– Өнер иелерінің өзіне тән қалыптасу ерекшеліктері болатыны белгілі. Осы асыл өнеріміз сіздің бойыңызға Қорқыт атамыздың аян беруі арқылы дарыған көрінеді…
– Аян бергені туралы айтпай-ақ қояйын. Ол құпия болып қалсын. Мен бес жасымнан домбыра тартқанмын. Бірінші сыныпқа барған кезімде Дина Нұрпейісованың «Әсем қоңыр» деген күйін орындағанымда мектеп директоры, ұстаздарым – бәрі мені аспанға көтергені есімде. Қобызды кейін, мектеп бітірер кезімде ғана ұстадым. Оған дейін домбырашы болып, Сүгір, Тәттімбет, Тоқа аталарымыздың, Арқа өңірінің күйлерін тартып жүрдім. Кейін мектеп бітірер жылдары ғана қобызға әуестігім артты. Бір жағынан Ықылас атамыз мынау Созақ, Сарысу аудандарын жайлап, көптеген күйлер жазған. Қайтыс болған, топырақ бұйырған жері – сол Сарысу ауданы. Міне, осының бәрі әсер етті ме, кейін қобыз ұстап, осы өнерді дәріптеп жүрмін. Бірақ мен қолыма қобыз ұстап, домбырадан қол үзген жоқпын, оны зерттеп, қаншама күйші туралы жазып, соны ары қарай дамытып келе жатырмын десем болады.
– Бір кездері «Қазақстан» ұлттық арнасынан «Қазақтың 100 күйі» атты өте тағылымды хабар жүргізіп едіңіз. Сол хабарда көнеден жеткен күйлеріміздің тарихына, табиғатына қатысты құнды да қызықты деректер айтатынсыз. Сондай зерттеулеріңізді арнайы кітап етіп бастыру немесе осы тақырыпта қалың оқырманға арналған сүбелі дүниелер жазу қажет деп ойламайсыз ба?
– «Қазақтың 100 күйі» осы өнердің соңғы алыптарын жазып қалдырды десем болады. Өйткені есімдері жұртқа белгісіз, ауыл-ауылдағы, іздеушісі жоқ күйшілерге көңіл бөлінбеген уақытта мен экспедиция жасадым. Себебі ертең өмірден өтіп кетсе, асыл мұраларымыздың бәрі солармен кетеріне көзім жетті, бізге дейін де сондай жағдайлар болған. Міне, осы мақсатпен күйшілерді іздеп шықтым. Бұл – «Қазақтың 100 күйіне» дейінгі зерттеулерім, 1997 жылдан басталған экспедиция болатын. Сол экспедиция арқылы көнекөз қарияларымыздың біразын таптым. «Қазақтың 100 күйі» хабары ашылған кезде сол ақсақалдарымыздың бәрін жинадық. Олардың кейбіреулері – кезінде халық мойындаған мықты күйшілер болса, кейбіреулері ауылда қалып қойған, жалпы жұртқа бейтаныс күйшілер. Осының арқасында Дәулетбек Сәдуақасов, Әлімхан Жүзбаев, Бексейіт Тұрсынбеков, Қабыл, Дабыл Ажақаевтар сияқты басқа да көптеген күйшілеріміздің есімдері белгілі болды. Сол бағдарлама тума талант иелерінің алғашқы әрі соңғы қатысқан бағдарламалары болды десем, өтірік айтқаным емес. Сол арқылы біз «Мәңгілік сарын» күй фестивалін ұйымдастырдық. Күйлері қайта басылып, «Алтын қорымызға» қосылды. Мен солардың бәрін нотаға түсіріп, кітап дайындап жатырмын. Әсіресе шертпе күй дегенде, Созақ өңірі көбірек насихатталған. Мен осы орайда Сарысу ауданының насихатталмай жүрген күйшілері туралы «Сарысу саңлақтары» деген секілді атпен кітап шығарсам, нұр үстіне нұр болар еді.
