсқалар құл иеленеді. Бұлар әуелі басқа тұқымдардың илеуіне баршы жібереді. Баршы илеудің есік-тесігін біліп қайтқан соң, илеуінің төбесіне жиылысып, құмырсқалар кеңес құрғандай болады...
Құл ұстайтын құмырсқалар патша үкіметінің алпауыттары сияқты: өздері илеуін де сала алмайды. Балаларын да асырай алмайды. Көшкен кезінде қожалары қонысты да қарап таба алмайды, қоныстың жайын білмейді. Қолайлы қоныс қарап табатын құлдары болады. Көшкенде құлдары қожаларын аузына тістеп көтеріп жүреді. Кейбір құл иеленуші құмырсқалар өздері аузына тамақ алып жеуді де білмейді. Қожаларымен құлдарынан бөліп, алдарына өздерінің сүйетін балын салып қойсаң, әзір балды жей алмай аштан өледі. Бұлардың жағының дағдылануы солай – шағуға келеді, шаюы келмейді. Соның үшін бұлар тек құлдары аузына салған тамақты ғана жұтады.
Қожалары басқалардың жәрдемінсіз я ішу, я жеу дегенді білмейді. Бірақ, төбелеске оң қолдай болады: жағы шағуға жаттыққан болады. Құлдарына әбден сеніп кетіп, бұлар илеу жасаудан да, тамақ жеуден де, баласын тәрбиелеуден де құр қалған. Ол жұмыстардың бәрі де қолынан келмейді. Басқалар істеп бермесе өліп қалады.
Тиісті жұмысын атқарып тұрмаса, дененің қай мүшесі болса да, істен шығып қалуы, құруы табиғат заңы»9. Оқулықтың өн бойы, бастан-аяқ шәкірттердің ой-өрісін, дүниетаным көкжиегін кеңітетін, қоршаған ортадағы жан-жануар, аң-құс, құрт-құмырсқа, өсімдік әлемі, табиғаттың сан алуан тылсым сыры мен құбылыстарына қатысты жан-жақты мәліметтер мен деректерді қызықты да тартымды санаға сіңіру, қисындау, пайымдау қабілетін дамыту әдістемелік жаңашылдығы бүгінгі күні де ғылыми-тәрбиелік құнын жойған жоқ.
«Қазақ» газетінің тұңғыш санында Ахаң мерзімді баспасөздің басты-басты төрт түрлі функциясын атап, оған қысқа да нұсқа назар аудартып өтеді: “әуелі, газета – халықтың көзі, құлағы һәм тілі...”, – дейді Бұл мерзімді баспасөздің қоғамдық ақпараттық жан-жақты қызметіне берілген ғылыми анықтаманың классикалық үлгісі деуге болады. Жыл он екі ай бойы табиғат-ананың қас-қабағына қарап, үнемі аттың жалы, түйенің қомында көшіп-қонған, ата кәсібі төрт түлік мал шаруашылығымен айналысқан туған халқының талғам-түсінігі мен таным-көзқарасына орай газет хақындағы ұғымды шым-шымдап сана-сезіміне терең сіңіруді ол перзенттік парызы санады. Шындығында, бұл жаратылыстың қарапайым мысалымен кез келгеннің қабылдау түйсігіне қонымды образдылығымен әсерлі жеткізілген. Екі аяқты, жұмыр басты пендеге маңдайға біткен қос жанар мен қүлақтың, ауыздағы тілдің анатомиялық-биологиялық қажеттілігі қандай болса, қоғам өміріндегі саяси-әлеуметтік, мәдени-рухани ортадағы атқаратын қызметі де сондай айрықша маңызды. Яғни мерзімді баспасөз құралының барша қадыр-қасиетін қалың бұқараға, дүйім жұртқа салыстырмалы түрде адамнын өз бойының дене мүшелерімен шендестіріп түсіндіру тәжірибесі ғылымда Ахаңа дейін кездеспеген жаңалық.
«...Адамға тіл, құлақ, қол қандай керек болса, бастауыш мектепте үйренетін білімдер де сондай керек. Осы заманда хат білмеген адамның күйі тіл я құлағы, я қолы жоқ адамның күйімен бірдей; мұнан бұлай хат білудің керектігі онан да аспақшы...»10.
