"Enem meni "kedeı" dep atap, ata-anamdy tildedi. Qalyńmalyma ákelgen aqshany qaıda jumsaǵanymdy surady". Dýshanbelik Azızanyń basyndaǵy jaǵdaıdy sırek kezdesetin oqıǵa deýge kelmeıdi. Qyzdyń ata-anasy beretin jasaý men kúıeý jigittiń jaqyndary tóleıtin qalyńmal Ortalyq Azııa elderindegi salt-dástúrdiń ajyramas bóligine aınalǵan. Keıde mundaı dástúr otbasyndaǵy kelesizdikterge sebep bolady.

Azıza bir jyl buryn 20 jasynda turmysqa shyqqan. Kúıeýiniń týystary qalyńmalǵa eki myń dollar ákelgen. Azızanyń ákesi – áskerı qyzmetker, anasy oqytýshy bolyp isteıdi. Olar qyzyna jasaý berip, toı jasaý úshin bankten úsh myń dollar kóleminde nesıe alǵan. Ata-anasy turmystyq tehnıka, zergerlik buıymdar, kórpe-jastyq, ulttyq órnekpen tigilgen ózge de buıymdar alyp, kúıeý jigittiń otbasyna syılyq tańdap, jas jubaılardyń jatyn bólmesin daıyndaǵan.

- Toı ótken kúnniń erteńine enem men kúıeýimniń ápkeleri bólmeme kirip, úıimnen kelgen zattardy túgendeı bastady. Meniń bólmede júrgenimdi kórip, aıaq tartqan joq. Jıhazdardy ustap kórip, qoraptardy ashyp, ydystardy tekserdi. Enem nege elektr peshin satyp almaǵanymyzdy surady. Aqsha jetpegenin, onyń ústine úıde onsyz da osyndaı pesh turǵanyn aıttym. Osydan keıin enem maǵan kúnde tıisetin boldy. Bul týraly ata-anama aıttym. Meni qınamasyn dep, ákem suratqan peshti satyp áperdi. Biraq osydan keıin de eshteńe ózgergen joq, áli kúnge urys estip júrmin. Kúıeýim meni qorǵamaıdy. "Óziń kinálisiń, qalyńmalǵa kóp aqsha aparǵan soń, sol peshti birden satyp alý kerek edi" dep aıtady, - deıdi Azıza.

Azıza turmysqa stýdent kezinde shyqqan.

- Maǵan quda túsip kelgende, ata-anam stýdent ekenimdi eskertti. Olar ýnıversıtettegi oqýyma qarsy bolǵan joq. Biraq eki aptadan keıin kúıeýim "oqýyńdy tasta" dep urysa bastady. Men bas tarttym, óıtkeni oqýymnyń sońǵy jyly edi, -deıdi ol.

Azızanyń aıtýynsha, quda túskende enesi ulynyń joǵary bilimi baryn aıtqan.

- Keıin ótirik aıtqanyn bildim. Mektepten keıin Reseıge jumys isteýge ketip, sol kúıi oqýǵa túspepti. Ata-anam kúıeý jigittiń oqymaǵanyn bilse, meni turmysqa bermes edi. Biraq endi kesh. Qazir aıaǵym aýyr. Kúıeýimniń úıinen ketip qalsam, sońymnan sóz eredi, qolymdaǵy balamen ekinshi ret turmysqa shyǵa almaımyn, - deıdi Azıza.

QALYŃDYQTYŃ QUNY

Tájikstanda qalyńdyqtyń jasaýyn qyz mektepte oqyp júrgen kezden bastap jınaıdy. Kúıeý jigit qyzdyń týystaryna qalyńmal tóleýi kerek. Bul dástúr negizinen eldiń ońtústigindegi aýyldyq jerde saqtalǵan.

Buryn eldiń soltústik jáne shyǵys óńirinde qalyńdyq úshin sarýpo – kıim men aıaqkıim ákeletin. Bul dástúr eldiń birqatar aımaǵynda áli kúnge deıin bar. Biraq keıingi kezde kóbine kıim-keshektiń ornyna 1-3 myń dollar aralyǵynda aqsha beretin bolǵan.

