تامىرى تەرەڭ جاتقان تۇركى حالىقتارىنىڭ ءتول تاريحىندا دۇنيەنى دۇبىرلەتكەن قىپشاقتاردىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە. كونە تاريحىمىزدا نەبىر جارقىن بەتتەر قالدىرعان ەرلىگى ەرەن، ونەرى ءورىستى، مادەنيەتى ماۋەلى قىپشاقتار تالاي اۋىر كەزەڭدى باستاپ وتكەرىپ، دەشتى قىپشاق دالاسىنان بىرتىندەپ جىلىستاپ، جەرورتا تەڭىزىنە دەيىن جەتتى. ءۇش ءجۇز جىلداي مىسىردا ماملۇكتەر (قىپشاقتار) پاتشالىق قۇرعان كەزدەگى تۇران تۇلەگى مالىك زاھير بەيبارىس سۇلتانداي ۇلكەن تاريحي تۇلعا كەمدە-كەم كەزدەسەدى. ول مىسىردى 1223 – 1277 جىلدارى بيلەگەن. قىپشاقتار قازاق حالقىنىڭ ەتنوگەنەزىندە ۇلكەن ورىن الادى. ويتكەنى تاريحي دەشتى قىپشاق اتالعان ولكەگە قازاقستان جەرى تۇگەلىمەن ەندى جانە سونداعى قىپشاق رۋلارى قازاق حالقىنىڭ قۇرامىنا ەندى. ورتا ءجۇزدىڭ تايپا بىرلەستىگىنىڭ ءبىرى قىپشاقتار ەكەندىگى بەلگىلى.
ەرتiستەن ۋكرايناعا دەيiنگi دەشتi قىپشاق دالاسىندا كوشiپ-قونىپ تiرشiلiك ەتكەن قىپشاقتار جاۋىنگەر دە ەركiندiك سۇيگiش حالىق بولعاندىقتان، باسقا تايپالار ولارمەن تاتۋ كورشiلiك قاتىناس ورناتۋعا تىرىسقان. گرۋزين پاتشاسى داۆيد IV ءوز مەملەكەتiن شەتەلدiك شاپقىنشىلىقتان قورعاۋ ماقساتىمەن، قىپشاق قىزىنا ۇيلەندi ءارi كوپتەگەن قىپشاقتىڭ گرۋزياعا قونىس اۋدارىپ، وتىرىقشى حالىققا اينالۋىنا سەبەپكەر بولدى. حIII عاسىردا دۋناي جاعالاۋىنا دەيiن جەتكەن قىپشاق تايپاسىنىڭ ورنىعۋىنا ماديار ەلiنiڭ بيلەۋشi توپتارى قارسىلىق بiلدiرمەي، ولارمەن بiرىڭعاي وداق قۇرۋعا ارەكەتتەندi. ەرتە كەزدەگi مىسىر (ەگيپەت) سۇلتانى قىپشاق جاۋىنگەرلەرiنەن ەرەكشە جاساق قۇرىپ، ولار تاريحتا ماملۇكتەر دەگەن اتپەن ايگiلi بولدى. ماملۇكتەردiڭ بەرتiن كەلە وكiمەت بيلiگiن كۇشپەن وزiنە قاراتقان كەزi دە بەلگiلi.
ءوز اتا جۇرتىنان ءبولiنiپ، كوپ عاسىر بويى وزگە تiلدi ورتاعا تاپ بولعان وسى اتالعان قىپشاق تايپالارى جەرگiلiكتi حالىقپەن قويان-قولتىق ارالاسىپ، ولاردىڭ تۇرمىس-تiرشiلiگiن، تiلiن قابىلداۋعا ءماجبۇر بولعان.
1239 جىلى شىڭعىس حان اسكەرىنەن ىعىسقان قوتان حان باستاعان قىرىق مىڭ ءتۇتىن قىپشاقتار ماديار (ۆەنگر) دالاسىن وزدەرىنە جاڭا مەكەن ەتكەن. ماجار ەلiنiڭ تاريحناماسىندا بۇگiنگi ۆەنگرياداعى سول تۇرiك ۇرپاقتارى وزدەرiن اق قىپشاق نەمەسە قۇماندار دەپ اتاپ، حIح عاسىرعا دەيiن جەتi ءجۇز جىل بويى تiلi مەن سالت-ساناسىن ساقتاپ كەلگەن. ەۋروپا تۇرعىندارى تۇرiكتەردi IV عاسىرداعى عۇنداردىڭ جورىعىنان كەيiن بiلە باستاعان. 670 جىلى اسپارۋح حان باستاعان تۇركi تiلدەس بولعار تايپاسى قارا تەڭiزدiڭ سولتۇستiك جاعالاۋىنان بالقانعا كوشiپ بارىپ، بولعار مەملەكەتiن قۇرعان. كەيiنiرەك ولار سلاۆياندارمەن ارالاسىپ، بiر ەتنيكالىق توپ قۇرىپ، سiڭiسiپ كەتكەن. بولعارلاردىڭ ەكiنشi توبى ورتا ەدiل مەن كاما وزەندەرi جاعالاۋىنا جىلجىپ قونىستاندى. ەرتەرەكتە ورتالىق ەۋروپاعا پەچەنەگ، وعىز، ساق، عۇن تايپالارى دا بارىپ قونىستانعان.