Ахмет Байтұрсынұлы бағзыдан жеткен далалық мәдениеттің қыр-сырын терең меңгеруі күллі дүниені танып, білудің кілті сөз құдіретімен шешілетінін, сондықтан тіл мәдениетіне айрықша мән берді. Қазақта «бас істемесе, екі аяққа күш түседі» деген нақыл бар. Мұның мағынасы – пенде атаулы кез келген іс-әрекетін ақыл-ой сүзгісінен өткізбесе, бос әуреге түсірер екі аяғының соры дегенді меңзейді. Демек, аяқ бастың әмірін орындап, бұйрығымен жүруі шарт. Егер саналы пенденің биологиялық-физиологиялық ағзасындағы бас пен аяқтың арасында байланыс үзіліп, ойлау қабілетінің үйлесімі бұзылса, зор қауіп-қатерге, апатқа әкеліп соқтырады. Ахмет Байтұрсынұлы: «...сөз тыңдаусыз, бас пен аяқ бір емес...» («Тіл – құрал», 42-бетте), – деуінің мағынасы ұлыттық қауіп-қатерден алдын ала ескерту еді.
Ахмет Байтұрсынұлы ғалымдығының қыр-сырын 1926 жылы 26 ақпан мен 5 наурыз аралығында Баку қаласында өткен Бүкілодақтық бірінші төрүктанушылар құрылтайында атағы жер жарған кілең «сен тұр, мен атайын» білімпаздардың алдында, ашық пікірталасқа түсіп, еріксіз мойындатты. Бұл құрылтайдың алдына қойған мақсаты қызыл империяның тіл құрылысы саясатын жүзеге асыру жолында төрүктекті ұлыт пен ұлыстың араб қаріпті жазуын латын алфавитіне көшіру идеясын «ғылыми тұжырымдау» болатын. Құрылтай жұмысына сол дәуірдегі атышулы тіл мамандары мен төрүктанушылар: әдебиеттанушы С.А. Айвазов (Қырым татары), профессор Н.И. Ашмарин (Баку), академик В.В. Бартольд, Академиялық орталықтың төрағасы, Ғ.Ғ. Ибрагимов (Қазан), профессор Мехмед-Фуад Кепрюлю-Заде (Стамбұл), академик А.Е. Крымский (Киев), профессор С.Е. Малов, профессор Т.Т. Менцель (неміс, Киль), профессор Юлиус Месарош (мадияр, Стамбұл-Анкара), профессор А.А. Миллер, Елдес Омарұлы, профессор С.И. Руденко, профессо А.Н. Самойлович, Әзиз Бай-Сейдуали, Біләл Сүлейұлы, профессор В.Б. Томашевский, Нәзір Төреқұлұлы, профессор Бекир Вахаб-оглы Чобан Заде (Қырым татары, Баку), Ш.Ғ. Шараф (Қазан), профессор Л.В. Щерба, профессор Н.Ф. Яковлев, тағы басқалар көтерілген мәселені қызу талқылауға араласып, уәжді дәлелдерімен бетпе-бет айтысқа түсті. Қызыл империя идеологтары құрылтайдың алғашқы үш күнін төрүктекті ұлыт пен ұлыстың этномәдени өмірінің даму деңгейі, тарихына шолу жасау, ғылыми зерттеу жұмыстарын жолға қою сияқты мәселелерін әңгіме қылудан асқан жоқ. Яғни төрүктекті ұлыт пен ұлыс мәдениетіне жанашырлық сипат танытқан болып, негізгі идеяны қозғауды құрылтай жұмысының ортасынан ауа бастауды ұйғарған сыңайлы. Шындығында, дәл солай – форум мәжілісінің алтыншы отырысында 1-ші наурыз күні профессор Л.В. Щерба «Орфографияның негізгі принциптері мен және оның әлеуметтік мәні» атты баяндама жасады. Ғалым орыс тілінің мысалы арқылы алфавит пен орфография, емлелік принциптер туралы ойларын ортаға салды. Орфографиялық принциптің 1) фонетикалық, 2) этимологиялық, 3) тарихи, 4) идеографиялық болып төртке бөлінетінін саралап, Еуропа тілдерінен мысалдар келтірді. Жарыссөзге шыққан Рахимидің өзбекше сөзін Усманов аударып берді, оның пікірінше, «өзбек алфавиті мәселесін құрылтай шешеді» деді. Ғ.