– Бізде күй өнерінің құдіретін жас өрендеріміздің санасына мектеп жасынан бастап сіңіру, ұғындыру жағы кемшін соғып жатқан сияқты…
– Өте орынды мәселе. Менің А.Жұбанов атындағы музыка мектебінде ұстаздық етіп жатқаныма он жылдан асты. Бізде күйшілік өнер ауыз әдебиеті секілді болған, күй тартыс деген қазіргідей болмаған. Мысалы, бүгінде екі жақ келісіп алып, «мен «Балбырауынды» тартамын, сен ары қарай жалғастырасың» деп сахнаға шыға береді. Баяғыдағы күй тартыстың жөні бөлек болған. XIX ғасыр – күйшілік өнер мықты дамыған кезең. Расын айту керек, қазір ұсақталып кеттік. Ықыластың шәкірті – Жаппас Қаламбаев, Дәулет Мықтыбаев деген кісілер қобыз тартып, таспаларын қалдырып кетті. Мен шәкірттеріме сол таспа бойынша үйретемін. Себебі балалардың бойына ескі дыбыстар сіңсін, дарысын деп ойлаймын. Жалпы, естімей жатып нотамен үйренгенге, күйді нотамен шығаруға қарсымын. Абай атамыздың жақсы сөзі бар ғой: «Құлақтан кіріп, бойды алар әсем ән мен тәтті күй», – деген. Яғни естімесе, құлағынан кіріп, бойын алмаса, бала сазды қалай қабылдайды, қалай ұғынады? Сондықтан да мен ең алғаш қобыз деп таныстырған күннен бастап, оқушыларымның бәріне Жаппас Қаламбаев, Дәулет Мықтыбаев, бүгінде көзі тірі Сматай Үмбетбаевтың таспаларын беріп қоямын. Соларды жаттап, әбден қалыптасады. Міне, дәстүрді осылай сақтау керек екендігіне көзім жетті. Мен шәкірттерімді осылай тәрбиелеп жатырмын.
– Осы жақында ғана бір топ дәстүрлі өнер өкілдері Ықылас атындағы Саз аспаптары мұражайы жанынан «Өнер» атты халық университетін ашқан екенсіздер. Осы қоғамдық ұйымның дәстүрлі өнерді өркендетудегі орны, мән-маңызы қандай болмақ?
– Бұл университет туралы әр қилы пікірлер болды. Ұлттық өнерімізді дәріптеп жүрген небір майталмандар жиналды. Көбінің пікірі «қордың жұмысын аяғынан тұрғызып, әрі қарай жүргізу үшін қаржы керек» дегенге саяды. Шындығында, барлығы сол қаржы мәселесіне келіп тоқталады. Халықтық университет болған соң, кімнің қалтасына қарап отырасың? Ондай заман жоқ қазір. Мемлекет немесе қалталы азаматтарымыз демеушілік жасаса, бұл жұмысты дөңгелетіп кетуге болар еді. Бәрі бірден бола салмайды, жайлап бола жатар. Үлкен концерттер ұйымдастыру, таспалар шығару – бәрі жоспарда бар. Осылай үлес қоспасақ, дәстүрлі өнеріміздің жағдайы жұрттың бәріне аян ғой. Қазір – эстраданың белең алған шағы. Оның қандай эстрада екенін біліп те жүрсіздер. Жалпы, іс алға басады деген үміттеміз.
– Қалай дегенмен де, «Өнер» университетін өміршең етудің жолдары қандай деп ойлайсыз?
– Бұл ретте бәрі қаражатқа келіп тіреледі. Мысалы, таспа шығару үшін де, абыройлы концерт беру үшін де қаражат керек. Осындай ізгі істеріміздің ары қарай өміршең болып, жалғасын табуы демеушілердің болуына да байланысты. Мейлі, мемлекет тарапынан болсын, мейлі, қалталы азаматтарымыз болсын, көмектеспесе, бұл мәселе ары қарай шешімін табады деп айта алмаймын. Сөздің шындығы – осы. Оны неге жасыруға тиіспіз?!
– Осыдан бірер жыл бұрын өзіңіздің мұрындық болуыңызбен «Дәстүрлі музыканы дамыту қоры» құрылған болатын. Қордың бүгінгі жай-күйі қандай? Сондай-ақ мақсат-мүддесі тұрғысынан алғанда, «Өнер» университеті екеуінің арасында қандай сабақтастық бар?
