بەردىبەك سوقپاقباەۆتىڭ «بالالىق شاققا ساياحات» اتتى تۋىندىسىنداعى لاڭگى تەبۋدىڭ شەبەرى، كورشىسى ەلەمەس جايلى كەزىندە بار بالا جاتا-جاستانا وقيتىن-دى. سول ەلەمەستى «ءلاڭگى تەبۋدەن وسى كوشەنىڭ چەمپيونى» دەپ اسپەتتەيتىن ەدى عوي. ءبىر قاراعاندا، اتاۋى قىزىق ويىندى بۇگىنگى بالا ءبىلمەسە كەرەك. ءححى عاسىردا، تەحنولوگيالىق ورلەۋ داۋىرىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان بالا بىتكەنگە بۇل ويىن بۇتىنا بۇتاق جاپىراقتارىن ءىلىپ العان تاس ءداۋىرىندەگى جابايىلاردىڭ ويىنى بولىپ كورىنۋى دە ءمۇمكىن. ءيا، ايتسا ايتقانداي-اق، كومپيۋتەرىڭدى «شاشاتىن»، ايپاد دەي مە، ايفون دەي مە، بۇگىنگى جاھاندانۋدىڭ جالىنا جارماسقان جاستار وسى تەحنيكانىڭ قۇلاعىندا وينايتىنى ءمالىم. ال كىشكەنە بالالاردىڭ دا جيىلىپ الىپ، اسىق اتىپ، لاڭگى تەۋىپ جاتقانىن كورمەيتىن بولدىق بۇگىندە.
ونىڭ ورنىنا ينتەرنەتتىڭ يگىلىگىنە قانىپ، اگەنتىڭنىڭ جىلىگىن شاعىپ، مايىن ىشۋگە قۇمبىلدار كوپ. ال بەسىكتە جاتقان بالانىڭ قولىندا دا ۇيالى تەلەفون نە بولماسا تەلەديداردىڭ ءپۋلتى… مەكتەپ جاسىنداعى بالالاردىڭ دا كوشەنىڭ شاڭىن شىعارىپ، ۋلاپ-شۋلاپ جاتقانىن كورمەيسىڭ. ۇنەمى كومپيۋتەردىڭ الدىندا تەسىلىپ وتىرۋ، دەنە قيمىلىنىڭ از بولۋىنان بالالار اراسىندا ءتۇرلى دەرتتەردىڭ ءورشىپ بارا جاتقانىن ايتىپ، دارىگەرلەر دابىل قاعۋدا. الايدا… بالالاردى ەپتiلiككە، شاپشاڭدىققا، مەرگەندiككە باۋليتىن اسىق ويىنى ۇمىتىلىپ بارادى. ماسەلەنىڭ مانىسىنە تەرەڭىرەك ءۇڭىلسەك، ۇلكەندەرگە بارىپ تىرەلەتىن سىقىلدى. ويتكەنى نەمەرەسى ءۇشىن جۇرگەن جەرىندە اسىق جيناپ جۇرەتىن قاريالارىمىز ازايدى. دۇنيەنىڭ بار سيقىرى سوندا عانا سياقتى كورىنەتىن الاقانداي تەمىرگە ءۇڭىلىپ وتىراتىن نەمەرەلەرگە «اسىق وينا» دەپ ايتا المايتىنى راس ەندى. كەزىندە «اسىق ويناعان ازار، دوپ ويناعان توزار، بارىنەن دە قوي باعىپ، قۇيرىق-باۋىر جەگەن وزار» دەپ ۇرانداتتىق. بىراق اسىق ويناعان ازىپ كەتكەن جوق، دوپ ويناپ، توزىپ كەتكەن تاعى ەشكىم جوق. قوي باققاننىڭ دا باعى جانىپ كەتكەنى شامالى. دەگەنمەن پايداسى بولماسا، زيانى جوق وسى ويىندار زامانا كوشىمەن شاڭعا كومىلىپ كومەسكىلەنىپ قالىپ بارا جاتقانى وكىنىشتى. اسىق شىركىننىڭ التىنمەن اپتالىپ، كۇمىسپەن كۇپتەلىپ كادەسىيعا اينالعانى بولماسا… بىراق وعان دا كۇپىرلىك قىلماي، شۇكىر دەۋىمىز كەرەك سياقتى. اسىق ويناعاننىڭ ورنىنا بوۋلينگتى قۇپ كورەتىندەر كوپ. وسىلايشا، اۋىلداعىنىڭ اۋزى جۇپار اڭقىمايتىنىن دالەلدەپ ءجۇرمىز. تورگە وزعان ويىنداردىڭ ىشىندە گولف تە ءجۇر. دالدىكتى، مەرگەندىكتى سىنايتىن مۇنداي ويىنداردى اتام قازاق باياعىدا-اق شىعارىپ قويعان. تەك ونىڭ بۇگىندە بوساعادا سىعالاپ قالعانى بولماسا… مامانداردىڭ ايتۋى بويىنشا، اسىق ويىنى بالانىڭ كورۋ قابىلەتىن جاقسارتۋعا تاپتىرمايتىن ەم كورىنەدى. وي ءورىسىن دامىتۋعا دا سەپ. ودان قالسا، ەپتىلىككە، ەسەپكە ءۇيرەتەدى. اسىقتى ءدالدەگەندە مي تامىرلارى كەڭەيىپ، جۇمىسى جاقساراتىن كورىنەدى. قولعا ۇستاپ يىرگەندە، ساۋساق پەن الاقانداعى ءجۇيكە نۇكتەلەرى ويانىپ، مي تىنىعادى. جالپى، اسىق ويىنى بالانى جۇيرىكتىككە، ەپتىلىككە ءۇيرەتىپ، كوزىن قىراعى ەتەدى. بۇرىنعىشا ەمەس، بۇگىنگىشە ايتقاندا، اسىق ويناعان بالا ازبايدى دا، توزبايدى دا، قايتا وزباسا… قازاق بالاسىنىڭ وندا دا اۋىل بالاسىنىڭ اسىقتان كەيىنگى ويىن – لاڭگى. قويدىڭ ءۇلپىلدەگەن ءجۇندى تەرىسىنە قورعاسىن قۇيىپ، ءلاڭگى ەتەدى. ءبىر قاراعاندا، لاڭگى مەن دوپ تەبۋ، اسىق اتىپ، شىبىق ءمىنۋ اۋىل بالاسىنىڭ ۇلتتىق ويىنى ءتارىزدى. ال قالالىق بالا مۇنداي ويىن ءتۇرى بار ەكەنىنەن حابارسىز، ءتىپتى اتىن دا بىلمەيدى. ءبىر عانا اسىق ويىنىنىڭ «ءۇش تابان»، «بiر تابان»، «ءايزiك»، «اتپاقىل»، «شىعۋ»، «قۇمار»، «تاعان»، «شەڭبەر»، «شiك-بۇك»، «قاقپاقىل»، «يiرمەكiل»، «جەمەكiل»، «حانتالاپاي»، «قورا»، «الشى» دەگەن تۇرگە ءبولىنەتىنىن كوپشىلىك بىلە بەرمەۋى ءمۇمكىن. اتالمىش ويىندى ويناعاندا دەنە ءمۇشەلەرىنىڭ بارلىعى قوزعالىسقا تۇسەدى. ال ءلاڭگى ويىنىندا اياق قيمىلى جاقسارا تۇسەدى. اتتەڭ دەگىزەرلىگى، ۇلتتىق ويىن رەتىندە اتا-بابالار ارداق تۇتقان اسىق پەن لاڭگى ءبۇگىندە ۇمىت بولا باستادى.
لاڭگى دالا ويىنى ما؟
زامانىنا قاراي ويىن ءتۇرى دە وزگەرىپ وتىراتىنى قالىپتى جاعدايداي قابىلداناتىنى بار. راسىندا، بۇرىنعى اسىقتىڭ ورنىن بوۋلينگ پەن گولف باسسا، ازىرگە ءلاڭگىنىڭ ورنىن باساتىن ويىن ءتۇرى تابىلماي تۇر. بۇگىنگىنىڭ بالالارى لاڭگى ويناماق ءتۇگىل، شىبىقتى ات قىلىپ مىنبەيدى، مەنسىنبەيدى. وي ءورىسى دامىپ كەتكەن، ىشتەن ءبارىن ءبىلىپ تۋاتىن بۇگىنگىنىڭ بالالارى counter strike-تى ويناعاندا الدىنا قارا سالمايدى. وسىلايشا وزىمەن-ءوزى تۇيىقتالىپ، وزگە ەشكىمدى جاقتىرمايتىن، ءسويلەۋ ءتۇگىل، ويلاۋ قابىلەتى دامىماي قالعان ۇرپاق ءوسىپ كەلەدى. ال بۇرىنعىنىڭ بالدارى بولسا، ەپتىلىكتىڭ دە، ءسوزۋارلىقتىڭ دا ءتۇبىن تۇسىرەتىن-ءدى. مۇنىڭ ءبارى جاپپاي ويىن ويناۋ كەزىندە داميتىنى بەلگىلى. كەزىندە وسى لاڭگى ويىنىن جانىن سالىپ ويناعان اعا بۋىن وكىلدەرى سوعان بايلانىستى وقۋ ۇلگەرىمدەرىنە دە اسەر ەتكەنىن جاسىرمايدى. بالالاردى بۇل ويىنعا دەگەن قۇمارلىقتارىنان قايتارۋ ءۇشىن مۇعالىم بىتكەن نە ىستەمەگەن دەسەڭىزشى. اتا-اناسىن شاقىرتىپ، بۇرىشقا تۇرعىزسا دا، قويعىزا الماعان. ءتىپتى «گرىجا ديسكوۆ» دەگەن دەرتتى بولاتىنىن قۇلاقتارىنا قۇيسا دا، العان بەتتەرىنەن قايتارا الماپتى. لاڭگىگە دەگەن «ماحاببات» بالالاردى ۇساق ۇرلىققا دا يتەرمەلەسە كەرەك. سويىلعان قويدىڭ تەرىسىنەن ويماقتاي ەتىپ ويىپ الىپ، قورعاسىنى