Qalyńdyqtyń otbasy jasaý daıyndaýǵa 5 myń dollar kóleminde aqsha jumsaıdy. Jasaýǵa turmystyq tehnıka, jıhaz, kilemder, ártúrli mata tolǵan sandyq, kóılekter, birneshe aıaqkıim, zergerlik buıymdar, farfor ydys pen tósek jabdyqtary kiredi. Odan bólek, qalyńdyqtyń otbasy bolashaq kúıeýdiń úıindegi jas jubaılarǵa arnalǵan bólmeni daıyndaýy kerek: sóreler, tartpalar, shkaf, kilem alyp, perde iledi. Taǵy bir shart: jıhazdyń bári bir-birine úılesetin jańa bolýy tıis. Qalyńdyqtyń ata-anasy ádette bul úshin qaryz alady. Jasaý bolmasa nemese arzan syılyqtar berilse, enesi kelinin týystarynyń "sarańdyǵy" úshin sógip, sońy úlken daýǵa ulasýy múmkin.

"ULYMA MUNDAI ÁIEL ÁPERGIM KELGEN JOQ"

Zebonyń úsh uly bar. Uldarynyń eshbiri joǵary bilim almaǵan. Olar úılený shyǵyndaryn Reseıde jumys istep júrip jınaǵan.

Zebo kenje uly Dalerge aýyldyq jerden kelin tańdaǵan. Uly osy jazda Reseıden Dýshanbege oralyp, birden úılengen. Daler bolashaq áıelin birinshi ret musylman dástúri boıynsha ótken neke qııý kezinde kórgen. Kúıeý jigit qalyńmalǵa 15 myń somonı (shamamen 1500 dollar) bergen.

- Qyzdyń otbasy kedeı bolǵandyqtan, ózine qajet kıim, kórpeshe, úı jabdyqtary, kilem, turmystyq tehnıka men basqa da zattaryn alsyn dep, "jatyn bólmege jıhaz ákelmeı-aq qoıyńdar” dedik. Biraq qyzdyń artynan eshteńe kelgen joq. Ózine kıim, biraz kórpeshe, jastyqtar, bir kilem, ydys pen sandyq qana ákeldi. Turmystyq tehnıkadan gaz plıtasy men pesh qana boldy. Tipti kir jýatyn mashınasy da joq. Al biz qalyńmalǵa 1500 dollar berdik. Aýyldyq jerde turatyndarǵa bul az aqsha emes. Birden anasyna habarlasyp, oıymdaǵyny aıttym. Ol aqshasy joǵyn alǵa tartty. Sózge kelip qaldyq. Ulyma mundaı áıel ápergim kelgen joq, - deıdi Zebo.

"KELININE KÚN BERMEITIN ENE"

Robııa men onyń bolashaq kúıeýi stýdent kezinde tanysyp, bir jyldan keıin shaqyraq kóterýdi uıǵarǵan. Ata-analary Dýshanbe úshin shaǵyn sanalatyn 1500 dollar kólemindegi jasaýǵa kelisken. Otbasy "osy aqshaǵa kelin ózine kıim men turmystyq tehnıka alsyn, al jatyn bólmeni daıyndaýdyń qajeti joq" dep eskertken.

- Kúıeýimniń ata-anasy osyndaı usynys jasady. Toı aldynda úıdi tolyq jóndeıtinin, sol kezde bizdiń bólmeni de daıyndaıtynyn aıtty. Otbasym kelisti. Qalyńmaldyń aqshasyna turmystyq tehnıka, ulttyq kóılek tigýge mata jáne usaq-túıek zattar aldyq. Qalǵan aqshany ata-anam óz qaltasynan tóledi. Toıdan keıin úıge keldim. Bólmemizge kirsem, eshteńe daıyn emes. Anam kúıeýimniń ata-anasymen sóılesip, osy máseleni kóterdi. Enem bólmeni daıyndaý qyzdyń týystarynyń mindeti ekenin aıtty. Endi sáti túsken saıyn kúıeýimniń týystary artymnan az dúnıe kelgenin betime basýǵa tyrysady. Muny estip qalǵan kúıeýim bárine urysty, - deıdi Robııa.

Robııa kúıeýiniń týystarymen qarym-qatynasy qıyn ekenin aıtady.

- Enemmen til tabysa almaımyz. Ol maǵan tıisip, ár joly úılerine dúnıesiz kelgenimdi aıtyp otyrady. Kúıeýim bul týraly biledi. Ol jaldamaly páterge kóshkenshe kúte turýymdy ótindi, - deıdi ol.

Robııa kúıeýimniń otbasyna renishi joǵyn aıtady.

