Қазіргі таңда білім беру ордаларындағы білім алушы жастардың буллинг салдарынан өз өмірлеріне қол салу фактілерін жиі естіп жатырмыз.
Оқушылар арасындағы зорлық-зомбылықтың күн сайын көбеюі ел деңгейіндегі күрмеуі шешілмеген мәселелерің бірі. Баланың мектеп ұжымына бейімделуі әрдайым біркелкі бола бермейді. Мұның себебі сыныптастарының немесе мұғалімдердің шеттетуі болуы мүмкін. Жарақаттар мен ауыр психикалық бұзылуларды болдырмау үшін ата-аналар туындаған жағдайға көз жұма қарамауы керек. Кейде ата-аналар шамадан тыс сақтықтан кішігірім қақтығыс ұғымын буллингпен шатастырады, бұл жүйелі түрде қорлауды және күш қолдануды білдіреді. Буллинг – бұл бір адамға бағытталған тұрақты агрессияның көрінісі, бұл жағымсыз агрессивті мінез-құлықпен көбінесе мектеп жасындағы балалар кездеседі.Баланы қорлау тек оқу орнының қабырғаларында ғана емес, виртуалды кеңістікте де болуы мүмкін. Көбінесе интернет желісінде оқушыға ар-намыс пен қадір-қасиетті қорлайтын қауіптер немесе басқа сөздер келуі мүмкін. Буллинг процесінде әрқашан үш тарап болады:
Агрессор – қорқытудың бастамашысы.
Жәбірленуші. Буллерлердің құрбандарына тән қасиеттер жоқ, кез-келген адам бола алады.
Бақылаушы – араласпайтындар, тек қорқытуға сырттан қарайтындар.
Балалар мен жасөспірімдерді қатыгездіктен қорғау, оларға қарсы қылмыстардың алдын алу өте маңызды, бұл әлеуметтік маңызды және өзекті міндет болып табылады. Зорлық-зомбылықтың жолын кесу жөніндегі қызметке құқық қорғау жүйесінің, қорғаншылық және қамқоршылық органдарының қызметкерлері, әлеуметтік және педагогикалық салалардың өкілдері, медициналық және психологиялық қызметтердің қызметкерлері тартылуға тиіс. Зорлық – зомбылық құрбандарының едәуір бөлігі ата-анасының жылуын көрмей өскен балалар. Кейде балалар өздерінің азаптарымен, тіпті өмірлеріндегі жаңалықтармен өз жақындарымен бөліспейді. Бұл істің насырға шабуына әкелері сөзсіз. Кәмелетке толмағандарға қатысты зорлық-зомбылық мәселесін тек мұғалімдердің, ата-аналардың және балаларға қандай да бір түрде қатысы бар барлық ересектердің бірлескен жұмысы арқылы шешуге болады. Сонымен қатар, зорлық-зомбылықтың салдарын жою жөніндегі жұмыстың мақсаты – басына іс түскен отбасына аталған іс-әрекетке қабілеттілігін қалпына келтіруге немесе қалыптастыруға көмектесу.
Қазіргі уақытта балаларға қатысты зорлық-зомбылық түрлерінің тізімі экономикалық зорлық-зомбылық, балалар саудасы және т. б. болып бөлінуі мүмкін. Сонымен қатар, балалық шақта үйренген мінез-құлық моделі басқа әлеуметтік институттарда: мектепте, әскерде, жалпы мемлекетте қайталанады. Сондықтан қорғансыз балаларға қатысты қатыгездікті жеңу арқылы ғана зорлық-зомбылықты түп тамырымен жойып, тоқтатуға болады.
Эмоционалды (психологиялық) зорлық-зомбылыққа ұшыраған балалардың ерекшеліктері:
психикалық дамудың кешігуі;
нашар үлгерім;
өзін-өзі бағалаудың төмендігі;
агрессия, ашулану түріндегі эмоционалды бұзылулар (көбінесе өзіне қарсы), депрессиялық күй;
назар аударудың артық қажеттілігі;
депрессия, суицид әрекеттері;
құрдастарымен қарым-қатынас жасай алмау (ашуланшақ мінез-құлық, шамадан тыс агрессивтілік);
өтірік, ұрлық;
жүйке-психикалық және психосоматикалық аурулар: невроздар, энурез, ұйқының бұзылуы, тәбеттің бұзылуы, семіздік, тері аурулары, астма және т.б.).
