قازاق حالقى كەمەلدەنگەن ۇلت بولىپ قالىپتاسۋدا نەبىر زوبالاڭدى باستان كەشىردى. ەڭسەنى كوتەرىپ، العا ۇمتىلا باستاعاندا ءاردايىم قيىندىق پەن وتكەل تۇراتىن: سوعىس، اشارشىلىق، كوتەرىلىس. بۇلاردىڭ بارلىعى- قازاقتىڭ دالاسى مەن حالقىن مىڭداعان جىلدار بويى اياماي سىناعان ناۋبەتتەر. بىراق، قانداي جاعداي، قانداي كەدەرگى بولماسىن "ەلىم", "جەرىم" دەپ ەڭىرەگەن ەلدىڭ ەلەۋلى ازاماتتارى تابىلىپ وتىردى.قايسار قازاق حالقى ۇلى دالا توسىندە تاۋەلسىزدىكتىڭ تۋى تىگىلگەنشە كۇرەسۋمەن،تار جول تايعاق كەشۋمەن بولدى.
ازاتتىق جولىنداعى كۇرەس، ونىڭ ىشىندە ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەر حالىق اراسىندا 19,20 عاسىرلاردا كەڭ ەتەك جايعان ەدى. كەنەسارى قاسىمۇلىنىڭ پاتشا ۇكىمەتىنە قارسى كۇرەسىن وسىنىڭ باستاۋى ەتىپ الۋعا بولادى. كەيىن جالعاسا كەلە، زاماننىڭ تالابىمەن ىلەسە كەلە ازاماتتىق كوتەرىلىستەر ۇلت زيالىلارىنىڭ قوزعالىسىنا ۇلاستى. سولاردىڭ ءبىرى- الاش قوزعالىسى.
الاش قوزعالىسى- پاتشا ۇكىمەتىنىڭ وتارشىل ساياساتىنا، قازاقتى قاناۋىنا، ادىلەتسىز بيلىگىنە قارسى باعىتتالعان كۇرەس. قوزعالىستىڭ باستالۋىنا بىرنەشە ءىرى ءارى كۇردەلى سەبەپتەر بولدى:
كوك ءبورىنىڭ ۇرپاعىمىز دەيتىن، بوستاندىق پەن باتىلدىقتى ۇلتتىق سيمۆول دەپ قاراستىراتىن قازاق حالقىنىڭ ءبىر كۇندە ورىس ۇكىمەتىنە باعىنىشتى بولىپ، دەربەس شەشىم قابىلداۋ قۇقىعىنان ايىرىلۋى ەلىن سۇيگەن، كوزى اشىق ازاماتتار ءۇشىن اۋىر جانە نامىسقا تيەتىن جاڭالىق بولدى. سوندىقتان دا، قازاق جەرىندە اسىلدىڭ سىنىقتارى بولىپ ەسەپتەلەتىن جانداردىڭ باسى قوسىلدى. قازاق جەرىنە كوشكەن وزگە ۇلت شارۋالارىنىڭ كۇرت وسكەن لەبىن ازايتىپ، مۇمكىن بولسا مۇلدەم توقتاتۋ.بۇل- الاش قوزعالىسى مۇشەلەرىنىڭ باستى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى ەدى. سەبەبى،بيلىك باسىنداعىلاردىڭ ولاردى كوشىرۋدەگى باستى ماقساتى- ايرانداي ۇيىپ وتىرعان قازاق حالقىنىڭ بىرلىگىن بۇزىپ، تىلىنەن،دىنىنەن،ۇلتتىق قۇندىلىقتارىنان ايىرۋ بولاتىن. ەجەلدەن مال باعىپ، ەگىن سالىپ، جايلاۋى مەن قىستاۋىنا ەمىن-ەركەن كوشىپ،ۇشقان قۇستىڭ قاناتى مەن شاپقان تۇلپاردىڭ تۇياعى تالاتىن كەڭ بايتاق جەردە مامىراجاي ءومىر سۇرگەن قازاق حالقى ءۇشىن اتادان-بالاعا ميراس بولعان جەردىڭ ماڭىزى زور بولدى.ال، پاتشا ۇىمەتىنىڭ قازاققا تيەسىلى شۇرايلى جەرلەردى،جايىلىمداردى تارتىپ الىپ، مەنشىكتەنىپ الۋى ۇلتتىڭ قايراتى مەن جىگەرىنە نۇقسان كەلتىردى. سول سەبەپتى، ساف التىنداي تازا، باعالى مۇرانى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن كەۋدەسىن وتقا توسەپ، جانىن پيدا ەتۋدەن ۇلت جاناشىرلارى ايانبادى. ياعني، قازاق ۇشىن ەل مەن جەر-ەگىز ۇعىم. مىنە، جۇرەگىندە جالىنداعان وتى مەن اق شۇعا ءۇمىتى بار ۇلتشىل زيالىلاردىڭ باس قوسۋىنىڭ سەبەپتەرى. ولار سوڭىنا دەيىن، ماقسات پەن مۇددە شەشىمىن تاپقانعا دەيىن كۇرەستى. بۇل-قانعا سىڭگەن اسىل قاسيەت.قاي ەلدىڭ تاريحىندا ەلىمەن قاتار ءتىلى،ءدىنى ءۇشىن كۇرەسكەن مايدانگەرلەردى كەزدەستىرۋگە بولادى؟ وسى سۇراققا جاۋاپ ىزدەي وتىرىپ، ءبىز، تاۋەلسىز ەلدىڭ ۇلاندارى دۇنيەگە قازاق دەگەن ۇلى ەسىممەن كەلگەنىمىزدى ماقتان تۇتۋىمىز كەرەك!
