Күзде Қазақстан тұрғындары атом энергетикасын дамыту мәселесі бойынша өз пікірлерін білдіруі тиіс. Қазір ел ішінде бұған қатысты қызу пікірталастар жүріп жатыр.
Қазақстанда АЭС салу мәселесіне DW – «Неміс толқыны» жасаған шолуда болашақ құрылыстың бүгінгі дауы жайында айтылады.
Нұрсұлтан Назарбаевтың билік құрған жылдарында атом электр станциясының құрылысы туралы "жаңа мәліметтермен" хабарламалар қазақстандық баспасөзде кемінде бес рет жарық көрді. Тіпті атом электр станциясының іргетасы қаланып жатқан болжалды орындар - Балқаш көлінің жағасы, Ақтау қаласының маңындағы атомдық тұщыту станциясы, бұрынғы Семей ядролық полигонының аумағы да аталды. Осыған байланысты қазақ қоғамында елге атом электр станциясын салу қажеттілігі туралы пікірталастар басталды.
Халықтың бір бөлігі атом энергетикасын дамыту идеясын қолдаса, екінші бөлігі Семей полигонындағы ядролық қару сынақтарын және Чернобыль атом электр станциясындағы апатты еске алып, Қазақстан аумағында атом реакторларының кез келген түрінің пайда болуына үзілді-кесілді қарсы болды. Көп ұзамай Назарбаевтың тұсында ешқандай құрылыс басталмағаны және Қазақстанға өзінің энергетикалық тәуелсіздігін сақтауға мүмкіндік беретін болашақтағы әлеуетті жобалар туралы ғана айтылғаны белгілі болды.
РЕФЕРЕНДУМ КҮЗДЕ ӨТЕР
Қасым-Жомарт Тоқаевтың билікке келуімен атом электр станциясының құрылысы туралы әңгіме қайта жанданды. 2019 жылғы маусымда Қазақстан президенті болып сайланғаннан кейін бірден Тоқаев ел басшылығында атом электр станциясын салу жөніндегі жоспарлардың жоқтығы туралы айтып, қажет болған жағдайда бұл мәселе бойынша референдум өткізілетінін атап өтті. 2023 жылдың қыркүйегінде ол «атом энергетикасын дамыту ерекше маңызды экономикалық және саяси мәселеге айналғанын» алға тартып, ел үкіметіне атом электр станциясын салу туралы мәселені жан-жақты талқылауға, сонымен қатар, оны жалпыхалықтық референдумға шығаруға тапсырма берді.
Тоқаев 2024 жылғы 27 маусымда Қазақстанда атом энергетикасын дамыту тақырыбына қайта оралды. Баспасөз күніне орай БАҚ қызметкерлерін марапаттау рәсімінде президент референдум биыл өтетінін хабарлады. «Елімізде атом энергетикасын дамыту үшін үлкен мүмкіндіктер бар. Оларды дұрыс және тиімді пайдалану маңызды. Бұл мәселе бойынша түпкілікті шешімді халық қабылдайды. Референдум осы күзде өтеді. Үкімет нақты күнін анықтайды», - деп атап өтіп, Тоқаев БАҚ өкілдерін осы тақырыпты талқылауға белсенді қатысуға шақырды.
Ол өзінің үндеуімен Қазақстанда АЭС салу тақырыбын БАҚ-тағы басты тақырыптардың біріне айналдырды. Журналистердің айтуынша, Үкімет болашақта бір емес, үш атом электр станциясын салуды қарастыруда. "Атом энергетикасы – бүкіл әлемде энергетикалық жүктемелерді жабудың ең тиімді түрі. Қазақстанда құрылыс салуға болатын бірнеше алаңдар бар. Қуаты аз станция керек болса Балқаш, Курчатов алаңдары бар. Оған қоса Батыс Қазақстанда бұрын жұмыс істеген орташа қуатты станция алаңы бар", - деді Қазақстан энергетика министрі Алмасадам Сәтқалиев 16 шілдеде өткен үкімет отырысында. Сонымен қатар, ол елдегі атом энергетикасын дамыту мәселесін халық референдумда қолдаған жағдайда ғана мүмкін болатынын ескертті.
АЭС ҚАРСЫЛАСТАРЫ ҚАУІПТЕНЕДІ
Тоқсаныншы жылдардың ортасындағыдай, қазақ қоғамы атом электр станциясын салу мәселесінде тағы да екі қарама-қарсы топқа бөлінді.
Экономист Айдар Әлібаев DW-мен әңгімелесу барысында экономикалық тұрғыдан мұндай құрылысты салу орынсыз деген пікір білдірді.
«Қазақстанда электр қуатын өндіруге жеткілікті мүмкіндік бар. Бірақ олар Назарбаев басқарған жылдары апаттық жағдайға душар болды. Бізге ЖЭС және ГЭС-ті толыққанды жаңғыртып, электр энергиясын беру кезінде орын алатын шығындарды жою қажет. Энергия өндірудің заманауи жаңартылатын көздеріне көбірек көңіл бөлу керек", - дейді Әлібаев.
