«Құрмет» орденінің иегері, Мәдениет қайраткері, өнертану ғылымдарының кандидаты, Т.Жүргенов атындағы Қазақ ұлттық өнер академиясының және Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясының доценті Талғат Мұқышевтың «Сыбызғы үйрену мектебі» атты кітабы жарық көрді.
Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясы Халық музыкасы факультеті Домбыра кафедрасының профессоры, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Біләл Ысқақовтың айтуынша, бәсекеге қабілетті мамандар даярлау үшін, оқу жүйесіне лайықты оқулықтар мен оқу құралдары міндетті түрде қажет. Әдістемеліктің жазылуы осы талапқа сай, заңды түрде туындап отыр. Бұл іске Талғат Кәріпжанұлының білімі де, білігі де жетеді. Ол – Башқұртстан халық артистері Ишмурат Ильбаков, Азат Айткулов, Ришат Рахимовтардан сабақ алып және дүлдүл сыбызғышылар Кәлек Құмақайұлы мен Бейілхан Қалиәкпарұлынан күй үйреніп, батасын алған дара өнерпаз. Ұстаздары-нан меңгерген дәстүрлі сыбызғышылық шеберлікті жаңа са-тыға көтеріп, өзіндік мектеп қалыптастырушы. Еліміздегі кәсіби сыбызғы мектебінің негізін қалап, тұңғыш кәсіби сыбызғышы деген жоғары білім алған бірегей маман. 1995 жылы Құрман-ғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясынан, 2013 жылы Ж.Елебеков атындағы Республикалық эстрада-цирк колледжінен, 2015 жылы Т.Жүргенов атындағы Қазақ ұлттық өнер академиясынан сыбызғының алғашқы кәсіби мамандық кластарын ашқан қазақ халқының музыка тарихындағы ең бірінші ұстаз.
– «Сыбызғы үйрену мектебі» – сыбызғы аспабын дамытып, болашақ сыбызғышы мамандарды оқытып, тәрбиелеу үшін жасалған зор еңбек деп санаймын. Автор сыбызғы үйренудің әдістемелік нұсқауын және орындаушылық шеберлікті дамытатын жаттығуларды молынан ұсынған. Халқымыздың күй өнерінің барлық дәстүрлеріне тоқтала отырып, сыбызғышылық мектептерді барынша қамтыған. Болашақ сыбызғышыға дәстүрлі күйшілікті және әндер мен шығармаларды, оркестр, ансамбльдік туындыларды шебер меңгеруге арналған репертуарлар лайықты да талғампаздықпен іріктеліп берілген. Түркітілдес халықтардың сыбызғы тектес аспаптарына жазылған күйлер мен қазақ және шетел композиторларының шығармалары енгізіліп, репертуар қоры мейлінше байытылған. Домбыра, қобыз, флейта, гобой, қурай үйрену мектептері үлгі ретінде алынып, сыбызғы үйренуге ортақ әдіс-тәсілдер, әдістемелік нұсқаулар мен репертуарлар орынды пайдаланылған.
Талғат Мұқышевтің «Сыбызғы үйрену мектебі» еңбегі 20 жылдан астам сыбызғы мамандығынан шәкірттер оқытып, сыбызғышы-мамандар даярлаған тәжірибесінің жемісі деп білемін. Сондықтан «Сыбызғы үйрену мектебі» кітабы халқымыздың асыл мұрасы – сыбызғы өнерінің өркендеп дамуы үшін қосылған құнды еңбек және басты – оқу құралы деп зор сеніммен айта аламыз, – дейді Қазақстанның еңбек сіңірген артисі, «Құрмет» орденінің иегері, Т. Жүргенов атындағы Қазақ ұлттық өнер академиясы, «Дәстүрлі музыкалық өнер» кафедрасының меңгерушісі, доцент Рамазан Стамғазиев.
«Сыбызғы үйрену мектебі» оқу құралы үш бөлімнен тұрады.
І бөлімде музыка мектептерінің кіші сынып оқушылары мен алғашқы үйренушілерге арнал-ған «До» дыбысына күйге келтірілген сыбызғыда оқыту көзделген. Әдістемелік нұсқауда аспапты қалай ұстау, дыбыс шығару және жаттығулар, әндер мен шығармалар фортепиано сүйемелдеуімен берілген. Оқушыға бастапқыда «До» сыбызғысында үйретудің себебі, кіші сыныптағы балалардың көлемі ұзын «Соль» және «Ля» сыбызғыларын тар-туға қолдарының жетпейтіндігі ескерілген.
ІІ бөлімде музыка мектептерінің үлкен сынып оқушыларына, орта және жоғары оқу орындарының студенттеріне арналған «Соль» және «Ля» дыбысына күйге келтірілген сыбызғыларда оқыту жоспарланған. Оқушының жан-жақты өсіп, кәсіби деңгейге жетуіне этюдтерден бастап, әртүрлі техникалық қиындықтардағы және түрлі мазмұндағы шығармалар фортепиано сүйемелдеуімен хрестоматия ретінде барынша қамтылған.