Түрлі қысымшылыққа ұшыраған білім алушымен бетпе бет келетін педагог қызметкерлер зорлық - зомбылыққа күдік туындаған кезде баланың өзімен сөйлесуге тырысып, оны мұқият тыңдағаны жөн. Егер ол сізге ашылса, балаға сеніп және оған қолдау көрсету керек. Сонымен қатар, оның эмоционалды және мінез-құлық ерекшеліктерінің себептерін анықтауға тырысыңыз. Ата-аналармен немесе оларды алмастыратын адамдармен сөйлесу міндетті болып табылады. Кей жағдайда белгілі бір мәселені шешуге полиция немесе прокуратураны, баланың тұрғылықты жері бойынша қорғаншылық және қамқоршылық органдарына жолығуға болады.
Егер балаға зорлық-зомбылық жасау мүмкіндігі және жәбірленушімен алғашқы байланыс туралы күдік туындаса, мұғалім қорытынды жасамай, келесі әрекеттерді орындауы керек. Біріншіден, баланың өмірі мен қауіпсіздігіне тікелей қауіп төнбесе, болжамдардың дұрыстығын дереу және мұқият тексеру керек. Ол үшін баланың өзімен, оның бауырларымен, әпкелерімен және достарымен, көршілерімен, ата-аналарымен (қамқоршыларымен, жақын туыстарымен) әңгімелесу, кәмелетке толмаған оқушының сыртқы келбеті мен мінез-құлқын бақылау, кәмелетке толмаған үйдің өмір сүру жағдайымен танысу және т.б. алынған мәліметтерді арнайы күнделікке енгізуге болады. Бұл жерден шығатын қорытынды мұғалімнің жасаған әрекеттері зорлық-зомбылық фактісін растауға немесе жоққа шығаруға әкелуі керек. Зорлық-зомбылықтан зардап шеккен балалар мен жасөспірімдерге тиімді көмек көрсетудің шарттары сенім, сондай-ақ қауіпсіздік сезімін қалыптастыру болып табылады.
Баладан болған зорлық-зомбылық туралы сұрамас бұрын, онымен байланыс орнату керек. Сенімді қарым-қатынас жасағанда ғана бала әңгімеге ашық болады, егер ол басқа адамға сенсе, көбірек мәлімет береді. Егер ол маманды мейірімді, қамқор және мұқият әңгімелесуші ретінде қабылдаса, балаға айту оңайырақ болады. Егер зорлық – зомбылық фактісі расталса және бала байланысқа түссе, онда зорлық-зомбылық құрбанымен сөйлесудің басты мақсаты – баланы қолдау, оны тыңдау және сөйлеуге мүмкіндік беру. Баламен сөйлескенде баланың сөйлеуіне назар аудару керек. Көбінесе зорлық-зомбылық құрбаны болған оқиғаны сипаттайтын тіл ересектерді таң қалдырады, бұл әдептіліктен асып түседі. Егер маман алға қойған мақсатына жетуді қаласа, ол баланың тілін қабылдап, онымен сөйлескенде баланың өзі қолданатын сөздер мен атауларды қолдануы керек. Баламен сөйлескен кезде бір уақытта екі қарама қайшы нұсқаулық беруге болмайды. Бала, оның отбасы, мүдделері, зорлық-зомбылық жағдайы туралы ақпарат жинау қажет. Зорлық-зомбылық құрбанымен сөйлескісі келетін маман оған қанша уақыт қажет болса, сонша уақыт жұмсауға дайын болуы керек, кейде бұл бірнеше сағат кетуі мүмкін.Бала әдетте егер онымен әңгіме зорлық-зомбылық жасалған жерде өтсе зорлық-зомбылық туралы ештеңе айтпайды. Әңгіме өткізілетін орын ұзақ уақыт жұмыс істеуге ыңғайлы, бала үшін жағымды және жайлы болуы керек. Ересек адамның сөйлеуі, оның дауысы жеңіл және іскерлік болуы керек. Сондай — ақ, балаға күшейтілген және үздіксіз көз байланысын таңуға болмайды-бұл оны қорқытуы мүмкін. Сонымен қатар, ересек пен бала арасындағы балаға қолайлы қашықтыққа сезімтал жауап беру маңызды.Қолды сипау, шашты қағу, өзін-өзі құшақтау сияқты жанасудан және дене байланысының түрлерінен аулақ болу керек. Әңгіме барысында баланың сөзін бөліп, оның сөздерін түзетуге, белгілі бір жауаптарды ұсынатын сұрақтар қоюға болмайды. Егер баланың өзі зорлық-зомбылық туралы айтса немесе әңгіме барысында ересек адамда пайда болған күдік расталса, онда мұғалім (сынып жетекшісі, мұғалім, тәрбиеші және т.б.) өз бақылауларын жазбаша түрде ресімдейді және оларды мектеп директорына береді.