- Eneniń kelinine kún bermeýi burynnan bar. Ájelerimiz ben analarymyz da osyǵan kónip kelgen. Biraq qazirgi jastar basqa. Qyzdar qorlyqqa kónýdiń aqymaqtyq ekenin túsine bastady. Kúıeýimdi jaqsy kórmesem, áldeqashan ketip qalar edim, - deıdi Robııa.

"TÚRKIIaNYŃ KIIMDERIN ÁKELER DEP OILADYM, BIRAQ OLAR SARAŃDYQ JASADY"

Osyǵan uqsas dástúrler Ózbekstanda da bar. Onda qalyńdyqtyń otbasy jasaý retinde kúıeý jigit pen onyń týystaryna kıim satyp áperýi kerek.

Bir jyl buryn áleýmettik jelide Naýaı qalasynda kúıeý jigit ózine syıǵa berilgen kıim unamaǵandyqtan qalyńdyqty tastap ketkeni týraly oqıǵa qyzý talqylandy.

- Dostaryma sarpo (jasaý – red.) retinde Túrkııanyń kıimderin ákelgen. Maǵan da sondaı kıimder keler dep oılaǵam. Óıtkeni qalyńdyǵymnyń otbasy baqýatty kisiler bolatyn. Biraq olar sarańdyq jasap, Gıjdývannan shyǵatyn ózbek trıkotajyn ákeldi, - deıdi memlekettik "Ioshlar" telearnasynan kórsetilgen vıdeoda sóılegen kúıeý jigit.

"ANAM ShAŃSORǴYSh SATYP ALMAǴANY ÚShIN ENEM ShÝ ShYǴARDY"

Nargızanyń otbasyndaǵy urys-keris turmystyq tehnıkadan bastalǵan.

- Anam shańsorǵysh satyp almaǵany úshin enem shý shyǵardy. Men de oǵan dóreki jaýap berdim. Osydan keıin enem kúıeýime: "Úıine aparyp tasta, ol bizge kerek emes" dep aıtty, - deıdi ol.

Qazir Nargıza - 23 jasta. Qyzymen birge Tashkentte ata-anasynyń qolynda turady. 19 jasynda kúshtep qosqan kúıeýi aıaǵy aýyr kezinde tastap ketken.

- Kúıeý jigittiń ata-anasy tanysýǵa kelgende, aspandaǵy aı-juldyzdy áperýge ýáde berdi. Anam "Osy jigitke turmysqa shyǵasyń" dedi. Kúıeýim unaǵan joq. Jaqyndasýdan qashyp júrdim, biraq ol meni zorlady. Bári bastalǵanda, aıaǵym aýyr bolatyn. Men bosanǵan kezde kúıeýim janymda bolmady. Meni tastap ketkennen keıin sharıǵat boıynsha basqa áıel aldy. Ajyraspaı otyr. Balanyń hal-jaǵdaıyn suramaıdy, alıment te tólemeıdi, - deıdi Nargıza.

Nargıza balalar aýrýhanasynda medbıke bolyp isteıdi. Kolledj bitirgen sońınstıtýtqa túskisi kelgen.

- Biraq turmysqa shyqqannan keıin ol josparym adyra qaldy. Joǵary bilimim joq, jalaqym – 50 dollar. Osy aqshaǵa balamdy asyrap, ata-anama kómektesýim kerek, - deıdi ol.

ÁÝELI – AQShA, KEIIN –QUDALYQ

Qyrǵyzstan men Qazaqstanda eń tómengi qalyńmal myń dollardyń kóleminde. Qyzdyń jasaýyna osy aqshaǵa teń nemese odan kóp qarjy jumsalýy kerek. Otbasylar qalyńmal kólemin aldyn-ala kelisip alady. Tek sodan keıin ǵana kúıeý jigittiń týystary quda túsýge barady.

Qudalyqtan keıin birden jasaý daıyndaý bastalady. Buryn qalyńdyqtyń anasy shaı berip, týystar jasaýǵa qosatyn dúnıeler ákeletin. Qazir jasaýdy ata-anasy nemese qalyńdyqtyń ózi jınaıdy. Jasaý ártúrli bolady. Biraq ádette jasaýǵa jatyn bólmege arnalǵan jıhaz, ydys-aıaq, turmystyq tehnıka, kıim men zergerlik buıymdar kiredi.