احمەت بايتۇرسىنۇلى، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ،ءاليحان بوكەيحانوۆ- الاش قوزعالىسىنىڭ بەلدى، بەدەلدى،بەلسەندى تۇلعالارى. ولاردىڭ جاڭاشىل پوزيتسيالارى،العا قويعان قادامدارى ۇلگى الۋعا تۇرارلىق. بىراق، ەرەكشە دارىن يەلەرىنە قامشىنىڭ سابىنداي عانا ءومىردى ءسۇرۋ بۇيىرعان ەكەن. سەبەبى، ەلىنە جاۋ بولىپ تانىلعان بارلىق قازاقتىڭ زيالىلارى اتۋ جازاسىنا ستاليننىڭ بۇيرىعىمەن كەسىلگەن بولاتىن. ستالين-وتە قاتىگەز،قاتال ءارى جاۋىز بيلەۋشى بولعان. ال، ۇلتىنا پايداسىن تيگىزە بىلەتىن جانداردىڭ كوزىن جويۋدا ونىڭ مىقتى ستراتەگيك تا بولعانىن اڭعارۋعا بولادى.ستاليندىك تەررور، قۋعىن- سۇرگىن 1937-1939 جىلدارى جاپپاي سيپات الدى. بار سانالى عۇمىرىن ۇلت مۇددەسىنە جۇمساعان ازاماتتار وتباسىسىمەن قوسا جازىقسىز ايىپتالىپ، قۇقىعى تاپتالىپ، جان تۇرشىگەرلىك قيىندىقتاردى باستان وتكەرگەن. ولاردىڭ بار «كىناسى» قازاقتى قازاق بيلەپ، ازاتتىق تۋى بەرىلسىن دەگەندەرىندە. ستاليننىڭ بۇل جوسپارى وتە قاسىرەتتى،ادىلەتسىز. تالاي جاننىڭ ءومىرىن جالماپ، بولاشاعىن بۇزىپ، بالانى اتا-انادان،اتا-انانى بالادان ايىرعان بۇل سولاقاي ساياسات تاريحتا ۇلكەن اپاتتاردىڭ ءبىرى بولىپ تانىلادى.
ەلى ءۇشىن دۇنيەدەن وتكەن تۇلعالاردى ەسكە العاندا، تەبىرەنبەيتىن جۇرەك، تولعانبايتىن ادام جوق شىعار،ءسىرا...
بۇگىندە، الەم ارەناسىندا تاۋەلسىز قازاقستان رەسپۋبليكاسى دەگەن ەسىم بار. ازاتتىق جولىندا ساتىلاپ كۇرەسكەن باتىر ۇلت جاناشىرلارىنىڭ ارقاسىندا بەيبىت اسپان استىندا، قوي ۇستىندە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان زاماندا ءومىر ءسۇرىپ كەلەمىز. ال،قازىرگى ۇلى دالا ەلىنىڭ پاتريوتتارى ەلىمەن، جەرىمەن، ۇلى تۇلعالارىمەن ارقاشان ماقتانىپ، ۇلگى تۇتادى. قيىندىقپەن كەلگەن تاۋەلسىزدىكتى ارداقتاپ، ايالاپ، دارىپتەپ، كەمەل كەلەشەككە تاپسىرۋدا جۇمىس اتقارۋ-ءبىزدىڭ مىندەت. ەلىمىزدىڭ تۇعىرى قاشاندا بيىكتە بولىپ، مارتەبەسى وسە بەرگەي! ماڭگىلىك ەل بولىپ، عاسىرلار كوشىندە جاساي بەرگەي!
ارۋجان ەركەبۇلانقىزى،
massaget.kz
