«Атқа жеңіл құдаша» — деген сөз тіркесі жай ғана қалжың ба, әлде халық жадындағы терең мағынасы бар астарлы бейне ме?
Осынау бір ғана тіркестің айналасынан қазақтың сөз өнері, салт-санасы мен әзіл мәдениетінің өрімі ашылады десем келісесіз бе?
«Атқа жеңіл құдаша» дегенде, көз алдыңызға кім елестейді? Тойдағы шымшым қалжың ба, жоқ әлде алып қашуға оңай олжа ма?
Қазақ тілі мұндай тіркестерге әжептәуір "жүк" артып қойған десем қалай қарайсыз?
Бір тіркес – мың қатпар. «Атқа жеңіл құдаша» деген сөз тіркесінің аясына қаншама күлкі, емеурін, салт пен сын, тіпті тағдыр сыйып кетуі мүмкін. Қазақтың әзілге құрылған терең философиясына бойлап көрейік десем көнесіз бе?
«Құдаша» дегенде – әзіл ме, күрсініс пе?
«Атқа жеңіл» дегенде – жеңіл мінез бе, әлде ауыр астар ма? Қазақтың бір ғана қалжың тіркесінде қандай мағына жатыр?
АТҚА ЖЕҢІЛ ҚҰДАША: Бейнелі сөздің заманауи қырлары.
Қазақ тілі – бейнелі тіркестер мен астарлы сөздерге бай, әр сөзімен тұтас бір өмір философиясын меңзейтін терең дүние. Солардың бірі – «атқа жеңіл құдаша» тіркесі. Бұл сөз тіркесі бұрыннан әдеби тілде де, ауызекі сөйлеу мәдениетінде де қолданыста бар. Алайда уақыт өте келе бұл сөздің астарлы мағынасы өзгеріп, кейде жағымды сипатта, кейде сын сипатында жұмсалып жүр.
"АТҚА ЖЕҢІЛ ҚҰДАША": Дәстүр мен әзілдің диалогы.
Құдаша – қазақтың салт-дәстүріндегі ерекше рөл иесі. Қалыңдықтың жеңгелері мен сіңлілері құдалықта, той-томалақта ерекше құрметпен қабылданған. Олардың сөзге шешен, әзілге ұтқыр болуы – міндет. Сол себепті "атқа жеңіл құдаша" деген тіркес ең алдымен қимылы шапшаң, елпілдеп тұрған, әрі әзілді көтере білетін, кез келген жерде ортаға салып жеңіл "сілкілеп" алуға болатын адамға қарата айтылады. Бұл тіркесте де бір жағынан сүйкімділік, екінші жағынан әзілмен тұспалдау қатар жүреді.
Мысалы, ауыл арасындағы бір жиын-тойда белсенді, сөзі мен күлкісі жарасып жүрген келіншекті үлкендер: «Ой, мынауың атқа жеңіл құдаша екен ғой!» – деп, еркелете мысқылдап қояды. Бұл жерде мін емес, керісінше, әлеуметтік белсенділікке құрмет бар.
"АЛЫП ҚАШУ" дәстүрі және тарихи астар.
Тіркестің ежелгі мағынасында тойға келген құдашаны атқа мінгізіп, алып қашу дәстүрі де жатқанын жоққа шығаруға болмайды. Бұл – сол дәуірдің заңына сай әрекет болған. Қыз келісім бермесе де, босаға аттаған соң, көбіне қалып қоятын болған. Мұндай құдашаның «атқа жеңіл» аталуы – алып қашуға оңай, артық қарсылық білдіре қоймайтын, көнбіс мінезді дегенді меңзейді.
Сондықтан да бұрындары құдашаның айналасында ауылдың намысты жігіттері, аға-інілері жүрген. Бұл бір жағынан қызды қорғау, екінші жағынан ру мен ауыл намысын сақтау ниетінен туындайтын әрекет. Ай мен күннің аманында бойжеткен қыздан айырылып қалу – ауыл үшін үлкен намыс, алып қашқандар тарапынан көрсетілген басынғандық, ал ауыл азаматтары үшін сүйекке таңба саналатын. Алып қашқан қыздың артынан қуа барғандардың кәдімгідей ашуға басатыны да сондықтан.
"АТҚА ЖЕҢІЛ ҚҰДАША": Заманауи реңк.
Бүгінгі таңда бұл тіркес тікелей мінезді емес, қоғамдағы шешім қабылдауда жеңілтектік танытатын жағдайларды сипаттау үшін де қолданылып жүр. Мысалы:
«Балаларға арналған газет-журналдардың редакцияларын Алматыдан Астанаға көшіру — атқа жеңіл құдаша болып тұр ғой».
Бұл мысалда «атқа жеңіл құдаша» — құндылықпен, тұрақтылықпен, редакция ұжымдарының әлеуметтік жағдайымен санаспай, жеңіл-желпі шешім қабылдау деген сын сипатында айтылған. Бұл — сөз тіркесінің контекстке сай құбылып, жаңа мағына алғанын көрсетеді.
Қазақтың бейнелі сөз тіркестері – құр сөз емес, әлеуметтік код. Ол арқылы қарым-қатынас, бағалау, ескерту, тіпті тыйым да жеткізіледі. Мысалы: «Атқа жеңіл, тайға шап» — деген сөз тіркесі белгілі бір топтың әлеуметтік мүмкіндігі мен жеке қалауына немқұрайдылық танытып, ойланбай шешім қабылдаған лауазым иесіне қарата бағытталатын астарлы тиым деуге де болады.
Қазақтың әрбір сөз тіркесі - әлеуметтік рөл мен қарым-қатынас мәдениетінің айнасы.
«Атқа жеңіл құдаша» деген сөз тіркесіне қазіргі көзқараспен қарасақ, оның астарынан тарих, әзіл, әлеуметтік рөл және сын көзқарас қатар көрінеді.
Тілдегі бейнелі тіркестердің жаңа заман талабына сай жаңаша интерпретациясы — қазақ тілінің даму жолындағы көркемдік жалғастығының кепілі.
Осы бағытта зерттеу жүргізу, сөз мағынасына терең бойлау — бүгінгі жас ұрпаққа ұлттық болмысты түсіндірудің тиімді жолы болмақ.
Гүлмәрия Барманбекова,
ардагер журналист