Зорлық-зомбылық салдарынан баланың өмірі мен денсаулығына қауіп төнген жағдайда оны шұғыл түрде дәрігерге (мектеп медициналық пунктіне, балалар емханасына, ауруханаға және т.б.) жіберу, сондай-ақ болған оқиға туралы Ішкі істер органдарына хабарлау қажет. Сонымен қатар, білім беру мекемесінің әкімшілігі зорлық-зомбылық фактілері туралы білім басқармаларына және жергілікті өзін-өзі басқару органдарының кәмелетке толмағандар істері жөніндегі комиссиясына хабарлауы керек.
Балаларға қатысты зорлық-зомбылықтың алдын алу үшін мұғалім әртүрлі құрылымдармен тығыз жұмыс істеуі керек. Олардың қатарына ішкі істер бөлімдерінің өкілдері, учаскелік полиция инспекторлары, үкіметтік емес ұйымдардың мүшелері және т.б. әлеуметтік педагог учаскелік немесе инспектормен бірлесіп, қажетті тәрбие жағдайымен қамтамасыз етілмеген балаларды анықтау үшін зорлық-зомбылық жасалып жатқан отбасылардың тұрғын үй-тұрмыстық және материалдық жағдайларын тексеруі қажет.
Зорлық-зомбылықтан зардап шеккендерге көмектесуден басқа, балаларға қатыгездіктің алдын алуға, кем дегенде екі кезеңді қамтитын тиімді алдын алу жүйесін құруға үлкен мән беріледі. Бастапқы профилактика зорлық-зомбылыққа қатысқан екі тарапқа, яғни зорлаушы мен жәбірленушіге кешенді әсер етуден тұрады. Бұл әсер жеке тұлғаның қалыпты және жан-жақты дамуы, қауіпсіз және жайлы микроорта құру үшін жағдайларды қамтамасыз етуге бағытталған кең ауқымды шараларды қамтиды.
Жоғарыда келтірілген деректер тіркелген сайын жас балалардың өзіне қол салуы көбеюі мүмкін. Суицидтік мінез-құлықтың сыртқы түрлеріне мыналар жатады:
суицидтік әрекеттер-өліммен аяқталмайтын, өз өмірін қиюға бағытталған мақсатты мінез-құлық әрекеттері;
аяқталған суицид: әрекеттер адамның өлімімен аяқталады.
Жасөспірімдердің өзін-өзі өлтіруге дайындығын көрсететін мінез-құлық синдромдары келесідей:
мазасыздық мінез-құлқы;
ұзақ ұйқының бұзылуы;
депрессия, апатия, үнсіздік;
дәрменсіздік, кінә, өзін-өзі ұят сезімі, өзіне деген сенімсіздік;
алкогольді тұтыну, нашақорлық.
Суицидтік мінез-құлықтың негізгі себептеріне:
жеке және отбасылық қақтығыстар:
жақын досынан айырылу, ауру, туыстарының қайтыс болуы;
бақытсыз махаббат;
басқалардың назарының, қамқорлығының болмауы жатады.
Соңғы уақытта бұқаралық ақпарат құралдары білім беру ортасындағы зорлық-зомбылық, буллинг жағдайлары туралы көбірек жариялауда. Мектептегі зорлық-зомбылық – бұл оқушыға немесе мектептегі өзара әрекеттесудің басқа субъектісіне қатысты бірнеше рет жасалған зиянды мінез-құлық. Бұған сыныптасына, оқушысына қатысты қорлау, жала жабу туралы қауесеттерді тарату, зорлық-зомбылықпен қорқыту, ұрып-соғу, ақша бопсалау т.б жатқызуға болады. Девиантты мінез-құлық феномені ретінде зорлық-зомбылық жасөспірім кезіндегі өткір әлеуметтік маңызды мәселе болып табылады. Оқушының айрықша сипаттамалары көбінесе сыныпта мазақ пен қорлауға әкеледі. Осындай жағдайлардың соңы көбіне қайғылы жағдайлармен аяқталып жатады. «Буллинг» турасында ақпараттарды білім алушылар мен олардың ата-аналарына, педагогтерге түсіндіру жұмыстары жүйелі түрде өткізіліп тұруы керек. Білім беру ұйымдарындағы оқушылармен тәрбиелік мақсатта әңгіме жүргізіліп, мұғалімдерге арнайы курстар оқыту қолға алынса мемлекет деңгейіндегі мәселенің шешімін табуға болады деп есептеймін.
Ошакбаева А. Б.