– Расын айту керек, қордың жұмысы алға баспай жатыр. Біз тендерге түстік. Түскенде де аузы алты қарыс, атышулы компаниялармен қарсылас болдық. Құдайға шүкір, біраз мәреге де жеттік, тек шешуші айқаста азулы компаниялар жеңіп кетті. Бәрі ақшаға келіп тіреледі. Қордың есепшотында ақша тұруы керек. «Өнер» университеті мен қорды байланыстырып, сабақтастырып жұмыс істеуге болады. Бірақ нақты мақсаттар қойылған жоқ. Негізі, қор осыдан екі жыл бұрын құрылған. Тек көлемді етіп патриоттық әндерді ғана шығардық. Одан кейін альбомдар шығару жоспарда болған, сосын «500 ән, күй жинау керек» деген тағы бір жобамыз болды, алайда тендерге түсіп, тағы жеңіліп қалдық. Жеңген компаниялардың не тындырып жатқаны белгісіз. Ел арасында жүрген мықты азаматтарымыз «ұлттық өнеріміздің дамуына көмектесейін, туы әбден жығылды ғой» деп қол ұшын бермесе, бұл іс алға баспайды. Ұлттық музыкамыз кезінде қалай дүркіреп еді? Мысалы, Тәуелсіздік алдық, өз қолымыз өз аузымызға жетті деп сұмдық болып жүрміз ғой. Бірақ, шындығында, қайта кеңес өкіметі кезінде ұлттық музыкамыз жақсы насихатталды. Жүсіпбек Елебеков, Манарбек Ержанов, Ғарифолла Құрманғалиев, қобызшы Дәулет Мықтыбаев, Жаппас Қаламбаев – бәрінің күйтабақтары шықты. Бұл деген тамаша емес пе?! Менің таңғалатыным, кеңес өкіметі кезінде дәріптелген дәстүрлі музыка егемен ел болғаннан кейін неге қолдаусыз қалды? Бұл не жағдай? Мұның соңы қайда апарып соғары белгісіз.
– Белгілі күйші Қаршыға Ахмедияров ағамыз «күй өнерін ұрпақтан ұрпаққа жеткізу үшін шебер орындаушылар тәрбиелеу керектігін» айтқан екен. Сіздің шәкірт тәрбиелеуге қаншалықты мүмкіндігіңіз бар? Болашақта қобызшылар мектебін ашар ма едіңіз?
– Мектеп ашу, ұстаздың алдынан өту деген тамаша нәрсе ғой. Мысалға, Сүгірдің атақты күйші ұстазы – Ықылас, Дина апамыздың ұстазы – Құрманғазы. Қаршыға ағамыз дүниеден ерте өтіп кетті. Ол кісімен жақсы қарым-қатынаста болдым. Үлкен-үлкен өнер концерттерінде сахналас болдық. Ағамызбен сондай байланыста болғаным үшін де бақыттымын. Ол кісі маған көп ақылын айтып отыратын. Менің Фариза Оралбаева, Мақпал Манасбаева, Күміс Нүсіпбек деген үш шәкіртім бар. Қазір консерваторияда оқып жатыр. Үшеуі де – ауыз толтырып айтарлықтай талантты жастар. Көптеген республикалық, халықаралық конкурстарға қатысып, жеңімпаз болған. Жастардан екі-үш ер бала тәрбиелеп жатырмын. Болашақтарынан зор үміт күтемін.
– Өзіңізді өкшелеп келе жатқан жас қобызшылардың өнеріне көңіліңіз тола ма? Олардың артық-кем тұстары қандай?
– Ең алғаш эстрадаға әніміз қосылды, біртіндеп домбырамыз, содан кейін қобызымыз қосылып жатыр. Оның өзін жөнімен қосса, жастарға ешқандай өкпем жоқ. Себебі заман солай. Қазір, бір өкініштісі, күй тартып жүрген жастар аз. Сонымен қатар кейінгі мамандардың сабақ беру әдістері менің көңілімнен шықпайды. Олар Дәулетті, Жаппасты айтпайды, бақсылар туралы мәлімет бермейді. Сатырлаған нотаны балалардың алдына тастайды, олар нотаны ойнап шығады. Ол күйдің тарихын, кім туралы екенін, қалай шыққанын түсіндіріп жатқан адам жоқ. Қазіргі ұстаздарымыздың кемшін тұстары – осы. Оларға қарсымын.