الىپ ەۋرازيا قۇرلىعىنىڭ ءدال كiندiك ورتاسىنا ورنالاسقان قازاقستاننىڭ، قازاق جەرiنiڭ كەڭ-بايتاق تەرريتورياعا شاشىراي قونىستانىپ كەلگەن بۇكiل تۇركi حالىقتارى مەن ۇلتتارىنىڭ اتا جۇرتى، ەجەلگi تۇراعى، قارا شاڭىراعى ەكەنi بۇگiندە ەسكە الىنۋدا. وسى ورايدا ۆەنگرلiك قىپشاق عالىمى، ماجار حالقىنىڭ ۇلكەن جۇرەكتi ازاماتى، تۇركولوگيانىڭ بەلدi وكiلi, پروفەسسور، قازاق دەسە جۇرەگiن جۇلىپ بەرۋگە ءازiر بولعان اسىل ەر، ادال دوسىمىز مارقۇم يشتۆان ماندوكي قوڭىردىڭ «بiز بiر الىپ شىناردىڭ بۇتاعىمىز، اتا-بابالارىمىز قاسيەتتi تۇران توپىراعىندا اجىراماستاي بەرiك دوستىقتا تۇرعان» دەپ ەسەپتەپ، بار ىنتا-جiگەرiمەن قازاق تiلiن ۇيرەنiپ، سول تiلدە ەركiن سويلەي العانى ويعا ورالادى. تiرشiلiكتە قۋانىش پەن قىزىعىمىز دا ورتاق، قازا جەتكەندە مازارىمىز دا بiر بولعاي دەپ تiلەگەن ابزال عالىمنىڭ بۇ دۇنيەمەن قوشتاساردا ءوزiن اقىرعى ساپارعا قازاق جەرiنەن ارۋلاپ اتتاندىرۋدى وسيەت ەتۋiندە دە وزiندiك ءمان بار ەكەنi انىق.
بۇكىل سانالى عۇمىرىن تۇركى حالىقتارىنىڭ كونە تاريحىنا ارناپ كەلە جاتقان ماسكەۋلىك كۋرد مۋراد ەسكەندىرۇلى ءادجي تۇركى ەلدەرىنىڭ ىشىندە اسىرەسە قازاقستانعا باسا كوڭىل ءبولىپ، قازاق دالاسىنىڭ سوناۋ تۇرىك قاعاناتىنا دەيىن دە، كەيىن دە گەوساياسي سالماعىنىڭ ءمان-ماڭىزىن اتاپ ءوتتى. ول قىپشاق ءداۋىرى، قازاق ساحاراسى، ۇلى دالا سياقتى تۇسىنىك-ۇعىمداردى ەلدىڭ، اسىرەسە جاستاردىڭ ساناسىنا اسا شەبەرلىكپەن قۇيىپ كەلە جاتقان حالقىمىزدىڭ ۇلكەن دوسى ءارى جاناشىرى. «سىزدەر وزدەرىڭىزدىڭ كونە ەسىمدەرىڭىز «دەشتى قىپشاق» اتاۋىن زاڭداستىرىپ، بارشا تۇركىلەرگە بابالار جادى مەن رۋحىن قايتارىپ، ورتاق تۇركى ورداسىن الەمگە پاش ەتەر ەدىڭىزدەر. ۋنيۆەرسيتەت پەن اسپيرانتۋرادا وقىپ جۇرگەنىمدە مەنىڭ الدىمدا «ۇلتى قۇمىق، تەگى تۇركى، كەلبەتى – تاۋ حالقى» دەگەن ۇعىم ويقاستاي بەردى. سونى جەلەۋ ەتىپ ۆاك-تا مەنىڭ ديسسەرتاتسيامدى بەكىتپەۋگە تىرىستى»، - دەيدى قالامگەر.(سم. «تۇركىستان»، 19.10.2009).