JASAÝ ÚShIN TÓBELES

36 jastaǵy Baqyt áıelimen Qyrǵyzstanda turady. Alǵash ret úılenýge talpynyp kórgeninde eki jaqtyń týystary jasaý men qalyńmal úshin daýlasyp, toıy bolmaı qalǵan.

- Jasym 22-de, qyz – 18-de bolatyn. Qyzdy jaqsy kórdim, onyń da kásip qýatyn jospary bolǵan joq. Baı otbasynyń jalǵyz qyzy edi. Men - mıgranttar otbasyndaǵy tórt balanyń birimin. Ata-anam Reseıden kelgen. Olar qalyńmalǵa 3 myń dollar bermek boldy. Biraq qyzdyń otbasy 10 myń dollar talap etti. Qymbat ydys, brıllıant pen kóligin eseptemegende, jasaýynyń ózi keminde 10 myń dollar turady dedi, - deıdi Baqyt.

Onyń aıtýynsha, ákesi toıdan bas tartýǵa kóndirýge tyrysqanymen, Baqyt kelispegen. Týystarynyń kómegimen kúıeý jigittiń otbasy qalyńmal kólemin 10 myń dollarǵa jetkizgen.

- Soǵan deıin qalyńdyǵym ekeýimiz birneshe ret ursysyp úlgerdik. Onyń ata-anasyn jek kórdim. Biraq jasaý kelgende meniń ata-anam ózin qalaı ustaǵanyn kórgende, naǵyz tozaq bastalǵandaı boldy. Olar tońazytqysh pen kondııonerdiń, shkaf pen qyzdyń ústindegi kıimniń baǵasyn esepteýge kiristi. Sońynda bárin qosqanda jasaýǵa 10 myń dollardan artyq aqsha ketpegen dep taýyp, "qalyńmaldy artyq tóledik" dep shyqty, - deıdi Baqyt.

Osydan keıin Baqyttyń qalyńdyǵy ata-anasynyń úıine ketip qalǵan.

- Erteńine qalyńdyqtyń týystary kelip, jasaýyn jınaı bastady. Aǵasy qyzdyń páktigi týraly surady. Birge bolǵanymyzdy aıttym. Ol jasaýdy alyp ketetinin, biraq qyzdyń qasyna túnep shyqqanym úshin qalyńmaldy qaıtarmaıtyndaryn aıtty. Osy sátte meniń týystarym "qalyńmaldy qaıtarmasa, jasaýdy da bermeımiz" dep tóbeles shyǵardy. Bul men úshin sumdyq boldy. Qalyńdyǵyma qarap, ary qaraı onymen birge bola almaıtynymdy túsindim. Onyń da kózinen dál osyndaı oıdy oqydym, - deıdi ol.

"MAǴAN JASAÝ KEREK EMES"

Aǵylshyn azamatyna turmysqa shyqpaq bolǵan qyrǵyz qyzy Jyldyzdyń otbasy kúıeý jigitten 20 myń dollar qalyńmal talap etken.

- Tańǵaldym. Kúıeýim baı otbasynan shyqpaǵan. On jasynda anasy qaıtys bolǵan, ákesi kúıeýim men ápkesin jalǵyz ósirgen. Úılerinde meniń ata-anamda bar bes kólik pen altyn jalatylǵan shamdar joq, - deıdi Jyldyz.

Ol kezde Jyldyz 30 jasta bolǵan. Ulybrıtanııada magıstratýra bitirip, sonda qalyp jumys istegen. Kúıeý jigitimen birge Bishkekke kelgen kezde úıine búkil týysy jınalǵan.

- Bári 30 jasta turmysqa shyǵyp jatqanyma ýaıymdap, maǵan júzimnen jastyǵym taıǵan shaqta úılenýge kelisken kúıeýime alǵys bildirgendeı qarady. Ákem ápkesine Germanııada oqýǵa stıpendııa jeńip alǵan qyzyn shetelge jibermeýge keńes bergende shydaı almadym. "Qyzyńdy turmysqa ber, bala týyp, baqytty bolsyn" dedi. Ornymnan turyp ketip qaldym. Keıin týystarym artymnan jasaý daıyndaýǵa keliskenin estidim. Bireý tońazytqysh, bireý elektr pesh alatyn bolypty. Biraq shart boıynsha, kúıeý jigit kemi 20 myń dollar qalyńmal tóleýi kerek eken, - deıdi Jyldyz.

Ol jaǵdaıdy bolashaq kúıeýine túsindirgen.