Оқытқаннан кейін тарихпен, әдебиетпен байланыстырып оқыту керек. Мысалға, М. Жұмабаевтың «Қойлыбайдың қобызы», Т.Әлімқұловтың «Кертолғауы», С.Сейфуллиннің Ықылас туралы жазғандары, І.Жансүгіровтің «Күй», «Күйшісі» тәрізді басқа да еңбектермен баланы жан-жақты қызықтыруға болады. Сонда оқушының көзі ашылады.
Бұл деген рухани байлық қой. Өзіңнің білімің болмаса, тек қана домбыра, қобызбен алысқа ұзай алмайсың. Қазіргі қобызшыларға көңілім толмайтыны сол, біріншіден, тартатын күйінің тарихын білмейді, екіншіден, ол күйді кім жеткізген, қалай жеткен – одан мүлде хабарсыз. Мысалы, Ықыластың баласы Түсіпбек болса, Түсіпбектен тікелей жеткізген – Дәулет Мықтыбаев. Неге таспасын алып тыңдамайды? «Болмасаң да, ұқсап бақ», – дейді Абай атамыз. Соның дыбыстарына ұқсатып неге тартпайды? Сонда күйшілік өнерге тән бұрынғы дәстүрімізді жоғалтпас едік. Қанша тырысқанымен де, нота бәрібір таспадағыдай болмайды. Сондықтан мүмкіндік болса, жастар консерватория бітіргеннен кейін де бір жерге мұғалім болғанда осы жақтарын ескерсе екен деймін.
– Бүгінде домбыра күйлерін шығарып жүрген композиторлар баршылық, ал қобызға арнап күй шығаратындар өте сирек. Мұның сыры неде?
– Ауылдан шыққан бірді-екілі талантты кісі болмаса, домбыраға арнап мардымды күй шығарып жүргендер санаулы ғана. Ал қобыз – бітім-болмысы бөлек нәрсе. Алла тағала XIX ғасырда күйші, әншілерімізді молынан төкті ғой. Жердің беті тура қызғалдақтай болды. Соншама талантты адамдардың ортасынан Ықылас қана шықты, яғни қобызшылар ілуде біреу ғана. Қобыздың киесі осында деп ойлаймын. Бұл жерде мен домбыраны немесе сыбызғыны екінші орынға қойып тұрған жоқпын. Үшеуі бір тамырдан өрбіп жатыр. Қобыз бәрібір бұрын дамыған. Қорқыт, Баба Түкті Шашты Әзиз бабаларымыз да қобызшы болған, қобызы өзімен бірге жерленген дейді. Домбырада күй тартудың жеті мектебі бар. Ал қобызда – жалғыз Ықылас қана. Көрдіңіз бе, мұның өзі – ойландыратын жағдай. Не арыда, не беріде жоқ алмағайып заманда қобызшы қайдан тусын?! Жан-жағымыздың бәрі – клуб, жынойнақтар. Күй шығаратын адамды Алла тағала жаратады. Ол 1000 жылда бір туа ма, 2000 жылда ма, белгісіз… Мысалы, Қорқыт пен Ықыластың арасы 1000 жыл ғой. Сол екі арада күй құдіретін өлтірмей келген – бақсылар. Алла тағаланың құдіреттілігі сонда, Ықылас дүниеге келгенде қобыз басқаша сөйлеген. Көрдіңіз бе? Бәлкім, болашақта бір Ықылас дүниеге келер. Біз сол екі араны жалғастырушы дәнекерміз.
– Бір-екі рет күй шығарғаныңызды естіп едім. Бұл нақты бір жағдайлармен байланысты болды ма? Жалпы, композиторлықпен мақсатты түрде айналысатын ойыңыз жоқ па?