ءبىر كەزدەرى ءار ءتۇرلى تاريحي سەبەپتەرمەن وزدەرىنىڭ تۇپكى وتانى، قاراشاڭىراعى ەجەلگى تۇران وڭىرىنەن قازىرگى قازاق جەرىنەن اۋا كوشىپ ەۋرازيا قۇرلىعىنا تارىداي شاشىلىپ كەتكەن تۇركىلەر 200 ميلليوننان استى.
ەگەر تاريحتى زەردەلەپ قاراساق، قازاق دەگەن حالىقتىڭ مەكەن ەتكەن تەرريتورياسى قازىرگىدەن الدەقايدا ۇلكەن ەكەندىگى بەلگىلى. رەسەيدىڭ وڭتۇستىگىن جاعالاي ورنالاسقان استراحان، ورىنبور، ومبى وڭىرلەرى، قىتايدىڭ باتىسىنداعى شىڭجان ولكەسى دەرلىك قازاق دەگەن حالىقتىڭ شۇرايلى مەكەنى. كەزىندە ورىس پەن قىتاي بوداندىعىنداعى حالىققا تيەسىلى جەرلەردى اقىلداسىپ ءبولىپ العان.
قازىرگى كەزدە ماجارستانداعى قىپشاق ۇرپاقتارى قازاقستانعا دوستىق ساپارمەن كەلىپ تۇرادى. كارساك قالاسىنىڭ اكىمى، قىپشاق قوعامىنىڭ ديرەكتورى فوزەكوش شاندور بىلاي دەيدى: «بابالارىمىز 1700 جىلعا دەيىن ءوز ءتىلىمىز قىپشاق تىلىندە سويلەپ كەلگەن. قانداستارىمىز كۇنى بۇگىنگە دەيىن وزدەرىنىڭ قىپشاق ەكەنىن ماقتان تۇتادى. وزدەرىنىڭ كەرەمەت ەتنيكالىق توپتان شىققانىن، بابالارىنىڭ و باستا وسى قازاق دالاسىنان كەلگەنىن بىلەدى. ءتىلى دە، ءدىلى دە باسقا بولا تۇرا، ۆەنگرياداعى 300 مىڭ قىپشاقتىڭ جۇرەگى – قازاقستان دەپ سوعادى. سالت-داستۇرىنە كەلەتىن بولساق، قازاقتىڭ ءدامدى اسى قۋىرداقتى ەۋروپالىقتارعا ۇيرەتكەن «قىپشاقتار». قىمىز دايارلاۋ ءداستۇرىمىز بار» («ايقىن»، 13.02.09). ماجارستاندىق تۇركىتانۋشى شامفەي داۆيد وقۋشىلارمەن كەزدەسۋ وتكىزىپ، قازاق ءتىلىن جەتىك مەڭگەرگەنىمەن تىڭدارمانداردى ءتانتى ەتتى. «ءسىز قازاق ءتىلىن قالاي ۇيرەندىڭىز؟» دەگەن ساۋالىنا، ول كىسى: «مەن قازاق ءتىلىن ۇيرەنگەم جوق، تەك بابالار ءتىلىن ءوز سانامدا جاڭعىرتتىم» دەپ جاۋاپ بەردى. بۇنىڭ استارىندا ەۋروپا تورىندە ورنالاسقان وزگە جۇرت «ۆەنگر» دەپ اتايتىن، ال وزدەرى «ماديار» دەپ اتايتىن حالىقتىڭ قازاقپەن قانداس ەكەنى تۋرالى اڭگىمە جاتىر. («الماتى اقشامى»، 17.11.2011).
«قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ 2005 جىلعى 18 ناۋرىزداعى سانىندا قالامگەر ەرنار ءماسالىم مىناداي مالىمەت كەلتىرىپتى. ەۋروپالىقتار «ۆەنگرلەر» دەيتىن، وزدەرىن «ماديار» دەپ اتايتىن ماجارلاردىڭ ەتنوگەنەزىندە تۇركىلىك تەگى باسىم ەكەنىن ماجار عالىمدارى كوروچي، پيگەت، ديۋلا نەمەت تاعى باسقالارى اتاپ وتكەن. ماندوكي قوڭىر ماجار تىلىندە ەكى مىڭعا جۋىق تۇركى – قىپشاق سوزدەرى بار ەكەنىن، بۇل اتالعان ءتىلدىڭ لەكسيكالىق قورىنىڭ كولەمدى ءبىر بولىگى ەكەنىن دالەلدەگەن. قازىرگى تاڭدا 300 مىڭداي ادام وزدەرىن XIII عاسىردا دۋناي وڭىرىنە قونىس اۋدارعان قىپشاقتاردىڭ ۇرپاعى سانايدى. اتا جۇرتىن اسقاقتاتقان قازاقي ءپاتريوتيزمنىڭ تەڭدەسى جوق سيمۆولى اتالىپ كەتكەن ماندوكي «قازاقتارعا ايتار تىلەگىم انا تىلىندە سويلەڭدەر. جالپى، قازاق ءتىلى ءوز تابيعاتىنان ۋاقىتقا ىڭعايلانعىش، ادەكۆاتتى ءتىل. قازاق تىلىندە تۇسىندىرە المايتىن نارسە جوق، كەز كەلگەن كۇردەلى ماسەلەلەر مەن قۇبىلىستاردى قازاق تىلىندە «سويىپ سالۋعا» بولادى، – دەپ اتاپ وتكەن. ەجەلگى عۇنداردىڭ ۇرپاعى، ۆەنگرياداعى الەمدىك بايلانىس ينستيتۋتىنىڭ دوكتورى يشتۆان بەنتسەنىڭ ايتۋىنداي، تامىرلاس ەكى ەلدىڭ ماجارستان مەن قازاقستاننىڭ تاريحي بايلانىسى تەرەڭدە جاتىر. ونى ەكى ۇلتتىڭ ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇر ۇستانىمىنان، دۇنيەتانىمىنان، قوناقجايلىلىعىنان انىق بايقاۋعا بولادى. ماديار ءتىلىنىڭ تۇركى حالىقتارىنىڭ تىلىنە دىبىستالۋ، فونولوگيا، گرامماتيكالىق جاعىنان ۇقساستىقتارىن انىقتاعان كوپتەگەن ەڭبەكتەر جارىق كوردى. قازاق تىلىندەگى ءو، ۇ، ءى دەگەن دىبىستاردىڭ سول كۇيىندە ايتىلاتىنى، الما، پىشاق، اتا-ەنە، ارپا، بالتا، ارقان سەكىلدى سوزدەردىڭ ۇقساستىعى دا كوپ زەرتتەلدى. مۇنداي سوزدەر مىڭداپ سانالادى («قازاق ادەبيەتى»، 07.11.2008).
ءسىبىر حاندىعىنىڭ سوڭعى بيلەۋشىسى كوشىمنىڭ ورىس باسقىنشىلارىمەن سوعىسى ون جەتى جىلعا سوزىلدى. 1598 جىلى ونىڭ سانى از ساربازدارى قازىرگى نوۆوسيبير قالاسىنىڭ ماڭىندا سانى كوپ جاقسى قارۋلانعان ورىس اسكەرىمەن كەسكىلەسكەن كۇرەس جۇرگىزىپ، جەڭىلىسكە ۇشىرادى. كوشىم حاننىڭ ناقتى ەڭبەكتەرىن ايتار بولساق، 1-دەن، ول سىبىردەگى رۋ-تايپالاردىڭ باسىن ءبىر تۋدىڭ استىنا بىرىكتىردى. ەكىنشىدەن، ايماقتا مۇسىلمان ءدىنىنىڭ تارالۋىنا زور ىقپالىن تيگىزدى. كوشىمنىڭ اسىرەسە ەشۋاقىتتا ۇمىتۋعا بولمايتىن ۇلكەن ەڭبەگى– ورىس وتارشىلارىنىڭ قازاق ەلىنە كىرۋىن ءبىر عاسىرعا تەجەدى (سم. «تۇركىستان»، 16.09.2010). كەزىندە ورىس پاتشاسى استراحان، قازان، قىرىم حاندىقتارى مەن كاۆكازعا دا ويلاماعان جەردەن تاپ بەرىپ، حالىقتى قىرعىنعا ۇشىراتقان. كەلەر كۇندى اينىتپاي بولجايتىن ساۋەگەي 1675 جىلى تۋىلعان موڭكە بي بىلاي دەپ زار قاققان ەدى: «ەدىلدى تارتىپ العانى – ەتەككە قولدى سالعانى. جايىقتى تارتىپ العانى – جاعاعا قولدى سالعانى، ويىلدى تارتىپ العانى – ويىنداعىسى بولعانى. ماڭعىستاۋدا ءۇش تۇبەك ونى داعى العانى».
