- Ләззат, бір жылдары Жамбыл атындағы Қазақ мемлекеттік филармониясында жұмыс істеген едіңіз. Соңғы уақыттары сол сахнадан көрінбей қалдыңыз. Қазір қайдасыз?
- 2003 жылы Құрманғазы атындағы ұлттық консерваторияны бітірген бойда аталмыш киелі шаңыраққа жұмысқа орналасқан едім. Үш жарым жылдан кейін Қазақ радиосына ауысып, музыкалық редактор ретінде әншілердің алып келген дүниелерін сұрыптап, таразылап, көркемдік кеңеске дайындап берумен айналыстым. Дәл қазір Сүйінбай атындағы Алматы облыстық филармониясында еңбек етіп жүрмін. Кезінде Серік Үмбетов ағамыз арнайы шақырып, үй берген. Сол кісінің қолдауымен Талдықорғанда тұрақтаған жайым бар. Ержан Қосбармақов ағамыз басқарып отырған біздің ұжым шығармашылық деңгейі жағынан Астана филармониясынан кейін екінші орында тұрады екен. Онда республикаға аса танылмаса да небір керемет әншілер тер төгіп жүр. Облыс көлемінде өнер көрсетсе де әрқайсысының өз орны бар. Біз де сол кісілерден үйреніп, үлгі алып, кәсіби біліктілігімізді шыңдау үстіндеміз.
- Өзіңіз қай өңірдің қызы едіңіз?..
- Жалпы, өзім Алматы облысы Жамбыл ауданы Жаңақұрылыс ауылында дүниеге келгенмін. Бірінші сыныптан бастап Алматыдағы №9 мектеп-интернатта оқыдым. Әке-шешеміз мал бақты. Ертелі-кеш мал соңында жүрген соң үйдегі үш бала интернатта тәрбиелендік. Мектеп бітірген соң Ж. Елебеков атындағы республикалық эстра-да-цирк колледжіне Рамазан Стамғазиев ағамыздың класына оқуға түсіп, Арқа мектебінен дәріс алдым. Ал консерваторияда Қайрат Байбосыновтан білім алу бақыты бұйырды. Ол кісі әлі күнге «Қара қыз, қайда жүрсің? Күйеуге тидің бе?» деп телефон шалып, амандық-саулық сұрап тұрады. Рамазан ағамның маған сіңірген еңбегі ұшан-теңіз. Әуелгіде дәстүрлі өнерді түбегейлі түсінбейтінмін. Топтағы ең нашар студент мен болдым десем, артық айтпаймын.
- Сонда, оқуға қалай түсіп жүрсіз?
- Бала кезден арманым журналист болу еді. Кішкентай күнімде ер шауып, қамшы өріп отырған әкемнің қасына барып, «Ер неден жасалады? Оны шабу үшін қанша уақыт кетеді? Қандай ағашты пайдаланасыз? Қамшы неше өрімнен тұрады?» деген сұрақтарыммен миын жеп қояды екенмін. Ол өзімнің де есімде. Бірақ менің өнер жолына түскенімді ата-анам қалады. Анамның дауысы жақсы болғанымен, отбасы жағдайымен өнерге араласа алмаған. Жас күнінде әкем де керемет ән салады екен. Әскер қатарында қатты ауырып, соның салдарынан дауысы жоғалып кетіпті. Анам ән айтып жүргенімді байқап, аудан көлеміндегі байқауларға қатыстыратын. Мектеп бітірген соң қалаған арманыма қол жеткізе алмай, екі жыл үйде отырдым. Аудандық мәдениет бөлімін басқаратын Ұлжан деген апайымыз бар-тын. Қобызшы Базархан Қосбасаров інісі боп келеді. Үшінші жылы сол кісілердің көмегімен, шешемнің сүйрелеуімен оқуға келдім. Әу баста колледж табалдырығын «журналистикаға біртабан жақын мамандық, диктор боламын» деген мақсатпен аттаған едім. Анам екеуміз бір есікті ашып қалсақ, Қайрат аға отыр екен. Ол кісі мән-жайымызды білгеннен кейін: «Бір ән айтшы, дауысыңды тыңдап көрейін» деді. Сондағы білетінім — бір-ақ ән. Алма Аманжолова орындайтын Алтынбек Қоразбаевтың «Қызым, саған айтамын» дейтін туындысы. Не керек, Қайрат аға даусымды тыңдап, «қазақи қоңыр үн екен, ән факультетіне құжат тапсыр. Бізге осындай үндер керек. Дикторлық мамандықты кейін қосымша меңгеріп аларсың» деді. Сөйтіп, Қайрат ағаның септігі тиіп, Рамазан ағаның алдынан бір-ақ шықтым.