– Жоқ. Композитор болып, күй шығардым деп ешкімге айтқан емеспін. Бірақ өзімше сарындарым бар. «Менің күйім» деп толықтырып, халыққа ұсынғым келмейді. Менің табиғатым солай, өз-өзімді көрсетуден аулақпын. Күйшілік әркімге әр түрлі беріледі. Зейнеткерлік жасқа жеткенде сұмдық күйлер шығарғандар да, бір-ақ күймен атақты болғандар да кездеседі. Мысалы, Ә.Хасеновтің әлдекімдердің 100 күйіне татитын «Қоңыр» деген бір ғана күйі бар…
– Бір сұхбатыңызда дискілеріңіздің Еуропада сатылып жатқанын айтыпсыз. Мұның тұрмыстық жағдайыңызды жақсартуға әсері бар ма? Сол сияқты, өз елімізде өнеріңіз қаншалықты дәрежеде бағаланып жүр?
– Аяғымнан таусылып, демеуші таппай жүрген кезімде бір француз Алматыға келді. Ол кезде консерваторияда жұмыс істейтінмін. Арнайы іздеп келіп, маған қолдау көрсеткісі келетінін айтты. Сөйтіп, француз жігіті ұстазым Сматай Үмбетбаев екеуміздің дискімізді Парижден шығарып берді. Тұсаукесеріне бардық. Кейін француз жігітімен келісіп, бір жылдан кейін «Қаратау шертпе күйлері» деп, Қабыл, Дабыл, Боранқұл, Бексейіт, Әлімхан т.б. кісілердің күйлерін таспа етіп шығардық. Парижде сатылып жатыр. Норвегияда үлкен жинаққа ендім. Азия халықтарының үлкен фестиваліне бардым, жинақтарына ендім. Саида Еламанова апайымыз менің танылуыма көп қолдау жасады. Алғашқыда 1998 жылы «Қауышу» деген деректі фильмге түсірген. Шетелдерге жол ашып берген де – сол кісі. Мен ол кісіге қарыздармын. Бір өкініштісі, елімізде мұндай нәрселерге қол жеткізе алмайсың. Қолдау аз. Өз елімізде дәріптелуіміз төмен. Ешқандай концерттерге бармаймыз, біреулер демеп, қолдап жатқан жоқ. Осының бәрі көңілге кірбің ұялатады.
– Өткен жыл сіз үшін қандай жаңалықтармен есте қалды? Келер жылдан не күтесіз?
– Менің өткен жылғы ең үлкен жаңалығым, бақытым: ұлым дүниеге келді. Ал шығармашылық жағынан мардымды ешнәрсе болған жоқ. 2010 жылы «Қазақтың дәстүрлі 1000 күйі мен 1000 әнін» шығаруда еңбектендік, соның нәтижесінде «Мәңгілік сарын» күйлер антологиясын құрастырдық. Оның ішінде, өздеріңіз білетіндей, 255 күй бар. Осы жұмыс нәтижесінде Арқа мен Қаратау күйлерін, қобыз күйлерін ел аралап, мұрағаттан іздеп жүріп бір жүйеге түсірдім. Іздесек, әлі талай асыл мұраларымызды табуға болады. Жоғарыдағы жобалар жалғасын табады деген сенімдемін.
– Әңгімеңізге рақмет.
Алашқа айтар датым…
Дәстүрлі өнеріміздің кенже қалып, туының жығылғаны бәрімізге аян. Дәстүрлі музыкамызды қолдау, дәріптеу өте төмен деңгейде. Баяғыда үлкен кісілердің хабарларын, көптеген жақсы бағдарлама тыңдаушы едік. Қазір солардың ешқайсысы берілмей кетті. Біржан, Ақан туралы, Ықылас, Сүгір, Құрманғазы жөнінде, айта берсең, көп қой, мықты-мықты хабарлар болушы еді. Қазір эстрададан басқа түк естімейтін болдық. Теледидарды қоссаң да, қандай мереке болса да – солар. Бірақ жанды дауыспен айтып жатқан ешқайсысы жоқ. Әйтеуір, ауыздарын жыбырлатып тұрады. Кім кімді алдап жатқанын түсінбейсің. Шыны керек, осы жасандылықтан шаршадық. Осы орайда дәстүрлі өнерімізге мемлекет тарапынан қолдау көрсетілсе, Мәдениет министрлігі көптеген шара ұйымдастырса, дәстүрлі өнеріміз көшке ілесіп, алға дамыса екен деймін.
Сандуғаш ТҮСЕН, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ студенті, «Алаш айнасы».