Ғ. Ибрагимов жазып келгенін аударып берді, Ага-Заде түрікше баяндап, тезисін орысша оқыды. Кезекті шешендер Ғабитов пен Саади татар тілінде сөйледі. Бұлардың не жөнінде айтқаны беймәлім, себебі стенограммаға түспеген. Мінбеге Ахмет Байтұрсынұлы көтерілгенде құрылтайға жиналғандар ду қол шапалақтап қызу қарсы алды. Осыдан-ақ елдің ықыласы Ахаңа ауып, зерделі жанға деген үлкен үміт пен жауапкершілікті сезіндіргендей еді. Ахаң қоңыр даусымен орысша жатық профессор Щерба баяндамасын ғылыми жүйелі талдап, уәжбен орыс мысалында тілдегі дыбыстар мен соған орай әріп белгісінің арасындағы сәйкеспейтін, ара-жігін ажыратуды қажет ететін жетіспейтін тұстарын ашып беріп, «орыс тілі ретсіз, бейберекет (хаотичный), анархиялық тіл» екенін көзге шұқып дәлелдеді. «Мысалы: «вада», «воды», екпін өзгергенде «а» тұрған дыбыстың орнына енді «о» пайда болды. Бұл нағыз анархиялық, ретсіз, бейберекет (хаотичный) тіл. Іс дәл осылай болған соң, шындығында этимологиялық принципке жүгінуге тура келеді. Мен басқа тілдерді жақсы білмеймін, бірақ төрүк тілдерінің ішінде қырғыз бен қазақ тілін жақсы білемін. Бұл тілдер – толық үйлесімге құрылған. Мұнда бәрі дыбыстық заңдылыққа бағынған, әрбір дыбыс сөз соңында химиялық элемент сияқты реакциясын береді. Бұл өте жетілген, үйлесімді тіл. Егер өзге төрүктерде де дәл осындай тіл болса, онда этимологиялық принципті негізге алудың мүлдем қажеттілігі жоқ. Әрі қарай, емлені оқытуға байланысты. Идеал санайтын емле – бұл фонетикалық. Біз, қазақтар, бірнеше жылдан бері фонетикалық жазу жүйесін тәжірибеде қолданып келеміз, және беретін нәтижесі өте тамаша. Біздің алфавитпен бір жыл оқығандар дәл сондай деңгейде орыс мектебінің 4 жылдығын бітіргендердей сауатты жазады, ал 4 жылдықты бітіргендер дәл сондай деңгейде орыс мектебінің 9 жылдығын бітіргендердей сауатты жазады. Өздерің төрелігін айтыңдар, жазудың фонетикалық әдісі – білім беруді қаншалықты деңгейде жеңілдететінін. Міне, әлеуметтік маңызы сонда – сауаттылықтың қолжетімді оңай болуы, қалың бұқараны оқыту ісінде өте жеңіл, ал фонетикалық жазу әдісі сауаттылыққа баулуда тек балаларды ғана емес, сондай-ақ, ересектерді де оқытуға жеңілдік тудырады. Бұл арада мен тарихи принципке де соға кеткім келеді. Кейбір төрүк халықтары бар, осы уақытқа дейін дәстүрлі жазу тәртібін шеше алмаған. Мысалы, әзербайжандар мен османдықтарды алалық, – олар осы уақытқа дейін тарихи принциптен айырылмай отыр. Дәл-сол – біздің тілімізге арабтардан енгенді, олар осы уақытқа дейін қаз-қалпында содан айырылмай ұстап, оны өзгертуді қасиетті нәрсені масқаралаушылық деп санайды. Бұлай қарауға болмайды! Солай бола тұра, олар «консервативті» деп, біреуді жазғырады. Мен мұны дәл осы арада