- Ol ózinde ondaı aqsha baryn, eger men qarsy bolmasam, jınaǵan aqshasyn berýge daıyn ekenin aıtty. Ol 30 myń, men páterge jınap júrgen 50 myń dollar aqshamdy qostym, - deıdi ol.

Jyldyz ákesine aqshaǵa qosyp kelesideı mazmundaǵy hat joldaǵan: "Uldarym úılenýge asyǵyp, qyzdarymnyń turmysqa shyqpaı júrýiniń sebebi nede dep oılanyp kórmedińiz be? Ózińizdiń alty ápkeńiz, anam jáne onyń úsh ápkesine qarap, olardy baqytty jandar deı alasyz ba? Siz anamnyń, atam ájemniń kózine shóp salyp, aǵalarym bizdiń kózimizshe áıelderin urǵan joq pa? Al endi atam men aǵalarymnan bastap búkil er adamdarǵa qarańyz. Óz kásibin súıetin, áıelderi daıyndap otyrǵan asqa tyńqıyp alǵan olar nápsisin tııa almaı, ózderinen mahabbat pen jylylyq kútetin ózge áıelderge barady. Oıyńyzǵa kelgendi aıtyp, oqýǵa túsýdi maqsat etip úsh jyl boıy nemis tilin úırengen qyzdyń ómirine balta shaba alasyz. Óıtkeni siz onyń anasynyń úlken aǵasy, er azamat jáne aqylshysyz. Bizge turmysqa shyǵýǵa bilim kedergi bolǵan joq, qaıta bilim bizge múmkindik syılady. Myna aqshany alyńyz. Men úshin uıalmaısyz dep úmittenemin. Jasaý kerek emes, tońazytqysh pen elektr pesh ózimizde de bar".

- Toı aldynda ájem maǵan óziniń sandyǵyn syılady. Anam men ápkem sandyqqa eski ulttyq buıymdaryn saldy. Jeńgem ulttyq kóılek tigip berdi. Taǵy bir ájem kúıeýim ekeýmizge arnap jempir toqydy. Bul men kútkennen de keremet jasaý boldy, - deıdi Jyldyz.

"QYZYMDY ALYP KETTIM, AL KÚIEÝI JASAÝDY QAITARǴAN JOQ"

Qazaqstandyq Arqattyń qyzyn 17 jasynda alyp qashyp ketken. "Kúıeý jigit qyzymyzdan on jas úlken eken. Biraq otbasy jaqsy, ata-anasy dáriger, jaǵdaılary da jaman emes. Qyzym da jigitti tanıtyn bop shyqty. Biraq qyzym qalǵysy kelmedi. Áıelim "Uıat bolady, turmysqa shyqqyń kelmese, kezdesýge ne úshin bardyń?" dep qoımady, - deıdi ol.

Kúıeý jigit alyp qashyp ketkenine qaramastan ata-anasy qyzyna jasaý jınaǵan.

- Buryn jasaýǵa tek samaýryn, sandyq pen kilem beretin. Qazir turmystyq tehnıka, brıllıant buıymdar, ydyc-aıaq pen kıim berý kerek. Bankten nesıe aldyq. Birneshe myń dollar ketti. Olar (kúıeý jigittiń otbasy – Red.) "sút aqysyna" – ana sútiniń tólemi – myń dollar berip, toı shyǵyndaryn ótedi. Nesıeni kúıeý jigittiń týystaryna syılyq alýǵa da jumsadyq, - deıdi Arqat.

Biraq ata-anasy bir jyldan keıin qyzdaryn kúıeýi uratynyn bilgen.

- Uryp-soqqannan túsik tastapty. Alyp keteıin dep edik, ózi "qalamyn" dedi. Taǵy bir jyldan keıin kúıeýi úıine ekinshi áıel etip alǵysy kelgen qyzyn tanystyrýǵa ákelipti. Osydan keıin qyzymyzdy alyp kettik. Al jasaýdy birneshe aıǵa salyp, zorǵa aldyq. Kúıeýi dúnıeni bergisi kelgen joq. Qyzymyzdyń zattaryn kúıeýiniń basqa áıelmen turyp jatqan jatyn bólmesinen alyp ketýge týra keldi, - deıdi ol.

Maqalada keı keıipkerlerdiń suraýymen aty-jóni ózgertilip berildi.

(Zebo Nazarova, Alına Jetigenova men Tatıana Iarmoýktiń materıalynan aýdaryldy.)