Бұл қазақ дүниетанымында ең көп кездесетін культтің бірі. Арыстан бабқа түнеу әдебінен басталған осы аңыз көшпелі қазақ жұртының ән-жырына, фольклорына, тұрмыс-тіршілігіне өте қатты әсер еткен. Әулиенің шарапатынан мақсат-мұратына жету сюжеті барлық жыр-дастанда молынан кездеседі.
Алпамыс батыр жырында:
Әулиені қыдырып,
Етегін шеңгел сыдырып.
Еш жерге тоқтап тұрған жоқ,
Күндіз-түні кідіріп.
Күндіз-түні тынбады,
Екі көзі жұмылып.
Тоқсан күндей жол жүрді,
Етегіне сүрініп.
Әулие қоймай қарады,
Құдайдан тілеп баланы.
Сайрамдағы Сансыз бап,
Оған да жетіп барады.
Қайда әулие көрінсе,
Бір-бір малын шалады.
Күллі малы тамам боп,
Көк ала бас көк қошқар,
Жалғыз-ақ сол қалады.
Әулие қоймай түнеді,
Құдайдан бала тіледі.
«Бір перзент Құдай бергін» деп,
Байбөрі мен Аналық
Күндіз-түні жүреді.
*** *** ***
Қыдыр Ілияс атасы,
Диуана Бүркіт бабасы
Дегенін қоймай шарлады,
Сөзімнің жоқ қатасы
Әулиенің басына
Шырағын жағып түнеді.
Одан әрі өтеді,
Шақпақ ата әулие
Оған да барып жетеді.
Әйелдердің пірі еді,
Бибі, Патма екі қыз
Басына барып түнеді.
Мұнан шығып аралап,
Қарабура әулие
Оған да тура жетеді.
*** *** ***
Қожалардан бата алып,
Жапан кезген атанып,
Жоғары қарап өрледі.
Самарқанда сансыз бап –
Отырарда Арыстан бап,
Сайрамда бар сансыз бап.
Бәріне бір-бір түнеді.
Әзіреті Қаратау
Әулиенің кені еді.
Өзен, сайын тастамай,
Бәріне бір-бір түнеді.
Әзіреті Ысқақ бап
Бабатада дер еді.
Ілгергі өткен қариядан
Айтылып қалған кеп еді.
Тарыққанда сарғайып,
Ойына бір сөз келеді.
Ол уақытта Бабата
Томпайып жатқан жер еді.
Атбесік салып басына,
Қабырын бұлар түзеді.
Қалған малын сарып қып,
Бұған да үш күн түнеді.
*** *** ***
Түнейді үш күн Байбөрі
Хәзіреті Сұлтанға.
Түркістанда Түмен бап,
Сайрамда бар сансыз бап,
Отырарда отыз бап.
Бабтардың бабын сұрасаң,
Ең үлкені Арыстан бап.
Қобыланды батыр жырында да осы культ былайша көрініс табады:
Әулиеге ат айтып,
Қорасанға қой айтып,
Құдайысын береді.
Тоқсанға келген Тоқтарбай,
Жетпіске келген Аналық
Сөйтіп қызық көреді.
*** *** ***
Әулиенің барды қасына.
Шырағын жағып басына,
Барып бір күн түнейді.
*** *** ***
Тоқтарбай тұрып жылайды,
Жад қылып бір Құдайды.
Құдайдан бала сұрайды,
Әулиеге ат айтып,
Қорасанға қой айтып,
Шыбын жанын және айтып,
Етегін шеңгел сыдырып,
Әулие қоймай қыдырып…
*** *** ***
Тоқтарбай мен Аналық
Екі нашар, қос ғаріп,
Екеуі де арыпты,
Арып, жүдеп талыпты.
Тоғыз жүз тоқсан әулие,
Баршасына барыпты.
Әулие қоймай саралап,
Маңғыстауды жағалап…
*** *** ***
Маңғыстау мен Қараойы,
Әулиенің бар ойы.
Үш жүз сексен әулие,
Қойдай болып күңіренген,
Ұлсыздарға ұл берген,
Қызсыздарға қыз берген,
Жансыздарға жан берген.
Әулиеге барайын,
Мойныма бұршақ салайын.
Көрер ме екен көз жасын,
Барып бала сұрайын.
Темірден кебіс киеді,
Темірден таяқ алады,
Оймақтай аузы бүріліп,
Етек-жеңін түрініп,
Шыбын жаннан түңіліп,
Тұрмады кемпір кідіріп.
Әулиеге жөнелді,
*** *** ***
Дәретін алып, жуынып,
Белін бекем буынып,
Басына түнеп өтеді.
Жақсылықты сен алмай,
Еш нәрсені көре алмай
Бұдан да өтіп жөнелді.
Обаны көре отырып,
Тауды кезіп келеді.
Қызғышты судың бойында,
Екі беті әулие,
Бәріне қоймай түнеді.
Алпамыс батыр жырында бір балаға зар болған бейбақтардың әулиенің шарапатынан Тәңірден қалайша бала сұрап алғаны былайша баяндалады.
Әне-міне дегенше,
Сарғайып келіп таң атты.
Сол уақыттар болғанда
Көк есегі астында,
Ақ сәлдесі басында,
Сырлы аса қолында,
Өзі Ақтың жолында
Бір диуана келді де,
Асаменен түртіп оятты.
Көкірегін оятып,
Бетіне бетін қаратып,
Есектен түспей тіл қатты:
– Ей, бейшара, мүгедек,
Жаныңызға не керек?
Дейсің ғой «маған ұл керек».
Әулиені қыдырдың,
Жердің жүзін сыдырдың,
Маңдайыңа төбелеп.
Әрқайсысының әр түрлі
Мәртебесі бір бөлек.
Сен үшін бәрі қиналды,
Бір жерге тегіс жиналды.
Бір ұл бер деп осыған,
Бір жаратқан Құданың
Дәргәһіне жылады.
Мен де тұрдым ішінде.
Әулиенің күші де
Жаратушы жалғыз Хақ
Дәргейіне ұнады.
Ұнағанын сонан біл,
Бір қыз қосып сыйлады.
Сексен сегіз сәруар,
Тоқсан тоғыз мың машайық,
Бәрінің көңлін қимады.
«Менің атым – Шашты Әзіз
Қыламын десең ықылас.
Жарылқады Жаратқан,
Ей, бейшара, көзіңді аш.
Ұлыңның аты – Алпамыс,
Қызыңның аты – Қарлығаш.
Атса мылтық өтпейді,
Шапса қылыш кеспейді.
Қалмақтармен болар қас,
Түрегел де қолың жай,
Болады ұзын өмір жас!» – деп келеді. Ал, қарасөзбен өрнектелген аңыз-әпсаналар өте көп. Біз ең көп тараған нұсқаларынан ғана үзінді келтірдік.
"Дегдар" сайты