айтуға тиістімін, себебі бізді көпшілігі – егер араб алфавитін тұтынса, онда консервативті элемент, – деп ойлайды. Жоқ. Біз «қасиетті жазудан» әлдеқашан арылғанбыз...», – деп Ахмет Байтұрсынұлы шеттен енетін сөзді қазақ тілінің артикулляциялық заңына сәйкес фонетикалық әдіс бойынша лайықтап алатындығына мысалдар келтірді. (Мәжіліс төрағасы Жәлледин Қорықмасов [құмық] қоңырау соғып, «регламент уақытынан асып кеттің» деп ескерту жасады.). Ахаң: «Мен көпшілігін өткізіп жіберіп, тек қана бір нәрсеге назар аударғым келеді, осы арада құрылтай ашылғанда жолдас С.Г. Ағамалы-оғлы мен жолдас М.П. Павлович [еврей] «алфавиттің өзі дамуға кедергі жасап отыр» [әңгіме араб алфавиті туралы – А.Мек.] деп айтты. Егер басқа тілдерді алсақ, мысалы орыс, орыс жазуы біздің жазумен салыстырғанда – бұл қытай жазуы. Бұл үшін үнемі үйренуді, әрбір сөзді жаттап, дағдылануды талап етеді, дәл солай ағылшын, неміс, француз тілдері сияқты; біздің сауат ашуымызбен салыстырғанда бұл құдды қытай сауат ашуы. Біз бар болғаны 24 дыбысты үйренеміз, ал олар тілінде бар бәрін үйренуге тиісті. Әрбір тілде қанша сөз болса, сонша сөздің жазылу тұлғасын есте сақтауға тиіс. Неге? Себебі олардың жазуы бірде-бір дыбысты дұрыс бере алмайды»11, – деді. Өкініштісі, қызыл империя Ахмет Байтұрсынұлы идеясына күшпен қасақана керісінше істеді.
Бір ғажабы, өткен ғасырдың 70-ші жылдарына дейін Ахмет Байтұрсынұлы әліпбиімен сауат ашып, 4 жылдық білім алған аға ұрпақтың өкілдері Қазақстанның түкпір-түкпірінде ел басқару ісіне араласып, ірі-ірі қызметтерді ұршықша үйіргені жас та болсақ есімізде. Біз ол дәуірде Ахмет Байтұрсынұлы есімі өңіміз түгіл, түсімізге де енбейтін, беймағлұм болсақ та, 4 кластық білімімен талайды тамсантқан аға буынның өнегелі істері ел арасында аңызға айналғанын естіп өскен едік. Ересек жандар «бұрынғының 4 кластық білімі – бүгінгінің университет бітіргендерінен артық» деген сыни пікірін сан мәрте құлағымыз шалса да, зер салып, аса мән бере қоймағанымыз рас. Сөйтсек, 90-жылдан кейін Ахаңның құрылтайдағы әлгі ғылыми тұжырымын оқығанда ұлы ұстаздың педагогикалық еңбектерімен көзін ашқандардың ұлыт жанына адамдықтың дәнін шашқан өр рухты азамат қалыптастырғаны санамызға сап етіп, еріксіз иландырды.
Қазіргі ғылыми-техниканың жетістіктері өміріміздің барлық саласына дендеп енуінің тіл жүйесіндегі дыбыстардың заңдылықтарын зерттеп білуге көмегі ұшан-теңіз. Техникалық құралдар арқылы арнайы жабдықталған бөлмеде тіл дыбыстарының қызметі мен оның жұптарын, жасалу жолдары мен ырғағын, күшін, т.б. белгілерін қағазға түсіріп (фотосурет, рентген бейнесі, магнитті таспа жазуы), нәтижесін көзбен көруге болады. Ал мұндай мүмкіндіктің жоқ кезінде Ахмет Байтұрсынұлы тіліміздің дыбыс жүйесін тап басып, дауысты, дауыссыз, ұяң, қатаң т.б. қасиеттері мен қызметтеріне қарай жіктеп, дәл ажыратып, сипаттап беруі тіл білімпаздарының өздерін таң қалдырады.