Сондай-ақ ол Қазақстанда атом электр станциясын салуға жағдай жоқ деп есептейді. Экономистің айтуынша, Балқашта атом электр станциясының пайда болуы көлдің экологиясы үшін ғана емес, апат болған жағдайда мұндағы желдің ерекшелігіне байланысты бүкіл ел үшін қауіпті болуы мүмкін.
"Бізге атом электр станциялары қажет емес, өйткені бұл біздің елімізді тәуелсіздіктен айыратын саяси жоба. Әсіресе, егер бұл станцияларды Ресей салатын болса", - дейді Әлібаев.
Бұрын KEGOC электр желілерін басқару жөніндегі мемлекеттік компанияның басшысы қызметін атқарған Әсет Наурызбаев та АЭС құрылысына қарсы. DW-ге берген сұқбатында ол атом станцияларын электр энергиясын өндірудің ескірген технологияларына жатқызуға болатындығын атап өтті.
"Қазақстанда АЭС салу елдің экономикалық дамуында бір қадам артқа шегіну дегенді білдіреді. Оның үстіне қазір елдегі жаңартылатын көздерден электр энергиясын алу құны атом электр станциясынан бес-алты есе арзан. Мұны Түркиядағы бір киловатт/сағаттың бағасы 12,35 центті құрайтын "Росатом" жобасының соңғы көрсеткіштерінен аңғаруға болады. Ал Қазақстанда ЖЭК-те бұл көрсеткіш 2-3 цент шегінде. Атом технологиясы – қырғи қабақ соғыс пен ядролық қарудың туындысы", - деп есептейді Наурызбаев.
Ол еліміздің жаңартылатын көздерден бөлінген электр энергиясын өндірудің тәуелсіздігін қамтамасыз етуге мүмкіндігі бар екеніне сенімді. Сонымен қатар, әңгіме барысында Әсет Наурызбаев ядролық қалдықтарды кәдеге жарату мәселесі күн тәртібінен шығарылатынын атап өтті.
АЭС ЖАҚТАУШЫЛАРЫ ТАПШЫЛЫҚТЫ ЖОЮДАН ДӘМЕЛІ
Энергетика саласында 20 жылдан астам жұмыс істеген кәсіпкер Шыңғыс Серіков Қазақстанның болашақ энергетикалық тәуелсіздігі тек атом энергетикасының дамуымен байланысты екеніне сенімді. Ол бұған негізгі дәлел ретінде Қазақстанның барланған уран қоры бойынша әлемдегі – екінші, оны өндіру бойынша бірінші орында екенін келтірді. Сонымен қатар, ол Қазақстанның әр түрлі елдерге экспорттайтын отын элементтері өндірісі дамыған ел екендігін алға тартты.
"Енді электр энергиясының тапшылығын шешуге мүмкіндік беретін атом электр станциясын салу ғана қалды. Біз елдегі тұтынылатын энергияның 20 пайызын үнемі Ресейден сатып алуға мәжбүрміз", - деді Серіков сұқбатында.
Оның айтуынша, 30-50 жылдары салынған жылу және су электростанцияларын жаңарту тым қымбатқа түседі, өйткені жабдықтардан бастап ғимараттарға дейін бәрін өзгертуге тура келеді.
"30 жыл ішінде Қазақстанда бірде-бір жаңа электр станциясы салынбаған. Тек Алматының маңында ғана қуаттылығы 300 МВт Мойнақ ГЭС-і салынды, бірақ, бұл үш миллионға жуық адам тұратын қала үшін теңіз тамшысындай ғана», - дейді энергетик.
Шыңғыс Серіков жаңартылған энергия көздері (ЖЭК) мүмкіндігіне сенбейтінін, оны өз тәжірибесінен өткергенін ашық айтты.
«Күн панельдері жұмыс істей бастағаннан кейін үш жыл ішінде бұлтты болып, станцияның қуатын айтарлықтай төмендетеді. Біздің аймаққа тән температураның өзгеруіне байланысты деформацияға ұшырайтын жел турбиналарының үлкен қалақтарын ауыстыру да қиын. Оларды жоюда да мәселе бар, өйткені ЖЭК элементтері көбінесе ұзақ мерзімде ыдырайтын полимерлерден жасалады", - дейді Сериков.
Оның ойынша, Қытай немесе Ресей салған атом электр станциялары ғана таңғы және кешкі максималды энергиясын тұтынуды толығымен жаба алады. Өйткені олар басқа елдердің реакторларына қарағанда әлдеқайда заманауи «төрт плюс» буынына жататын реакторларды ұсынады».
2023 жылы Қазақстан энергетика министрлігі ел аумағында атом электр станциясын салатын ықтимал үміткерлер қатарында төрт компанияны атаған. Олар: қытайлық CNNC корпорациясы, Оңтүстік Кореялық KHNP, француздық EDF және ресейлік «Росатом» компаниялары.