Біз оқуға түскенде Қарағанды, Сыр өңірінен келген студенттер үлкен сахнаға дайын болып келді десем болады. Өйткені ол жақтарда қалыптасқан мектеп бар. Ал маған ешкім ештеңе үйретпеген. «Жетісу мектебі» дегеннің не екенін біле бермеймін. Әйтеуір Рамазан ағамның қамшылауымен, жетектеуімен біраз дүниеге көзіміз жетті ғой. Сол кезде-ақ «кейін өз мектебімді ашып, мен де балаларға Жетісудың мақамдарын үйретіп, колледж, консерваторияға дайын күйінде тәрбиелеп жіберемін» деп ішімнен армандайтынмын. Кейін бұл ойымды аудандағы ағаларымызға айтып көргеніммен, ешкім құптай қоймады. Бір қызығы, біздің ауданнан консерватория бітірген әзірге жалғыз мен екенмін.
- Арқа мектебін бітіргеніңізбен, Жетісудың әндерін сіздің орындауыңызда жиі естиміз….
- Неге екенін қайдам, бала күнімнен қойлы ауылда атқа мініп алып, тау-тасты аралап, арқаны кеңге салып, кең тынысты әндерді толық білмесем де өз әлімше шырқағанды ұнататынмын. Алла қолдап, Арқа мектебінің әндерімен сусындадым. Кезінде Қайрат аға «Сен Жетісудың қызысың, туған топырағыңның әндерін де білгенің жөн» деп жиі айтатын. Сондықтан Сүйінбай, Жамбыл, Кенен, Үмбетәлі аталарымыздың терме-толғауларын өз бетімше үйреніп, орындап жүргенім рас. Алғашқы кезде өзімнен үлкен, алдыңғы буын аға-әпкелерімнің алдына барып, ақыл сұраған едім. Өйткені әр мектептің орындау мәнері, қағысы, ырғағы бөлек. Бірақ «осы қыздан ештеңе шықпайды» деді ме екен, ешкім көңіл қойып, қаперіне ілген жоқ. Студент кезімдегі бір әдетім — дәстүрлі ән кештерінен қалмайтынмын. Концертте шырқалған әндерді диктофонға жазып алып, өзіндік стильде орындауға тырысатынмын. Бірақ онымды кейбіреулер «бұзып айтасың» деп жақтырмайды. Шыны керек, қазір осындай сын айтқандарға аса мән бермейтін болдым, өйткені «Ләззат десе, Сүйінбай, Жамбылды есімізге түсіреміз» дейтіндер баршылық.
- Дегенмен кейде репертуар қайталайсыз. Осыған дейін таралған, танылған әндерді таңдайсыз…
- Репертуар қайталасам, барған жерімде «Жамбылдың ақындарға арнауын айтшы, Сүйінбайдың шығармаларын орындашы» деп халық сұрап жатады.
Ешкімді қайталамау үшін жақында Қазақ радиосының «Інжу-маржан» хабарынан Үмбетәлі Кәрібаев атамыз-дың жиырмаға жуық әндерін таңдап, үш бөлімнен тұратын бағдарламаға жаздырттым. Олардың қатарында Үмбетәлі атамыздың Жамбылмен, Нұриламен айтыстары, Сүйінбай, Жамбыл дәстүрімен жазған «Ақындарға арнауы», Жамбылдан бата алуға барғандағы айтқаны, Жамбыл Мәскеуден орден алып келгендегі құттықтауы сияқты дүниелер бар. Осы хабардан кейін рақметін айтып, ризашылығын білдіріп жатқандар көп.
Әсіресе, ұрпақтары біраз уақыттан бері ол кісінің жырлары, арнау-термелері, толғаулары орындалмағанын айтып, алғыстарын жеткізді. Ән әлеміндегі менің ашқан жаңалығым осы болатын шығар деген ойдамын. Алда атамыздың 125 жылдығы келе жатыр. Сол тойға үлкен үлес қоссақ деген ниетіміз бар.
- Кей кісілер сізді дәстүрлі әнші ретінде емес, эстрада әншісі ретінде танитын сияқты…
- Маған көп жағдайда айналамдағылар «Қарапайымсың, көп жерде көрінбей қаласың» деп айтып жатады. Оның үстіне, жасыратын несі бар, эстрадалық әншілер бізге қарағанда көбірек насихатталып жатады. Дегенмен ел қатарлы, жұмысымды істеп, әндерімді жаздырып жүрмін. Қазір атыңның шығуы қаражатқа да байланысты. Өнер адамына жағдай да керек. Бірақ ешқандай өкінішім жоқ. Менің мақсатым — атағымды шығару емес, өнерге қызмет ету. «Елден қалып қалдым немесе озып кеттім» деп жанталаспаймын. Өзімнің деңгейіме, шамама қарай әрекет етемін. Әрине, Роза Әлқожаның екі әні мені эстрада әншісі ретінде танытқанын жоққа шығармаймын. Осы ретте мені концерттеріне шақырып, шығармашылығымның насихатталуына үлкен үлес қосқан Роза Әлқожаға рақметімді айта кеткім келеді. Бірақ қазақи тыңдарман мені бәрібір дәстүрлі әнші ретінде көбірек қабылдайды. Сол ортада көзге түсіп, қарапайым халықтан азды-көпті баға алып жүрмін.