Ахаң – көп қырлы талант иесі. Ол – ақын, композитор әрі өзі де музыкалық аспаптардың бәрінде шебер ойнаған орындаушы, өнер зерттеушісі, қысқасы, Табиғат-Ана жомарттық жасап құя салған әмбебап жан. Ахметтің «Қаракөзайым», «Аққұм», «Қарғаш» және басқа сазы келісті әуез-әуендерінің құлаққа жағымды ырғақ-өлшемдері һәм ұлыттық мінез даралығы ерекшеленіп тұратын төл туындылары күні кеше «ақталғанға» дейін бізбен халық әні болып біте-қайнасып кетуінің сыры да – оның тіл заңдылықтарын, дыбыс жүйесін терең меңгеруі мен ақындық, композиторлық шеберлікті ұштастыра білгендігінде деп ұғу керек. Аса сезімтал жан қазақ тілінің дыбыс жүйесін, әрбір дыбысқа тән төл қасиетін домбыраның пернесінен, пианиноның тілінен іздеп, табиғи ортадағы судың сылдыры, желдің уілі сияқты жаратылыстың физикалық заңдылықтарымен салыстыра-салғастыра, оны акустикалық-артикуляциялық сөйлеу тіліндегі қызметімен байланыстыра терең талдаған. Бұл тұрғыда Ахмет Байтұрсынұлын қазақ фонологиясының атасы ретінде Ф. де Соссюр, И.А. Бодуэн де Куртенэ, Н.С. Трубецкой сынды әйгілі лингвист ғалымдар қатарына пара-пар қоюға әбден болады.
Қазіргі ғылыми прогрестің жетістігі ең жоғарғы технологиялық құрал-жабдықтарды игеру мүмкіндігі мен коммуникациялық-энергетикалық желілердің жүйесін меңгерудің бәрі тұтастай алғанда адам табиғатын, адам физиономиясын, адам анатомиялық-биологиялық атқаратын функциясын жалпы макрокосмоспен бірлікте терең зерттеу, зерделеудің нақты нәтижесі.
Жалпы, Ахмет Байтұрсынұлының әдістемелік қыр-сырын талдау әлі талай ғылыми жұмысқа жүк боларлық күрделі тақырып. Әдіскер ғалымның лингвистикадағы, әдебиеттанудағы, этномәденитанымдағы жаңалықтары жеке-дара зерттеу нысаны болуға сұранып-ақ тұр.
Сайып келгенде, Ахаң – Ахмет Байтұрсынұлы қазақ ұлытының рухани алтын қорына сүбелі үлес қосқан дана тұлға. Оның өзі айтқандай «Даналық – өшпес жарық, кетпес байлық».
Аманқос МЕКТЕП-ТЕГІ,
алаштанушы-ғалым
СІЛТЕМЕЛЕР:
1 Байтұрсынов А. Ақ жол: Өлеңдер мен тәржімелер, публ. Мақалалар және әдеби зерттеу. – Алматы: Жалын, 1991. – 18-бет.
2 Киргизский народный поэт в тюрьме. “Современное слова”, №682, 19/XI-1909 года, С-Петербург.
3 Әбіш Кекілбайұлы.
4 Құран Кәрим. Қазақша мағына және түсінігі. Аударған Халифа Алтай. Екі харамның қызметкері Фаһд патшаның Құран Шариф басым комбинаты.
5 Абай Құнанбайұлы. Шығармаларының бір томдық толық жинағы. – Алматы, 1961. –472–473-беттер.
6 https://www.facebook.com/ligaizbirateley.
7 https://www.centrasia.ru/ntwsA.php
8 А.Ісмақова. «Жастардың оқу-тәрбие жұмысы түзелмей, жұрт ісі түзелмейді» / Байтұрсынұлы А. Бес томдық шығармалар жинағы. – 2-т. – Алматы: «Алаш», – 2004. – 7-бет.
9 Оқу құралы. III–IV інші жылдарда оқылатұн кітәб. Екінші басылуы. Қызылорда, 1927. (Байтұрсынұлы А. Бес томдық шығармалар жинағы. – 2-т. – Алматы: «Алаш», – 2004. –172–173-беттер.).
10 Байтұрсынұлы Ахмет. Бастауыш мектеп. Тіл тағылымы (қазақ тілі мен оқу-ағартуға қатысты еңбектері) – Алматы, «Ана тілі», 1992, – 435-б.
11 Первый всесоюзный тюркологический съезд. 26 февраля – 5 марта 1926 г. (Стенографический отчет). Баку, 1926. – 167–168 стр.