ІІІ бөлімде қосымша ретінде «Сазсырнай үйренуге» арналған әндер мен шығармалардан құрылған репертуар түзілген.
Талғат МҰҚЫШЕВ,
Өнертану ғылымдарының кандидаты, доцент:
– Бұрындары жарық көрген әдеби-монографиялық еңбектердегі сыбызғы туралы деректер ғылыми-танымдық сипаттарда жазылған және бөлек-бөлек әрбір кітаптардың ішінде жеке тақырып ретінде берілген. Сыбызғы мамандығын қайта жандандырып, оқу жүйесіне қосу мәселелері ғалымдар А.Жұбанов пен Б.Сарыбаев, Т.Бекхожиналардың еңбектерінде ғана көтеріліп айтылған. Байқағанымыздай, сыбызғыға арналған оқу құралдары мен оқулықтардың жетіспейтіндігі айтпай-ақ түсінуге болады. Сыбызғы мамандығы бойынша оқу жүйесіне арналған шығармаларды бір-бірлеп жинап, репертуар құрастыру және оқу құралдарын жазу ашылған кластар үшін ауадай қажет еді. Башқұртстан консерваториясында оқытқан Башқұртстан халық артистері қурайшылар Ришат Рахимов, Азат Айтқұлов, Айрат Кубагушев, Ишмурат Ильбаков, Нұрғали Кайекбердин, Қадир Аубакиров сынды ұстаздарымнан алған білімімді және оқытқан «Қурай» оқулықтарын тәжірибеге ала отырып, жоғары және орта оқу орындарына арналған сыбызғы мамандығы бойынша «Оқу жұмыс бағдарламасын» және «Типтік оқу бағдарламаларын» түзіп жасадым. Сабақ берген алғашқы күннен сыбызғыға келетін ән-күйлер мен шығармаларды іздестіріп жинаудан бастап, репертуар құрастыруды қолға алдым. Біріншіден, сыбызғының дыбыстық диапазонының мүмкіндігіне лайықтап, қарапайым құрылымнан бастап, күрделене түсетін халық әндері және әр алуан бағыттағы туындылар топтастырылды. Аспаптың орындаушылық мүмкіндігін дамыту, шығармалар орындаудағы шеберлігін арттыру, көркемдік мазмұнын ашу бағытындағы Қазақстан және шетел композиторларының үрлемелі гобой, флейта және шертпелі, ыспалы музыкалық аспаптарына арналып жазылған шығармалары жан-жақты сарапталып, үлкен талғаммен жинақталды. Сыбызғы тектес Башқұрт қурайы аспабына арнайы жазылған пьесалар мен өңдеулер, алыс-жақын шетел классикалық композиторларының күрделі көлемдегі вариациялары, сонаталар мен концерттері іріктеліп алынып, сыбызғы аспабына лайықталды. Орындаушының музыкалық көзқарасының жан-жақты кең болуы негізгі мақсатымыз болғандықтан, әлем халықтарының музыкалық шығармаларымен репертуарымызды толықтырдық. Сонымен қатар ансамбль, оркестрлерге жазылған сыбызғы партиясының шеберлік қиындықтарымен, дыбыстық үйлесімдіктерін игеріп және жеке орындаушы ретінде көркемдік орындаушылықты да жетілдіруге арналған бірнеше ансамбльдік шығармалар ұсынылып, шығармалар репертуары біршама реттелді.
Сыбызғыға арналған жеке кітап, не болмаса, сыбызғы күйлерінің жеке жинағы Қазақстан-да 2005 жылға дейін жарық көрмеген екен. Оқыту барысында сыбызғыға, сыбызғы күйлерін тауып үйрету де үлкен мәселе болды. А.Жұбановтың еңбегіндегі «Сармалай күйлері», Т.Бекхожина, А.Райымбергенов және «Қазақтың «фольклорлық музыкасы» жинақтарында бөлек-бөлек шыққан санаулы күйлер ғана нотаға түсіп, жарық көрген екен. Қ.Ахмерұлының «Баян-Өлгей домбыра және сыбызғы күй-лерін» айтуға болады, оның өзі Моңғолия баспасынан шыққан. Дүлдүл сыбызғышы Кәлек Құмақайұлымен алғаш кездесуімде 100-ге тарта сыбызғы күйлерін аңыздарымен бірге үнтаспаға жазып алдым. Сол күйлердің 40-тан астамы нотаға түсіріліп, аңыз-әңгімелерімен менің құрастыруымда «Сыбызғы сазы» деген атпен Қазақстандағы бірінші сыбызғы күйлер жинағы болып 2005 жылы «Өнер» баспасынан жарыққа шықты. Аталмыш күйлер жинағы оқу жүйесінде студенттерге сыбызғының төл күйлерін, дәстүрлі түрде үйретуге өте құнды еңбек болып табылды. Күй қорымызды да толықтырды және еліміздің музыкалық