بار زاتتىڭ بارىنە جاۋداي تيسە كەرەك. وسىلايشا، ءوز زامانىندا جاپپاي بەلەڭ العان «بلاتنوي» ويىن ءتۇرى بۇگىنگى بالانىڭ بەتىن بۇرعىزا الماي تۇر. دەگەنمەن جوعالىپ بارادى دەپ جىلانا بەرۋگە دە بولماس، وتكەن جىلى قىزىلوردادا لاڭگى ويىنىنان چەمپيونات ءوتتى. وعان 60 جاسقا دەيىنگى بارلىق تىلەك ءبىلدىرۋشىلەر قاتىسىپ، ويىننىڭ كورىگىن قىزدىرعان بولاتىن. بىلەتىندەر بارىن سالسا، بىلمەيتىندەر ۇيرەنۋگە تالپىنىپ، قىزىعۋشىلىق تانىتقان. وسىلايشا، ءوشىپ بارا جاتقان ويىن تۇرىنە جاڭاشا ءومىر سىيلاعان باستاماشىل توپ لاڭگى ويىنىن پاتەنتتەۋگە دە نيەت بىلدىرگەن بولاتىن. كوكپار، قىز قۋ، بايگە، جامبى اتۋ سىندى ۇلتتىق ويىندارىمىزدىڭ قاتارىنان ويىپ تۇرىپ ورىن الماسا دا، لاڭگىنىڭ دە اجەپتەۋىر اتى بار. وسى ويىن ءتۇرىن قاتارعا قوسىپ، قازاقتىڭ قارا دومالاقتارىنا قايتا ۇسىنساق، ۇتارىمىز كوپ بولار ەدى. ونى ءۇيرەتۋدىڭ دە قاجەتى جوق. ويتكەنى اتاسى ويناعان، اكەسى ويناعان. ۋاقىتتىڭ جوقتىعىن ايتىپ، ىزىڭداي بەرمەي، تاپجىلماي وتىرىپ تەلەديدار قارايتىن بالاڭىزدى كوك ءجاشىكتىڭ الدىنان جۇلىپ الىپ لاڭگى ۇستاتساڭىز، دەنساۋلىعىنا دا پايدا، وزىڭىزگە دە پايدا.
قاراقۇل ىبىرايىم، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىستىق وفتالمولوگيا ورتالىعى باس دارىگەرىنىڭ ورىنباسارى:
– بۇگىندە بالالار اراسىندا جاقىننان كورۋشىلىك باسىم. الىستان كورۋ قابىلەتى كەمشىن. مەكتەپتە پارتا مەن تاقتانىڭ اراقاشىقتىعى، اناۋ ايتقانداي، ۇزاق ەمەس ەكەنى بەلگىلى. كومپيۋتەردە دە ازعانا قاشىقتىقتان قاراۋ كورۋ قابىلەتىن ناشارلاتادى. كوزىلدىرىككە تاۋەلدىلەردىڭ قاتارى كوبەيىپ بارادى. اسىق ويناعاندا بالانىڭ كورۋ قابىلەتىن جاقسارتۋعا مۇمكىندىك مول. دەنە قيمىلىن كوپ قاجەت ەتەتىن ويىننىڭ ءبارىنىڭ ءوسىپ كەلە جاتقان بالا اعزاسىنا پايداسى كوپ.
قالمۇرات ايماحانوۆ، زەينەتكەر:
– راسىندا، بۇگىندە بالالار ويىنى ادىرا قالىپ بارا جاتقانداي. بۇرىندارى بالا بىتكەن كوشەنى باسىنا كوتەرىپ، دوپ قۋىپ، شۋىلداپ جاتاتىن. قازىر قاراساڭ، ءۇيىرىلىپ وتىرا قالىپ سۋليفا دەي ما، دومالاق قاعازدى اينالدىرىپ ويناپ وتىرادى. بالانىڭ جەتىلۋىنە ويىننىڭ وڭ اسەر ەتەتىنى ءسوزسىز. اسىرەسە دەنە قيمىلىن جەتىلدىرەتىن ويىندار جاقسى.
ويىن-تاريح
ايتىلماسا دا، جازىلماسا دا، دالا زاڭىنداي قابىلداناتىن قاعيدالار وسى ويىنعا دا قاتىستى. لاڭگىنىڭ شىعۋ تاريحىنا ۇڭىلسەك، ورتالىق ازيا ەلدەرىندەگى كوشپەندى تايپالار اراسىندا پايدا بولعان كورىنەدى. ۇنەمى ات ۇستىندە جۇرەتىن جاۋىنگەرلەر مۇنى دەنەشىنىقتىرۋ رەتىندە ويناسا كەرەك. تاقىم مەن اياقتىڭ مىقتىلىعىن شىنىقتىرۋدا تاپتىرمايتىن ءتاسىل دە وسى بولعان. جاۋىنگەرلەردىڭ بۇل جاتتىعۋى كەيىننەن ەرەجەسى بار ويىنعا اينالعان.
گۇلجان كوشەروۆا، «الاش ايناسى».