- «Ардағым» әнінің мәтініне үңілсек, кісі жарына ғашық болған арудың мұңы. Қазақ қыздары мұндай тақырыпқа ашық бара бермеуші еді…
- Осы әнді орындауға алған кезімде ұстазым Рамазан аға: «ертең артыңнан неше түрлі сөз ереді, қай жерге барсаң да алдыңнан «отбасылы жігітке ғашық болдыңыз ба?» деген әңгіме шығып отырады» деп ескерткен еді. Әнді Розадан алған кезде:
- Жанымның ардағысың,
Арайлы таңдарымсың… -
деген қалыбы болатын.
Есенқұл Жақыпбеков ағамызға көрсетіп едім, ол кісі оны:
- Жанымның ардағысың,
Біреудің жан-жарысың… -
деп өзгертті. Сондықтан бұл — Есенқұл ағаның жанынан шыққан дүние. Мен тек орындаушымын. Маған жүктелген міндет әнді лайықты жеткізу болды. «Біреудің жан-жарысың» деген жолды алып тастайық» деп Розадан өтінген едім, ол «Ең дәмді жері осында ғой» деп келісе қоймады. Дегенмен жұртшылықтың қабылдауы жаман емес сияқты. Өзгелер сияқты екеудің әңгімесін ашық айта бермегенімізбен, мұндай сезімдер өмірде бар екені рас. Бірде Қазақ радиосының тікелей эфирінде отырғанымда бір тыңдарман «Әніңізді естіп жүрегім ауырып тұр, қайта айтып беріңізші» деп хабарласқан еді. Соған қарағанда, ән сол арудың сезіміне сай шыққан сияқты. Ал «Сағынғаным болмаса» әнін автор маған дейін басқа әншіге ұсынған екен. Бірақ екі жыл жарыққа шықпай жатып қалды деген соң, өзім ұнатып сұрап алдым.
- Сіздің репертуарыңызда ретро әндер де бар. Қазір қаражаты аз әншілер ән сатып алғаннан, көзі жоқ композиторлардың мұрасын тегін айтуды жөн санайтын болды…
- Ол кісілердің аруағы риза шығар. Мәселе, ақшада да емес. Қазақ радиосында «Алтын қорда» істеген уақытымда жаныма жақын біраз дүниелерді жинап алып едім. Қазір сол әндерді жаздырту үстіндемін. Кәсіби қарым-қатынас орнатқан, ортамызда жүрген замандас, ағаларым да жоқ емес. Ақындардан Есенқұл Жақыпбеков, Жарас Сәрсекпен ақылдасып тұрамын. Филармонияда бірге жұмыс жасайтын әнші әрі сазгер Халық Ризабек, Ермұрат Үсенов, Мәден Әбенов, Жолдасхан Құрамысовтармен шығармашылық байланыстамыз. Колледж қабырғасында жүріп, тойларда ғана эстрадалық жанрда ән айтқаным болмаса, нақты бет бұрғаныма екі-үш жылдың жүзі енді болды. Ал жалпы, шығармашылық ізденісіме биыл 15 жыл.
- Сіз үшін атап өтетін жыл екен ғой…
- Алла қаласа, қазан айының жетінші жұлдызында өзімнің жеке концертімді туған жерімнен бастамақпын. Бұл шығармашылық ән кеші емес, есеп беру дегенім дұрыс болар. Өйткені ауылдастарым «қашан концерт қоясың?» деп қолқалап жүр. Жиі сұрайды. Алғашқы концертімді Жамбыл атындағы филармонияда жеті жыл бұрын қойған екенмін. Бірақ соны әрі қарай туған жерімде, басқа аудандарда, облыстарда жалғастыруды ойламаппын. Енді бұйыртса, Қаскелең, Есік, Талдықорған және басқа өңірлерді араламақ ниетім бар. Қазіргі жоспарым бойынша, концерт үш бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімде «Адырна» ансамблінің сүйемелдеуімен фольклорлық жанрда, екінші бөлімде домбырамен Үмбетәлі, Сүйінбай, Жамбыл атамыздың айтыс-термелерін, өсиеттерін орындасам деймін. Үшінші бөлік эстрадалық әндерге арналады. Осы күнге дейін жеке альбомым шыққан емес. Концерт барысында ән жинағымның тұсауын кесіп, үлкендердің батасын алмақпын.
- Туған ауданыңыз шақырып отыр ма?
- Жоқ, ауылға шақырып жатқан — қарапайым халық, жерлестерім, жанашырларым. Әкімшілік тарапынан арнайы ұсыныс болған емес. Концертіме үлкен демеушілік көрсетіп, аудандағыларға қозғау салып жатқан Әділ Шаяхметов деген ағамыз. Ол кісі менің нағашым болып келеді.
«Өзге елде сұлтан болғанша, өз еліңде ұлтан бол» дейді. Өз ауылымда үнемі өнер көрсетудің сәті түспейді. Көптеген мәдени шараларға сырттан әншілер шақырып жатады. Сондайда көңілім құлазып, біртүрлі күй кешемін. Ешкімге өкпем жоқ, бірақ «еңбек ет те, міндет қыл» дейді. Мен туған жеріме, туған еліме міндет емес, қызмет еткім келеді.
Әңгімелескен
Қаншайым БАЙДӘУЛЕТОВА