оқу орындарының бәрінде бүгінгі күнге дейін оқу құралы ретінде оқытылып жүр. Бұл жазылған «Сыбызғы үйрену мектебі» оқу құралымызда сыбызғының табиғаты күй аспабы, күй орындау болғандықтан, сыбызғының қорында күйдің көп болуына көңіл бөлініп шектеу қойылмауларын ескердік. Қобыз, домбыраның сыбызғыға келетін күйлерін лайықтап, сыбызғы тектес аспаптар Түркімен түйдігі, Башқұрт қурайы, Қырғыз шоорының күйлерін де қосып, оқушы өрісінің жан-жақты өсуіне ерекше көңіл аударылды. Оқушының өзі үйренген күйлерінің шығу тарихын білуіне көмекші ретінде, сыбызғы күйлері аңыз-әңгімелерімен бірге берілгенін жөн көрдік. 2010 жылы «Қазақтың дәстүрлі 1000 күйі» антологиясының шығуына орай, Қытайда тұратын қазақтардың сыбызғы күйлерін жинастырдық. Қытайдағы Боғда тауының баурайын-
да тұратын атақты сыбызғышы Бейілхан Қалиәкпарұлынан күйлер үйреніп, 30-дан астам сыбызғы күйлерін үнтаспаға жазып алдым. Бұл күйлер нотаға түсіріліп, өз алдына оқу құралы ретінде шығаруға дайындап жатырмын. Болашақта күй қорымызға қосылған тағы да бір құнды күйлер жинағы болмақ.
Айтып отырғанымыздай, бір талдап жинаған күйлер мен шығармаларымыз оқу талаптарына сай құрастырылып, осы репертуарлардың арқасында оқулық-тар жазу біртіндеп қолға алынды. Сыбызғыға арналған шығарма-лар хрестоматиясы және күйлер жинағы, оқу құралдары жазы-лып, оқу барысында оқушылар мен студенттердің игіліктеріне пайдаланылып келеді.
Бүгінгі күндегі сыбызғы өнерінің жетістіктерін айтар болсақ, жастардың сыбызғы үйренуге деген талаптары жылдан-жылға көбейіп келе жатыр, талапкерлердің де саны өсуде. Қазақстандағы жоғары және орта білім беретін музыкалық оқу орындарында сыбызғы аспабы мамандық ретінде оқытылып ауқымы кеңейуде. Сонымен қатар сыбызғыға арналған оқулықтар жазылып, баспадан жарық көріп жатса, студенттер мен магистранттар тарапынан дипломдық жұмыстар мен ғылыми-диссертациялық еңбектер қорға-луда. Көп жылғы ізденістер мен тынбай еңбектенгеннің арқасында бүгінгі күні оқу жүйесінде сыбызғы сыныбын тиянақты түрде бір жолға қойдық деп үлкен сеніммен айта аламыз.
Талантты студенттеріміз халықаралық «Шабыт», республикалық «Асыл мұра», «Мәңгілік сарын», тағы да басқа конкурс-фестивальдардан жүлделі орындар иеленіп, лауреаттары атанып жүр. Концерттік сапарлармен сыбызғы сазын дүниежүзіне танытып жүрген өнерпаздарымыз да жыл сайын көбейіп келе жатқанын ел мақтанышы деп біле-міз. Сыбызғы еліміздегі барлық фольклорлық ансамбльдер мен оркестрлерде, сирек болса да этно-фольк эстрада ансамбльдерінде жан-жақты қолданылып, өнер ордасында өз орны бар, халқымыздың сүйіп тыңдайтын, жанына жақын музыкалық аспабына айналғаны қуантады. Ықылым заманнан сыр шертіп жеткен сыбызғының 100-ге тарта күйлері «Мәңгілік сарын», «Қазақтың дәстүрлі 1000 күйі» атты күй жинақтарынан өз орнын алып, Қазақ халқының музыкалық өнерінің асыл мұрасына айналып отырғаны – ұлттық мәдениетіміздің үлкен жетістігі.
«Сыбызғы үйрену мектебінің» алға қойған мақсаты – аспапты үйренуді сыбызғы өнерінің тарихынан бастап, сыбызғының қойылымын, дыбыс шығаруын, тыныспен дұрыс жұмыс істеу әдіс-тәсілдерін, әдістемелік нұсқауда көрсетілген үлгілерге сүйене отырып, дұрыс меңгеру үшін жол ашады. Жаттығулар ойнаудан бастап, этюд, гамма, арпеджиолар және сыбызғыға лайықталған репертуарлар көмегімен фортепиано сүйемелдеуінде түрлі деңгейдегі шығармаларды тартуды, ансамбль, оркестр партияларын бірден оқитындай білім алады. Сонымен бірге, «көмей дауысын» қосып, дәстүрлі күй орындаушылықты үйреніп шығуға бағыт беретін негізгі оқу құралы болып саналады.
Қаншайым БАЙДӘУЛЕТ,
"Айқын".